Brest-litovski mir

Brest-litovski mir
Prva stranica sporazuma
Tip	mirovni sporazum
Izrađen	22. decembar 1917 — 2. mart 1918.
Potpisan	3. mart 1918.
Potpisnici	G. Sokoljnikov L. Karahan G. Čičerin G. Petrovski R. fon Kilman F. fon Rozenberg M. Hofman V. Horn K. Merei O. Černin A. Tošev P. Gančev T. Anastasov I. Haki-paša Zeki-paša
Strane	Ruska SFSR Njemačko carstvo Austrougarska Osmansko carstvo Kraljevina Bugarska
Jezici	bugarski mađarski njemački ruski turski

Brest-litovski mirovni sporazum (rus. Брест-Литовский мирный договор) bio je separatni mirovni sporazum koji su 3. marta 1918. godine u Brest-Litovsk (danas Brest) potpisali predstavnici Sovjetske Rusije i Centralnih sila, a kojim je osiguran izlazak Rusije iz Prvog svjetskog rata. Zaključenju Brest-litovskog mira prethodili su sporazumi o primirju na Istočnom frontu i mirovna konferencija, održana u tri etape od 22. decembra 1917. godine.

U prvoj etapi su boljševici, koji su nedavno došli na vlast i prvi put ušli u međunarodne pregovore, pokušali da ubijede vlade zemalja Antante u sklapanje univerzalnog mira, zasnovanog na principu „bez aneksije i kontribucije”, i za taj pristup su dobili formalnu saglasnost Centralnih sila. U drugoj etapi, nakon neuspjeha u ostvarenju plana sklapanja „univerzalnog demokratskog mira” i početka unutarpartijske rasprave o mogućnost potpisivanja separatnog sporazuma, sovjetska strana je nastojala odgoditi pregovore, koristeći ih za agitaciju svjetske revolucije, dok su vlasti Njemačkog carstva zahtijevale priznanje njihovog prava na okupaciju teritorije današnje Poljske, dijela Pribaltika i Bjelorusije; 10. februara, nakon zaključenja posebnog sporazuma Centralnih sila sa predstavnicima Centralne rade Ukrajine, sovjetska delegacija predvođena Lavom Trockim proglasila je kraj rata i istovremeno odbijanje sklapanja mira (taktika „ni rat, ni mir”). Poslije nastavka njemačkog napada na Petrograd, Vladimir Lenjin, koji se u početku zalagao za neposrednog potpisivanje sporazuma, uspio je da ubijedi članova partije u potrebu prihvatanja njemačkih uslova („Socijalistička otadžbina je u opasnosti!”); uprkos činjenici da je Njemačka postavila dodatne uslove, CK RSDRP(b), kojem je Lenjin prijetio svojom ostavkom, glasao je za pristanak na „nepristojni mir”. Treću trodnevnu etapu pregovora odlikovao je odbijanje sovjetske delegacije da ulazi u raspravu i završilo potpisivanjem sporazuma, koji su 15. marta ratifikovali delegati 4. Sveruskog kongresa Sovjeta; 27. avgusta zaključen je dodatni bilateralni sporazum između Njemačke i Rusije.

Činjenica sklapanja separatnog mira i uslovi Brest-litovskog mira izazvali su oštru reakciju kako ruske opozicije boljševicima, tako i na međunarodnoj sceni, što je dovelo do pogoršanja građanskog rata. Sporazum ipak nije doveo do potpunog prekida neprijateljstava u istočnoj Evropi i Zakavkazju, ali je bio prekretnica u istoriji regije, podjele „sukoba imperija” 1914—1917. i posljedičnog „kontinuuma nasilja”; sami pregovori postali su debi koncepta „samoopredjeljenje naroda”, koji se dodatno razvio na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Sporazum je poništen odlukom Sveruskog centralnog izvršnog komiteta 13. novembra 1918. uslijed revolucionarnih događaja u Njemačkoj. Uprkos kratkotrajnosti, drugi mirovni sporazum Velikog rata, korišćen kao dokaz aneksionih planova Njemačke i njenih saveznika, dobio je široku pokrivenost u istoriografiji.

Predistorija. „Dekret o miru”

Glavni članci: Ofanziva Kerenskog i Dekret o miru

Uprkos glasinama koje su kružile prve tri godine Prvog svjetskog rata i često se ponavljale kasnije, prema podacima s početka 21. vijeka, nema razloga da se tvrdi da je vlada Ruske Imperije pripremala separatni mir s Centralnim silama ili da je vodila tajne pregovore sa njima. Istovremeno, podjela sila Antante i okončanje rata na dva fronta bili su ciljevi spoljne politike Njemačkog carstva od 1914. godine — nadu za takav ishod pojačali su događaji vezani za Februarsku revoluciju, a već 7. maja 1917. rajhskancelar Teobald fon Betman Holveg pripremio je nacrt separatnog mira sa Rusijom, a njemačka Vrhovna vojna komanda predložila je projekat prekida ratnih dejstava na Istočnom frontu. Međutim, umjesto pregovora, Privremena vlada je sprovela bezuspješnu Junsku ofanzivu, koja se završila gubitkom Rige.

