Pređi na sadržaj

Altajske planine

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Geografski položaj Altaja
Pejzaž sa Gornjeg Altaja

Altaj je planinski lanac u srednjoj Aziji na razmeđi Rusije, Kine, Mongolije i Kazahstana. Pruža se između pustinje Gobi na jugoistoku i Zapadnosibirske nizije na severozapadu u dužini od oko 2.000 km. Sastoji se od Ruskog Altaja (ili Altaja u užem smislu) Mongolskog i od Gobijskog Altaja. Najveći vrh celog sistema je Beluha sa 4.508 m, na Mongolskom Altaju. Altaj je izvoršte velikih reka Oba i Irtiša.

Reka Katunj na Altaju

Altaj je staro gorje, građeno od kristalastih škriljaca, granita i paelozojskih naslaga, koje su u kvartaru uzdignute. Palozojske naslage obiluju željeznim, olovnom, bakarnim, cinkovim i srebrnim rudama i ugljem.

Klima je kontinentalna planinska sa prosečnom januarskom temperaturom od -15° (predgorje) do - 32° (međuplaninske kotline) i julskom od 14-16°. Godišnja količina padavina je u zapadnom i severozapadnom delu Altaja od 1000 do 2000 mm, a u jugoistočnom od 200 do 300 mm. Oko 800 km² pokriveni je lednicima, koji napajaju vodom mnogobrijne reke: Katunj, Bija, Buhtarma Čuja i dr. Šume zauzimaju oko 70% površine Altaja. Gornja granica im je 1.700 do 2.000 m.

Region je nastanjen retkim, ali etnički raznolikim stanovništvom, uključujući Ruse, Kazahstance, Altajce, Mongole i Povolške Nemce, iako ga pretežno naseljavaju autohtone etničke manjine polunomadskog porekla.[1] Lokalna privreda se zasniva na uzgoju goveda, ovaca, konja, lovu, poljoprivredi, šumarstvu i rudarstvu.[2] Porodica altaskih jezika dobila je ime po ovom planinskom lancu.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Planina Beluha
Planina Beluha

Na severu regiona su planine Sajlugem, takođe poznate kao Kolivan Altaj, koje se protežu severoistočno od 49 °C i 86° I prema zapadnom kraju Sajanskih planine u 51° 60' N i 89° I. Njihova srednja visina iznosi 1.500 do 1.750 m. Snežna linija se proteže na 2.000 m na severnoj strani i na 2.400 m na južnoj, a iznad nje su strmi vrhovi koji su oko 1.000 m viši. Planinski prevoji duž lanca su malobrojni i teško prohodni, a glavni je Ulan-daban na 2.827 m (2.789 m prema Kozlovu) i Čapčan-daban na 3.217 m, na jugu i severu respektivno. Na istoku i jugoistoku ovaj lanac je okružen velikim visoravni Mongolije, a tranzicija se postepeno odvija pomoću nekoliko manjih visoravni, kao što je Ukok (2.380 m) sa Pazirik dolinom, Čuja (1.830 m), Kendikti (2.500 m), Kak (2,520 m).[3]

Ovaj region ima znatan broj velikih jezera, npr. Uvs na 720 m nadmorske visine, Hjargas, Durgen i Har 1.170 m, i ispresecan je različitim planinskim lancima, od kojih su glavni Tanu-Ola planine, koje se pružaju otprilike paralelno sa Sajan planinama na istoku sve do Koso-gola, i planine Kan Hoki, koje se prostiru u pravcu zapad-istok.[3]

Severozapadne i severne padine Sajlugem planina su izuzetno strme i teško pristupačne. Sa ove strane nalazi se najviši vrh lanca, Beluha sa dvostrukom glavom, čiji vrhovi dostižu visinu od 4.506 i 4.440 m, i početna su tačka nekoliko glečera (30 kvadratnih kilometara ukupne površine, prema podacima iz 1911. godine).[3] Altejci ga zovu Kadin Bazi, ali se takođe naziva i Uč-Samer.[4]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Altajske planine su zadržale izuzetno stabilnu klimu, koja se malo menjala od poslednjeg ledenog doba.[5] Pored toga, mešavina sisara je uglavnom ostala ista, sa nekoliko izuzetaka kao što su izumrli mamuti, što ih čini jednim od retkih mesta na zemlji koje je zadržalo faunu ledenog doba.[5]

Altajske planine su bile dom denisovskog ogranka hominida koji su bili savremenici neandertalaca i Homo sapiens (modernih ljudi), koji potiču od hominida koji su prispeli u Aziju ranije od modernih ljudi.[5] Denisovski hominin, datiran od pre 40.000 godina, otkriven je u Denisovim pećinama na Altajskim planinama u južnom Sibiru 2008. Znanje o denisovskim ljudima potiče prvenstveno iz DNK dokaza i artefakata, pošto još uvek nisu pronađeni potpuni skeleti. DNK dokazi su neobično dobro očuvani zbog niske prosečne temperature u Denisovim pećinama. Kosti neandertalaca i oruđa koje je napravio Homo sapiens takođe su pronađeni u Denisovim pećinama, što ih čini jedinim mestom na svetu gde se zna da su živela sva tri hominida.[5]

Kanid nalik psu od pre 33.000 godina pronađen je u pećini Razbojničija.[6][7] DNK analiza objavljena 2013. godine potvrdila je da je u bližoj vezi sa modernim psima nego sa vukovima.[8]

Altajske planine su identifikovane kao tačka porekla kulturne enigme nazvane fenomen Seima-Turbino[9] koja je nastala tokom bronzanog doba oko početka 2. milenijuma pre nove ere i dovela do brze i masovne migracije naroda iz regiona u udaljene delove Evrope i Azije.

