Jermensko kulturno nasljeđe u Turskoj

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Jermeni u Turskoj
Jermensko/jermenske… 1914. 2011.
stanovništvo 1.914.620[1] 60.000[2]
crkve i manastiri 2.538[1] 34 (samo u funkciji)[3]
škole 1.996[1] 18[3]

Istočni dio sadašnje teritorije Turske Republike dio je pradomovine Jermena.[4] Zajedno sa jermenskim stanovništvom, takom i poslije genocida nad Jermenima, jermenska kulturna baština je bila cilj uništenja tuskih vlasti. Od nekoliko hiljada crkava i manastira (procjene se kreću od 2 do 3 hiljade) u Osmanskom carstvu 1914. godine, danas još uvijek postoji samo nekoliko stotina u nekom obliku; većina njih je u opasnosti od urušavanja. Građevina koje su još uvijek u funkciji pretežno se nalaze u Istanbulu.

Većinu imovine koja je ranije pripadala Jermenima je konfiskovale su turske vlasti i pretvorile u vojne ispostave, bolnice, škole i zatvore. Mnoga imovina je dodjeljivana muslimanskim doseljenicama i izbjeglicama koja su izbjegle tokom balkanskih ratova. Pravno opravdanje za zaplijenu bio je zakon O napuštenoj imovini (tur. Emval-i Metruke), kojim je legalizovana konfiskacija jermenske imovine ukoliko se vlasnik ne vrati.[5]

Jezik, književnost i obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Škole[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Jermensko obrazovanje u Osmanskom carstvu
Sanasarijanov koledž u Erzurumu.
Getronagan u Istanbulu.
Većina jermenskih škola prije 1915. nalazila se u istočnoj Turskoj, a danas se sve nalaze u Istanbulu.

Jermenske škole nisu bile dozvoljene u Osmanskom carstvu sve do kasnog 18. vijeka. Nezvanično, u regiji Biglisa postojao je veliki broj škola, ali prvu školu „u pravom smislu” osnovali su Šnork Migirdik i Amira Mirikanjan 1790. godine. Za vrijeme patrijarha Garabeta III od 1823. do 1831. godine, jermenske škole su osnovane na neviđenom nivou. Prva visokoškolska ustanova otvorena je 1838. u Uskudaru i nosila je naziv Kemeran. Prema podacima Konstantinopoljske patrijaršije, u Anadoliji je do 1838. radilo 439 jermenskih škola.[6] U vrijeme kada je sultan Abdulmekid I proglasio eru Tanzimata 1839. godine, Jermeni su imali oko 38 škola, uključujući 2 koledža, sa 4.620 učenika; nekoliko muzeja, štamparija, bolnica, javnih biblioteka i 8 različitih časopisa koji su izdavani u Konstantinopolju.[7] Prema podacima Konstantinopoljske patrijaršije, u Osmanskom carstvu su postojale 803 jermenske škola sa 81.226 učenika i 2.088 nastavnika u periodu 1901—1902. Od toga je 438 bilo u Šest jermenskih vilajeta sa 36.839 učenika i 897 nastavnika.[8] Tokom genocida nad Jermenima, cilj je bio masovno istrebljenje Jermena. Većina škola u Anadoliji je uništena ili svrha korišćenja objekata promijenjena. Od 2005. u Istanbulu je funkcionisalo samo 18 jermenskih škola.[9]

Književnost[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Jermenska književnost

Značajni pisci iz ovog perioda su Siamanto, Hakob Paronjan, Vagan Tekejan, Levon Šant, Grigor Zohrab, Rupen Zartarjan, Avetis Agaronjan, Atrpet i Kostan Zarjan.

U 19. vijeku se odvio veliki književni pokret koji je trebao da podstakne savremenu jermensku književnos. Ovaj period tokom kojeg je jermske kultura cvjetala poznat je kao period preporoda (zartonk). Autori period preporoda iz Konstantinopolja i Tiflisa, gotovo identični evropskim romantičarima, bili su zainteresovani za podsticanje jermenskog nacionalizma. Većina njih je usvojila novostvorene istočne ili zapadne varijante jermenskog jezika u zavisnosti od ciljane publike i dala im je prednost u odnosu na klasični jermenski (grabar).