Junska ofanziva: Napad 47. sibirskog streljačkog puka u rejonu Dzike-Lani (1. jul 1917)

Dana 25. oktobra [po julijanskom 7. novembar] 1917.. stanje se potpuno promijenilo, pošto je Privremena vlada svrgnuta kao rezultat oružanog ustanka boljševika u Petrogradu, a na vlast je došla partija, koja je mjesecima govorila o okončanju „imperijalističkog” rata. Sljedećeg dana, 2. sveruski kongres sovjeta usvojio je „Dekret o miru”, u kojem su pozvane sve države učesnice rata da odmah zaključe primirje i započnu pregovore s ciljem sklapanja mirovnog sporazuma „bez aneksija i kontribucije”, u okviru kojeg je, takođe, trebalo da se nadima dozvoli pravo na samoopredjeljenje.

U noći 8. novembra [po julijanskom 21.] 1917.. novostvorena sovjetska vlada — Sovjet narodnih komesara (SNK) — poslala je bežični telegram v. d. vrhovnog komandatna Ruske armije generalu Nikolaju Duhoninu, naređujući mu da se obrati komandi neprijateljskih vojski sa prijedlogom prekida neprijateljstva i započne mirovne pregovore. U telegramu stoji da SNK smatra neophodnim „da se odmah napravi formalni prijedlog primirja za sve zaraćene zemlje, kako savezne, tako i za one koje su sa nama u neprijateljskim dejstvima”. Isto dana, zbog odbijanja da izvrši naredbu, Duhonin je smijenjen sa dužnost, a na njegovo mjesto je postavljen bivši zastavnik imperatorske armije Nikolaj Kirilenko, koji je planirao da lično započne pregovore; istovremeno, narodni komesar za spoljne poslove Lav Trocki uputio je notu svim ambasadama savezničkih država, pozivajući ih da objave primirje i započnu pregovore.

Karikatura ranjenog „ruskog medvjeda” kojeg nose Saveznici na nosilima i „guštera” Lenjina i Trockog (1918)

Predsjedavajući SNK Vladimir Lenjin je 9. novembra [po julijanskom 22.] 1917.. poslao telegram svim pukovima frontovskih vojski, u kojem se nalazio neposredni apel vojnicima: „Neka pukovi, koji se nalaze na položajima, odmah izaberu one koji su ovlašćeni da formalno započnu pregovore o primirju sa neprijateljem”. Kao rezultat toga, u nekoliko dijelova Istočnog fronta započela su bratimljenja. Istog dana, diplomatski predstavnici savezničkih zemalja na sastanku u rezidenciji ambasade SAD u Petrogradu odlučili su da ignorišu notu sovjetske vlade. Sljedećeg dana, šefovi vojnih misija savezničkih zemalja pri štabu vrhovnog komandanta predali su Duhoninu kolektivnu notu koju su potpisali predstavnici Ujedinjenog Kraljevstva, Francuske, Japana, Italije, Rumunije i Srbije, u kojoj su protestovale zbog kršenja sporazuma od 5. septembra 1914, kojim je saveznicima zabranjeno zaključivanje separatnog mira ili primirja; Duhonin je sadržaj bilješke prenio svim frontovskim komandantima. Istovremeno, Narodni komesarijat za spoljne odnose obratio se ambasadorima neutralnih država sa prijedlogom da posreduju u organizaciji mirovnih pregovora. Predstavnici Švedske, Norveške i Švajcarske ograničili su se na obavještenje o primanju note, a ambasador Španije je odmah povukao svoju izjavu da je nota proslijeđena u Madrid.

Njemački general Erih Ludendorf, čim je dobio prve informacije o tome da su boljševici preuzeli vlast u Petrogradu, razvio je plan odlučne ofanzive duž cijelog Zapadnog fronta sa učešćem divizija prebačenih sa istoka — plan koji je odobrio kajzer, bio je posljednja nada Njemačke da preokrene tok rata prije masovnog dolaska američkih jedinica u Evropu (vidi: Proljećna ofanziva). Kao rezultat toga, 14. novembra [po julijanskom 27.] 1917.. njemačka Vrhovna vojna komanda je obavijestila Rajhstag, prelazeći liniju fronta u rejonu Dvinska, o svojoj saglasnosti za početak pregovora o primirju u Brest-Litovsku sa sovjetskom vladom.