Neki istoričari veruju da je planinski region Altaja možda bio mesto gde je skijanje rođeno, ali to ostaje sporno. Dokazi koji podržavaju ove tvrdnje uključuju nekoliko pećinskih petroglifa unutar Altajskih planina u modernoj Kini koji prikazuju ljudske figure na skijama koje jure za kozorogom. Prema studiji koju je objavila Australijska asocijacija za istraživanje kamene umetnosti (AURA) 2016. godine, procenjeno je da je ova kamena umetnost nastala pre između 4.000 i 5.250 godina, što je posledično značilo da može biti isto toliko stara ili možda starija od drevne kamene umetnosti skijanja i artefakti koji se nalaze u Skandinaviji. Međutim, precizno datiranje petroglifa sa trenutnom tehnologijom je veoma teško. Najstariji poznati tekstovi koji opisuju skijanje su iz kineskog teksta koji datira iz dinastije Zapadni Han (206. pne. do 24. godine) i odnosi se na skijaše na Altajskim planinama.[10][11][12][13][14]

Zlatne Altajske planine[uredi | uredi izvor]

Altajske planine
Altaйn nuruu, ᠠᠯᠲᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠨᠢᠷᠤᠭᠤ, ئالتاي تاغ تىزمىسى‎, Altaй, ᠠᠯᠲᠠᠢ, Altaй, Altaй taularы
Svetska baština Uneska
Zvanično imeZlatne Altajske planine
Mesto, , Kazahstan, Rusija, Mongolija, Kina Uredi na Vikipodacima
Koordinate49° S; 89° I / 49° S; 89° I / 49; 89
KriterijumPrirodno i kulturno dobro: x
Upis1998. (24. sednica)
Veb-sajthttp://whc.unesco.org/en/list/768

Zlatne Altajske planine je naziv UNESKO-ve Svetske baštine koja se sastoji od planinskog venca Altaj, rezervata prirode Katunj, jezera Telecko, planine Beluha i visoravni Ukok u središnjem Sibiru. Ovo područje, veličine 16,175 km², nalazi se u ruskim republikama Altaj, Tuva i Novosibirsk. Ono predstavlja najpotpuniju izmjenu vegetacijskih zona središnjeg Sibira, od stepe, šumovite stepe, miješanih šuma, pod-alpske do alpske vegetacije[15]. Ovo područje ima i veliki značaj za zaštitu ugroženih sisara kao što su: snežni leopard (Uncia uncia ili Panthera uncia) i divlja ovca poznata kao Altajski argali[16] (Ovis ammon ammon).

Telecko jezero na visini od 424 metra je svojom dubinom od 325 metra jedno od najdubljih na svetu.

Planina Bjeluha je planinski masiv s dva vrha koji se prostire na granici Rusije s Kazahstanom. Planina ima nekoliko lednika, a istočni vrh (4,506 m) joj je nešto viši od zapadnog (4,440 m). Od Bjeluhe se južno protežu prostrane stepe visoravni Ukok, sve do granica s Kinom i Mongolijom.

U dolini Pazirik na Ukočkoj visoravni su pronađeni mnogi tumuli (kurgan) u kojima su pronađeni vredni ostaci bronzane kulture Pazirik, koja liči Skitima na zapadu. Najslavniji je kurgan tzv. „Sibirske ledene dame” iz 5. veka p. n. e. u kojemu su pronađeni brojni predmeti, ali i jako dobro sačuvana mumija u lesu.

  • Vrh Kruna Altaja na Katunju
    Vrh Kruna Altaja na Katunju
  • Panorama planina iza reke Titjarika
    Panorama planina iza reke Titjarika
  • Telecko jezero
    Telecko jezero
  • Visoravan Ukok
    Visoravan Ukok
  • Kurgan na Ukočkoj visoravni
    Kurgan na Ukočkoj visoravni