Period preporoda završio se u period 1885—1890, kada je jermenski narod prolazio kroz buran period. Značajni događaji bili su odredbe Berlinski sporazum iz 1878. i Hamidijski masakri od 1895. do 1896. godine.

Novinarstvo[uredi | uredi izvor]

Primjerak iz dnevnik novina Arevelk.

Neki stručnjaci tvrde da su se jermenski realisti pojavili kada je osnovan list Arevelk (Orijent) 1884. godine. Pisci kao što su Arpiar Arpiarjan, Levon Pašalijan, Grigor Zohrab, Melkon Giurđijan, Dikran Gamsarijan i drugi kretali su se oko pomenutih novina. Drugi značajni list u to vrijeme bio je Hajrenik (Otadžbina), koji je postao veoma populistički, podsticao kritiku itd.

Danas u Istanbulu izlaze tri dnevna lista (Agos, Jamanak i Marmara).

Alfabet[uredi | uredi izvor]

Kako opisuje Bedros Der Matosijan sa Univerziteta Kolumbija, za oko 250 godina, od početka 18. vijeka do oko 1950. godine, više od 2.000 knjiga na turskom jeziku štampano je jermenskim pismom. Ne samo da su Jermeni čitali jermeno-turski, već je čitala i nejermenska (ukljujući osmansku tursku) elitu. Jermensko pismo je takođe korišćeno uz arapsko pismo u zvaničnim dokumentima Osmanskog carstvo u pisanom osmanskom turskom jeziku. Na primjer, prvi roman napisan u Osmanskom carstvu bio je Akabi Hikajesi autora Vartan-paše, pisan jermenskim pismom. Takođe, kada je jermenska porodica Duzijan upravljala kovnicom osmanskog novca za vrijeme vladavine Abdulmedžida I, vodila je evidenciju na jermenskom pismu, ali na tuskom jeziku.[10] Od kraja 19. vijeka, jermensko pismo se takođe koristilo za knjige pisano na kurdskom jeziku u Osmanskom carstvu.

Jermenski nazivi mjesta[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Promjena naziva mjesta u Turskoj i Promjena naziva životinja u Turskoj

Prvobitno preimenovanje jermenskih naziva mjesta zvanično je uvedeno za vrijeme vladavine sultana Abdula Hamita II. Zabranjena je upotreba riječi Jermenija 1880. godine u štampi, školskim udžbenicima i družavnim institucijama, a zatim je zamijenjena riječim kao što su Anadolija ili Kurdistan.[11][12][13][14][15] Promjena jermenskih naziva nastavljena je tokom rane republikanske ere sve do 21. vijeka. Obuhvatala je turčenje prezimena, promjena naziva životinja,[16] promjena naziva jermenskih istorijskih ličnosti (tj. ime istaknute porodice Baljan bilo je sakriveno pod identitetom italijanske porodice Balijani),[17] kao i promjena i iskrivljavanje jermenskih istorijskih događaja.[18]

Karta Turske sa označenim preimenovanim jermenskim geografskim nazivima.

Većina jermenskih geografskih naziva bilo je u istočnim pokrajinama Osmanskog carstva. Sela, naselja ili gradovi koji sadrže sufiks -kert, što znači izgradio ili sagradio (tj. Manavazkrt (danas Malazgirt), Norakert, Dikranagert, Nojakert), -šen, što znači selo (tj. Aratašen, Pemzašen, Norašen) i -van, što znači grad (tj. Čarancavan, Nahičevan, Tatvan), ukazuju na jermenski naziv. Tokom osmanske vlasti, turska i kurdska plemena su se naseljavala u jermenska sela i mijenjala izvorne jermenske naziv (tj. jermenski Norašen postao je Norsin). To se naročito radilo nakon genocida nad Jermenima, kada je veći dio istočne Turske ostao bez jermenskog življa.[19]

Etimolog i autor Sevan Nišanjan procjenjuje da je promijenjeno 3.600 jermenskih geografskih naziva.[20]