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Graeme, Worboys (2010). Connectivity Conservation Management: A Global Guide. Earthscan. str. 247. ISBN 9781844076031. „The population of the Altai frontier regions is mostly represented by indigenous ethnic minorities of semi nomadic stockbreeders: Kazakhs, Altais (Telenghets), Tuvins, Dyurbets, and Ugyurs.” 
  2. ^ Olson, James Stuart (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Press. str. 32. ISBN 9780313274978. „The traditional Altai economy revolved around breeding cattle and hunting. They also bred deer and harvested the animals for their antlers, which were exported to China for use in the manufacture of folk medicines.” 
  3. ^ a b v Kropotkin 1911, str. 758.
  4. ^ „Altai Republic :: official portal”. Eng.altai-republic.ru. 30. 6. 1999. Arhivirano iz originala 16. 3. 2012. g. Pristupljeno 13. 8. 2012. 
  5. ^ a b v g Colin Barras (23. 1. 2014). „Ice-age animals live on in Eurasian mountain range”. New Scientist. Pristupljeno 4. 3. 2014. 
  6. ^ Pritchard, Hamish (3. 8. 2011). „Ancient dog skull unearthed in Siberia”. BBC News. Pristupljeno 4. 8. 2011. 
  7. ^ Ovodov, Nikolai D.; Crockford, Susan J.; Kuzmin, Yaroslav V.; Higham, Thomas F. G.; Hodgins, Gregory W. L.; Plicht, Johannes van der (28. 7. 2011). „A 33,000-Year-Old Incipient Dog from the Altai Mountains of Siberia: Evidence of the Earliest Domestication Disrupted by the Last Glacial Maximum”. PLOS ONE. 6 (7): e22821. Bibcode:2011PLoSO...622821O. PMC 3145761 Slobodan pristup. PMID 21829526. doi:10.1371/journal.pone.0022821 Slobodan pristup. 
  8. ^ Druzhkova, Anna S.; Thalmann, Olaf; Trifonov, Vladimir A. (6. 3. 2013). „Ancient DNA Analysis Affirms the Canid from Altai as a Primitive Dog”. PLOS ONE. 8 (3): e57754. Bibcode:2013PLoSO...857754D. PMC 3590291 Slobodan pristup. PMID 23483925. doi:10.1371/journal.pone.0057754 Slobodan pristup. 
  9. ^ Keys, David (januar 2009). „Scholars crack the code of an ancient enigma”. BBC History Magazine. 10 (1): 9. 
  10. ^ „Exploring the origins of skiing in China's Altai Mountains”. canadiangeographic.ca (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-02-19. 
  11. ^ „On the Trail with the First Skiers”. Magazine (na jeziku: engleski). 2013-12-01. Pristupljeno 2023-02-19. 
  12. ^ „Origin Story: Where did skiing begin? | International Skiing History Association”. www.skiinghistory.org. Pristupljeno 2023-02-19. 
  13. ^ „Chinese or Norwegian: the History of Skiing”. The Ultimate History Project (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-02-19. 
  14. ^ Diamond, Chaz (2014-03-18). „The First Skiers: Deep in Time, Deep in the Altai”. SnowBrains (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-02-19. 
  15. ^ UNESCO
  16. ^ „Veliki Altaj”. Arhivirano iz originala 14. 3. 2007. g. Pristupljeno 3. 12. 2015. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Opća enciklopedija JLZ, Zagreb 1977.
  • Srpska porodična enciklopedija, Narodna knjiga Beograd 2006.
  •  Ovaj članak uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Kropotkin, Peter; Bealby, John Thomas (1911). „Altai”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 1 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 758—759.  Authorities cited:
  • P. Semenov and G. N. Potanin, in supplementary vol. of Russian ed. of Ritter's Asien (1877)
  • Ledebour, Reise durch das Altaigebirge (1829–1830)
  • P. Chikhatchev, Voyage scientifique dans l'Altai oriental (1845)
  • Gebler, Übersicht des katunischen Gebirges (1837)
  • G. von Helmersen, Reise nach dem Altai (St Petersburg, 1848)
  • T. W. Atkinson, Oriental and Western Siberia (1858)
  • Cotta, Der Altai (1871)
  • Adrianov, "Journey to the Altai," in Zapiski Russ. Geogr. Soc. xi.
  • Yadrintsev, "Journey in West Siberia," in Zapiski West Sib. Geogr. Soc. ii.
  • Golubev, Altai (1890, Russian)
  • Schmurlo, "Passes in S. Altai" (Sailughem), in Izvestia Russ. Geogr. Soc. (1898); xxxiv. 5
  • V. Saposhnikov, various articles in same periodical (1897), xxxiii. and (1899) xxxv., and, by the same, Katun i yeya Istoki (Tomsk, 1901)
  • S. Turner, Siberia (1905)
  • Deniker, on Kozlov's explorations, in La Géographie (1901, pp. 41, &c.)
  • P. Ignatov, in Izvestia Russ. Geog. Soc. (1902, No. 2).
  • Forsyth, James, "A History of the Peoples of Siberia", 1992.
  • Mountains of South Siberia in the book: Gvozdetsky N. A., Mikhailov N. I. Physical geography of the USSR. M., Thought, 1978.
  • (Mountains of South Siberia) (in Russian) from: Gvozdetsky N. A., Mikhailov N. I. Physical geography of the USSR. M., Thought, 1978.
  • „Golden Mountains of Altai”. UNESCO. Arhivirano iz originala 2007-08-18. g. Pristupljeno 2007-07-31. 
  • „Greater Altai—Altai Krai, Republic of Altai, Tyva (Tuva), and Novosibirsk—Crossroads”. Arhivirano iz originala 2007-03-14. g. Pristupljeno 2006-11-30. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Altajske planine na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Алтајске_планине&oldid=27554621”