Vjerske građevine[uredi | uredi izvor]

Pregled[uredi | uredi izvor]

Jermenska patrijaršija Konstantinopolja je 1914. sastavila spisak manastira, crkava i drugih vjerskih institucija širom Osmanskog carstva. Patrijaršija je otkrila da je pod kontrolom patrijarha 2.549 vjerskih objekata među kojima je više od 200 manastira i 1.600 crkava.[21][22]

Prema podacima od 2011, u Turskoj su u funkcionalnoj upotrebi bile 34 jermenske crkve, pretežno u Istanbulu.[3]

Spisak značajnih crkava i manastira[uredi | uredi izvor]

Slika sa početka 20. vijak sa opisom Trenutni statusa sa slikom
Manastir Svetih apostola
Սուրբ Առաքելոց վանք
Fotografija manastira Svetih apostola iz 20. vijeka.
Fotografija manastira Svetih apostola iz 20. vijeka.
Fotografija ruševina manastira Svetih apostola iz 2010. godine.
Fotografija ruševina manastira Svetih apostola iz 2010. godine.

Jedna od dvostrukih vrata manastira (datira iz 1134. godine) otkrivena su u Bitlisu i odnijeta u Tbilis na čuvanje. Vrata su kasnije odnijeta u Jerevan 1925, gdje su izložena u Istorijskom muzeju Jermenije.[23]

Manastir Svetog Karapeta
Մշո Սուրբ Կարապետ վանք
Fotografija manastira Svetog Karapeta oko 1915. godine.
Fotografija manastira Svetog Karapeta oko 1915. godine.

Manastir Svetog Karapeta bio je jermenski manastirski kompleks u pokrajini Taron Jermenskog kraljevstva, oko 35 km sjeverozapadno od Muša, sada u kurdskom selu Čengeli u istočnoj Turskoj. Osnovao ga je u 4. vijeku Grigorije Prosvjetitelj i bio je jedan od najstarijih jermenskih manastira. Manastir Svetog Karapeta bio je takođe jedno od tri najvažnija mjesta jermenskog hodočašća, kao i među najbogatiji i najstarijim institucijama u osmanskoj Jermeniji.

 
Slika
izvor: www.aztagdaily.com

Poslije genocida nad Jermenima, manastir je uništen do temelja. Turska vojska ga je nekoliko puta raznosila. Ono što je danas ostalo od manastira, jest nekoliko bezobličnih ruševina i klesano kamenje i hačkari koje su kao građevinski materijal koristili sadašnji muslimanski stanovnici, uglavnom Kurdi, i često se nalazi optočeni u zidovima mjesnih kuća i objekata.

Manastir Varag
Վարագավանք
Fotografija manastir Varagavank iz 1923. godine.
Fotografija manastir Varagavank iz 1923. godine.

Osnovan početkom 11. vijeka na već postojećem vjerskom objektu, bio je jedan od najbogatijih i najpoznatijih manastira u jermenskom kraljevstvu Vaspurakan, a u kasnijim vijekovima bio je sjedište arhiepiskopa Jermenske apostolske crkve u Vanu.[24] Osnovao ga je kralj Senekerim Arcruni na početku svoje vladavine (1003—1024) kao dom relikvije Istinskog krsta, koji je čuvan u pustinjačkoj isposnici iz 7 .vijeka na istom mjestu. Unutašnji oblik središnje crkve podsjeća na dizajn crkve Svetog Hripsima u Jermeniji.[25] Jermenski arhiepiskopi Vana su ovdje boravili do kasnog 19. vijeka. Jedan od njih, budući katolikos Mkrtič Hrimjan „Hajrik” (Otac), osnovao je Arciv Vaspurakani (Vaspurakanski orao), prve novine koje će štampati u istorijskoj Jermeniji.[26]

Tokom genocida nad Jermenima, osmanska vojska je 30. aprila 1915. uništila manastir kom opsade Vana. Njegove ruševina su još uvijek vidljive u selu Bakračli naseljeno Kurdima, koje se kasnije razvilo na istom mjestu. Manastir se danas koristi kao skladište sijena za domaće životinje.

Manastir Narek
Նարեկավանք
Fotografija manastira Narek s početka 20. vijeka.
Fotografija manastira Narek s početka 20. vijeka.

Jermenski manastir Narek iz 10. vijeka nalazio se u blizini jezera Van u jermenskom kraljevstvu Vaspurakan (današnja Turska).

 
potpuno uništen
 

Manastir je napušten 1915, tokom genocida nad Jermenima, a potpuno je srušen 1951. godine. Na tom mjestu izraslo je selo Jemišlik naseljeno Kurdima, a na mjestu gdje se nekada nalazio manastir sada se nalazi džamija.[27][28]

Manastir Svetog Vartolomeja
Սուրբ Բարդուղիմեոսի վանք
Fotografija manastira Svetog Vartolomeja iz 1913. godine.
Fotografija manastira Svetog Vartolomeja iz 1913. godine.

Manastir Svetog Vartolomeja podignut je u 13. vijeku u tadašnjoj pokrajini Vaspurakan Jermenskog kraljevstva, danas u blizini grada Baškale (Albajrak) u pokrajini Van na jugoistoku Turske. Ranije se smatrao jednim od najvažnijih mjesta hodočašća jermenskog naroda. Manastir je podignut na tradicionalnom mjestu mučeništva apostola Vartolomeja,[29] za kojeg se vjeruje da je donio hrišćanstvu u Jermeniju u 1. vijeku n. e. Uz Svetog Tadeja, Sveti Vartolomej se smatra zaštitinikom Jermenske apostolske crkve.

Nepoznatog datuma nakon genocida nad Jermenima, područje manastira je stavljeno pod kontrolu turske vojske i čitava lokacija se nalazi u okviru vojne baze i pristup je ograničen. Kupola manastirske crkve je bila netaknuta ranih šezdesetih godina, ali se cijela struktura sada nalazi u ruševinama, a kupola crkve je potpuno nestala.

Manastir Lim
Լիմ

Manastir Svetog Đorđa na ostvu Lim (danas Adir) izgrađen je 1305. godine, a proširen je 1621. ili 1766. godine.[30]

Tokom genocida nad Jermenima, više od 12.000 jermenskih žena i djece prešlo je na ostrvo u toku od tri dana, dok je nekoliko desetina muškaraca pokrivalo njihovo povlačenje od Hamidija. Svi su umrli od gladi prije nego što je stigla pomoć.[31] Manastir je danas u ruševinama.[30]

Manastir Sourb Nšan
Սուրբ Նշան վանք
Fotografija manastira Sourb Nšan sa jugoistočne strane.
Fotografija manastira Sourb Nšan sa jugoistočne strane.

Manastir Sourb Nšan osnovao je princ Atom-Ašot, sin kralja Senekerima. Manastir je ime dobio po moštima koje je Senerekim donio iz manastir Varag, a koje su vraćene poslije njegove smrti.[32] Bio je to jedna od značajnijih središta prosvjetiteljstva i školovanja Male Jermenije tokom vizantijske, seldžučke i osmanske vladavine do genocida nad Jermenima 1915. godine. Po podacima iz 1915. manastir je bio glavno spremište jermenskih srednjovjekovnih rukopisa u regiji Sebastijan, a zabilježeno je najmanje 283 rukopisa. Biblioteka nije uništena tokom Prvog svjetskog rata i većina rukopisa je preživjela. Oko 100 njih je 1918. prebačeno u Jerusalimsku patrijaršiju Jermenske apostolske crkve.

 
Potpuno uništen
Izvor: Armenia. A guidebook.

Manastir je srušen 1978. eksplozivom. Na njegovom mjestu se sada nalazi vojna baza. Od manastira nije ostao nijedan trag.

Manastir Ktuc
Կտուց

Manastir Ktuc je napušteni jermenski manastir iz 15. vijeka na malom ostrvu Ktuc (danas Čarpanak) usred jezera Van u pokrajini Vaspurakan (današnja Turska).[33]

Danas se čini da je manastir Ktuc u boljem stanju od većina jermenskih manastira, vjerovatno zbog svoje lokacije. Međutim, zbog činjenice da manastir nije održavan od 1915. na krovu se nalazi rastinje.

Crkva Svetih apostola
Սուրբ Առաքելոց եկեղեցի
Fotografija crkve Svetih apostola u Karsu s kraja 19. vijeka.
Fotografija crkve Svetih apostola u Karsu s kraja 19. vijeka.

Crkva Svetih apostola u Karsu izgrađena je 940-ih u vrijeme Jermenskog carstva pod vlašću Abasa I. Ime je dobila po skulpturi Dvanaestorice Isusovih apostola koja se nalazila u eksterijeru crkve. Za vrijeme Seldžuka crkva je bila pretovrena u džamija od 1064. do 1100-ih. Zatim je ponovo pretvorena u džamiju za vrijeme osmanske vlasti (1579—1877). Nakon ruskog zauzimanja Karsa 1877. pretvorena je u rusku pravoslavnu crkvu. Nakon pada Karsa pod tursku vlast 1918, crkva je ponovo pretvorena u džamiju. Nakon povlačenja Turaka 1919. i za vrijeme Prve jermenske republike, crkva je obnovljena kao jermenska.

Kars je 1920. ponovo pripao Turskoj, a crkva je izgubila svoju prvobitnu namjenu. Crkva je konfiskovana i postala je vlasništvo turske države. Prodata je opštinskim vlastima, koje su planirale da je sruše i na njom mjestu izgrade školu. Plan nikada nije zaživio. Međutim, za to vrijeme je uništen crkveni zvonik. Pedesetih godina korišćena je kao skladište nafte. Funkcionisala je kao Muzej Karsa od 1969. do 1980. godine. Crkva se trenutno koristi kao džamija.

Crkva Svetog Krsta
Սուրբ Խաչ

Crkva je zadužbina kralja Vaspurakana Gagika I Arcrunija (vladao 908—943/944), a građena je od 915. do 921. godine. Gagik je odabrao ostrvo Ahtamar za jednu od svojih rezidencija i tu je osnovao naselje.[34] Ostrvo je od 1116. do 1895. bilo sjedište Ahtamarskog katolikosa Jermenske apostolske crkve.

Tokom genocida nad Jermenima, ahtamarski monasi su masakrirani, crkva opljačkana, a manastirska zdanja uništena. Od 1915. crkva je bila u potpunosti napuštena.[35] Poslije dvadesetih godina, crkva je bila izložena ekstenzivnom vandalizmu. Kitnjasta kamena balustrada kraljevske galerije je nestala, a poređenja sa fotografijama od prije 1914. ukazuju na slučajeve oštećenja reljefne rezbarije. Hačkar katolikosa Stefana, koji datira iz 1340. godine, bio je do 1956. teško oštećen. Ostala je samo donja trećina drugog kitnjasto ukrašen hačkara iz 1444. — bio je netaknut kada ga je Bahman fotografisao 1911. godine. Nadgrobni spomenik Hačatura Mokacija iz 19. vijeka, koji je bio netaknut 1956, kasnije je razbijen u dijelove.[36] Pedesetih godina ostrvo je korišćeno kao vojni poligon turske vojske.[37][38] Objekat je zatvoren 2005. za posjetioce pošto je pretrpio tešku restauraciju, a turska vlada ga je otvorila kao muzej godinu dana kasnije.[39]

Saborna crkva u Arapgiru
Արաբկիրի մայր եկեղեցի
Fotografija Saborne crkve Presvete Majke Božije prije genocida nad Jermenima
Fotografija Saborne crkve Presvete Majke Božije prije genocida nad Jermenima

Saborna crkva Presvete Majke Božije u Arapgiru izgrađena je u 13. vijeku. Bila jedna od najvećih crkava u Zapadnoj Jermeniji. Mogla je da primi do 3.000 ljudi. Crkva je napadnuta, opljačkana i zatim spaljena 1915. tokom genocida nad Jermenima.

 
Potpuno uništena

Nakon genocida nad Jermenima, crkva je popravljena i korišćena kao škola. Opština Arapgir je 1950. donijela odluku o rušenju crkve. Crkva je 18. septembra 1957. raznijeta dinamitom. Kasnije je zemljište na kojoj se crkva nalazila prodato seljaku po imenu Husein za 28.005 lira.[40] Danas, na mjestu crkve se nalaze ruševine.

Manastir Hckonk
Խծկոնք վանք
Fotografija manastira Hckonk s početka 20. vijeka.
Fotografija manastira Hckonk s početka 20. vijeka.

Manastir Hckonk bio je manastirski kompleks sačinjen od 5 crkava izgrađenih između 7. i 13. vijeka u Jermenskom carstvu. Današnja lokacija bi bila u blizini grada Digor, administrativnog sjedišta istoimenog okruga u pokrajini Kars u Turskoj. Manastir se nalazio u klisuri rijeke Digor.

 
Slika
Izvor: Panoramio.com [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016)

Francuski istoričar umjetnosti Žan-Mišel Tijeri posjetio je 1959. ovo mjesto i otkrio da su četiri od pet crkava uništene, dok je samo crkva Svetog Sargisa preživjela u teško oštećenom stanju.[41] Prema riječima mjesnog stanovništva, crkvu je raznijela turska vojska pomoću eksploziva, što su građani Digora potvrdili 2002. godine.[42] Njihove informacije potvrđuju i materijalni dokazi na nalazištu. Kupola sačuvane crkve je netaknuta, ali su bočni zidovi oduvani; porušene crkve su u potpunosti sravnjene u klisuru ispod. Šteta nije mogla nastati kao posljedica zemljotresa, primjetio je istoričar Vilijam Dalrimpl.[43]

Crkva Svetog Spasitelja
Սուրբ Փրկիչ
Fotografija crkve Svetog Spasitelja s početka 20. vijeka.
Fotografija crkve Svetog Spasitelja s početka 20. vijeka.

Crkva je izgrađena nedugo nakon 1035. godine. Sagradio ju je princ Ablharib Pahlavid kao dom fragmenta Životvornog krsta.

Church of Redeemer, Ani, Turkey.
Church of Redeemer, Ani, Turkey.

Crkva je bila uglavnom netaknuta sve do 1955, kada se cijela istočna polovina srušila tokom nevremena.[44]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Kevorkian, Raymond (2011). The Armenian Genocide: A Complete History (na jeziku: engleski). Bloomsbury Academic. str. 278. ISBN 978-1-84885-561-8. 
  2. ^ „Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey – Today's Zaman, your gateway to Turkish daily news”. Today's Zaman (na jeziku: engleski). 15. 12. 2008. Arhivirano iz originala 25. 1. 2014. g. Pristupljeno 24. 4. 2022. 
  3. ^ a b v Bedrosyan, Raffi (1. 8. 2011). „Bedrosyan: Searching for Lost Armenian Churches and Schools in Turkey”. The Armenian Weekly (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2022. 
  4. ^ Ember, Melvin; Ember, Carol R.; Skoggard, Ian (2004). Encyclopedia of Diasporas: Immigrant and Refugee Cultures Around the World. Volume I: Overviews and Topics; Volume II: Diaspora Communities (na jeziku: engleski). Springer Science & Business Media. str. 36. ISBN 978-0-306-48321-9. Pristupljeno 24. 4. 2022. „Currently, only one-sixth of that land [ancestral territory] is inhabited by Armenians, due first to variously coerced emigrations and finally to the genocide of the Armenian inhabitants of the Ottoman Turkish Empire in 1915.” 
  5. ^ Biner, Zerrin Özlem (2010). „Acts of Defacement, Memory of Loss: Ghostly Effects of the „Armenian Crisis” in Mardin, Southeastern Turkey”. History & Memory (na jeziku: engleski). 22 (2): 68—94. ISSN 1527-1994. 
  6. ^ Gökçe, Feyyat (ljeto 2010). „Minority and Foreign Schools on the Ottoman Education System”. e-International Journal of Educational Research (na jeziku: engleski). 1 (1): 44-45. 
  7. ^ Hovannisian, Richard G. (2004). The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century (na jeziku: engleski). Palgrave Macmillan. str. 151. ISBN 978-1-4039-6422-9. Pristupljeno 24. 4. 2022. 
  8. ^ Bryce, James. „The Treatment of Armenians...”. www.armenianhouse.org. Pristupljeno 24. 4. 2022. 
  9. ^ Armenian Claims and Historical Facts: Questions and Answers (PDF) (na jeziku: engleski). Center for Strategic Research. 2005. str. 44. Pristupljeno 24. 4. 2022. „The Armenian community in Istanbul has 18 schools, 17 cultural and social organizations, three daily newspapers, five periodicals, two sports clubs, 57 churches, 58 foundations and two hospitals.” 
  10. ^ Mansel, Philip (2011). Constantinople: City of the World's Desire, 1453—1924 (na jeziku: engleski). John Murray Press. ISBN 978-1-84854-647-9. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  11. ^ Saakяn, R. G.; Mahmurяn, G. G.; Oganesяn, N. O.; Manučarяn, A. L., ur. (1993). Novaя istoriя Armenii v trudah sovremennыh zarubežnыh avtorov (na jeziku: ruski). Izd-vo NAN Armenii. str. 15. ISBN 978-5-8080-0038-4. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  12. ^ Boar, Roger (1991). Crooks, Crime and Corruption (na jeziku: engleski). Dorset Press. str. 232. ISBN 978-0-88029-615-1. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  13. ^ Balakian, Peter (2009). The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response (na jeziku: engleski). Harper Collins. str. 36. ISBN 978-0-06-186017-1. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  14. ^ Books, Time-Life (1989). The World in Arms: Timeframe AD 1900—1925 (na jeziku: engleski). Time-Life Books. str. 84. ISBN 978-0-8094-6470-8. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  15. ^ Al-Rawi, Ahmed K. (2012). Media Practice in Iraq (na jeziku: engleski). Palgrave Macmillan. str. 9. ISBN 978-0-230-35452-4. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  16. ^ „Turkey renames 'divisive' animals” (na jeziku: engleski). 8. 3. 2005. Pristupljeno 25. 4. 2022. „NAME CHANGES Red fox known as Vulpes Vulpes Kurdistanica becomes Vulpes Vulpes Wild sheep called Ovis Armeniana becomes Ovis Orientalis Anatolicus Roe deer known as Capreolus Capreolus Armenus becomes Capreolus Cuprelus Capreolus” 
  17. ^ „Yiğidi öldürmek ama hakkını da vermek...”. Lraper (na jeziku: turski). Arhivirano iz originala 21. 10. 2013. g. Pristupljeno 16. 1. 2013. 
  18. ^ Hovannisian, Richard G. (1986). The Armenian Genocide in Perspective (na jeziku: engleski). Transaction Books. str. 128–30. ISBN 978-0-88738-636-7. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  19. ^ Sahakyan, Lucine (2010). Turkification of Toponyms in the Ottoman Empire and in the Republic of Turkey (na jeziku: engleski). Independent Publisher. ISBN 978-1-4507-0500-4. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  20. ^ Nişanyan, Sevan (2011). Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Değişen Yeradları | TESEV (na jeziku: turski). TESEV Demokratikleşme Programı. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  21. ^ Bevan, Robert (2006). The Destruction of Memory: Architecture at War (na jeziku: engleski). Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-205-8. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  22. ^ „Cultural Genocide”. www.genocide-museum.am (na jeziku: engleski). Genocide Museum | The Armenian Genocide Museum-institute. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  23. ^ „Arakelots Monastery near Mush”. www.virtualani.org. Armenian Architecture – VirtualANI. Pristupljeno 25. 4. 2022. 
  24. ^ „Varagavank' Monastery”. Rensselaer Digital Collections. Rensselaer Polytechnic Institute. Pristupljeno 25. 4. 2022. [mrtva veza]
  25. ^ Lynch, Harry Finnis Blosse (2018). Armenia, Travels and Studies; Volume 2 (na jeziku: engleski). Creative Media Partners, LLC. str. 114. ISBN 978-0-343-55445-3. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  26. ^ Hewsen, Robert H. (2000). „Van in This World; Paradise in the Next: The Historical Geography of Van/Vaspurakan”. Ur.: Hovannisian, Richard G. Armenian Van/Vaspurakan (na jeziku: engleski). Mazda Publishers. str. 28. ISBN 978-1-56859-130-8. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  27. ^ Suciyan, Talin (7. 4. 2007). „Holy Cross survives, diplomacy dies” (PDF). Armenian Reporter. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 11. 2013. g. Pristupljeno 28. 6. 2013. 
  28. ^ Papazian, Iris (19. 7. 1997). „Archbishop Mesrob Ashjian on a Sentimental Journey to Western Armenia”. Armenian Reporter International. str. 18. „The group also visited the village of Narek, now desolate. The image of a mosque on the very spot where once stood the famed Narek Monastery caused great sorrow.” 
  29. ^ „The Condition of the Armenian Historical Monuments in Turkey”. www.raa.am. Research on Armenian Architecture. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  30. ^ a b „A Pilgrimage to Lake Van” (PDF). EasternTurkeyTours. Arhivirano (PDF) iz originala 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 25. 5. 2013. 
  31. ^ Kevorkian, Raymond (2011). The Armenian Genocide: A Complete History (na jeziku: engleski). Bloomsbury Academic. str. 322. ISBN 978-1-84885-561-8. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  32. ^ „Sivas (Sebastia) Surb Nishan monastery & Surb Anapat”. virtualani.org. Armenian Architecture – VirtualANI. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  33. ^ „Ktuts' Anapat”. Rensselaer Digital Collections. Rensselaer Polytechnic Institute. Arhivirano iz originala 15. 01. 2016. g. Pristupljeno 26. 4. 2022. 
  34. ^ Harutyunyan, Varazdat M. (1976). „Chartarapetut'yun”. Ur.: Agai͡an, T͡Satur Pavlovich. Hay zhoghovrdi patmutʻyun (na jeziku: jermenski). Haykakan SSH Gitutʻyunneri Akademiayi Hratarakchʻutʻyun. str. 381—84. Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  35. ^ Hewsen, Robert H.; Salvatico, Christoper C. (2001). Armenia: A Historical Atlas (na jeziku: engleski). University of Chicago Press. str. 232. ISBN 978-0-226-33228-4. Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  36. ^ Nersessian, Sirarpie Der (1965). Aght'amar: Church of the Holy Cross (na jeziku: engleski). Harvard University Press. str. 7, 49—52. ISBN 978-0-674-01100-7. Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  37. ^ „Paylaşılan Bir Restorasyon Süreci: Akhtamar Surp...”. www.mimarizm.com (na jeziku: turski). Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  38. ^ „Acele Restorasyona Şeytan Karışır!”. www.bianet.org (na jeziku: turski). Bianet. Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  39. ^ Ekmanian, Harout (1. 10. 2010). „The Mass at Akhtamar, and What’s Next – Asbarez.com” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 29. 4. 2022. 
  40. ^ Pladian, Antarnik L. (1969). Arapkir Union. New York. str. 931. 
  41. ^ Thierry, Nicole; Crussol, Jean-Michel Thierry de (1965). Notes sur des monuments arméniens en Turquie, 1964 (na jeziku: francuski). Pristupljeno 30. 4. 2022. 
  42. ^ Hofmann, Tessa (2003). Armenians in Turkey Today: A Critical Assessment of the Situation of the Armenian Minority in the Turkish Republic (na jeziku: engleski). Forum of Armenian Associations of Europe. str. 40. Pristupljeno 30. 4. 2022. 
  43. ^ Dalrymple, William (18. 3. 1989). „Armenia's Other Tragedy”. The Independent Magazine. 
  44. ^ „The Church of the Redeemer at Ani”. www.virtualani.org. Armenian Architecture – VirtualANI. Pristupljeno 30. 4. 2022. 

Dodatna literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јерменско_културно_насљеђе_у_Турској&oldid=25324116”