Zaključivanje primirja

Istočni front od 1. januara do 1. septembra 1917. godine

Dana 19. novembra [po julijanskom 2. decembar] 1917.. delegacija sovjetske vlade predvođena Adolfom Jofom, stigla je u neutralnu zonu i nastavila prema Brest-Litovsku, koji je bio štab njemačke komande na Istočnom frontu. U početku se pretpostavljalo da će delegacija imati 15 članova, ali je na kraju sastav proširen na 28. Kao opunomoćeni — članovi Sveruskog centralnog izvršnog komiteta — delegacija se sastojala od 9 ljudi: Lav Kamenev, Grigorij Sokoljnikov, Anastasij Bicenko, Sergej Maslovski, mornar Fedor Olič, vojnik Nikolaj Beljakov, zemljoradnik Roman Staškov, radnik Pavle Obuhov i Jofe. Još 9 — kapetan prve klase Boris Dolivo-Dobrovoljski, pukovnici Vladimir Šiškin i Andrej Stanislavski, potpukovnici Feliks Moroz, Konstantin Berends, Vasilij Suhov, Džon Foke i Karl Zedin — bili su „članovi vojne konsultacije” iz reda oficira bivše imperatorske armije predvođeni Vasilijem Aljtfaterom, a 10 ostalih — prevodioci Vladimir Sokolov, poručinik Andrej Ščurovski i Štukgoljdt, telegrafisti Karl Gerberson, Vasilij Ivanov i Ivan Artarjan, pisar Bronislav Vojšvilo i narednici Ivanov i Koršunov — bili su članovi osoblja određenog kao „članovi delegacije” predvođeni sekretarom Lavom Karahanom.

U Brest-Litovsku sovjetski predstavnici su se sastali sa delegacijom Centralnih sila, koju su činili njemački general Maks Hofman, austrougarski potpukovnik Herman Pokorni (govori ruski), osmanski general Zeki-paša i bugarski pukovnik Petar Gančev. Kao nezvanični politički savjetnici u pregovorima o primirju, koji su se odnosili isključivo na vojna pitanja, prisustvovali su diplomate Kajetan Merei i Imre Čaki. Prisustvo žena u sovjetskoj delegaciji izazvalo je oštru reakciju vojnika Centralnih sila: „Je li i to delegat?”.

Pregovori, koji su bili sovjetski debi na međunarodnoj sceni, počeli su 20. novembra [po julijanskom 3. decembar] 1917.. i trajali su tri dana: dok je njemačko-austrougarska delegacija u rukama imala spremne projekte primirja, sovjetski predstavnici nisu imali nijedan dokument. U isto vrijeme, sovjetska delegacija je insistirala na javnosti sastanka: kao rezultat, razmjena mišljenja za pregovaračkim stolom dodatno je zabilježena i poslije usklađivanja ruskih i njemačkih testova, odmah je postala javna, što je doprinijelo privlačenju pažnje svjetske štampe na pregovore. Jofe je tražio da se razgovara o obustavi neprijateljstava na svim frontovima, ali nije imao ovlašćenje od zemalja Antante, a Hofman je imao ovlašćenje od svog generalštaba, pa je postignut dogovor da se razgovara samo o primirju na Istočnom frontu.

Razmjena robe između njemačkih i sovjetskih vojnika (februar 1918)

Dana 21. novembra [po julijanskom 4. decembar] 1917.. sovjetska delegacija iznijela je svoje viđenje primirja: šestomjesečno primirje; povlačenje njemačkih snaga iz Rige i sa Monsundskih ostrva; zabranjuje je premještanje njemačkih snaga na Zapadni front. Kao rezultat pregovora postignuto je primirje, po kojem: zaključeno je primirje u periodu od 24. novembra (7. decembra) do 4. (17) decembra; snage su ostale na ranije okupiranim položajima; prebacivanje vojnih jedinica, osim onih koje su premještanje već počele, zabranjeno je. Pregovori su prekinuti zbog potrebe sovjetske delegacije, koja u to vrijeme nije imala neposrednu veza sa Petrogradom, da se vrati u glavni grad Ruske SFSR i dobije uputstva o svojim budućim djelatnostima.

Potpisivanje sporazuma o primirju 15. (28) decembra 1917.

Dana 23. novembra [po julijanskom 6. decembar] 1917.. Trocki je upozorio ambasadore Ujedinjenog Kraljevstva, Francuske, Sjedinjenih Američkih Država, Italije, Kine, Japan, Rumunije, Belgije i Srbije, da su pregovori u Brest-Litovsku prekinuti na nedjelju dana i poznao je vlade „savezničkih zemalja da odrede svoj stav” prema njima. Na zasjedanju SNK-a 27. novembra [po julijanskom 10. decembar] 1917.. raspravljalo se o uputstvu sovjetskoj delegaciji na mirovnim pregovorima — u odluci SNK zapisano je: „Uputstva o pregovorima — zasnovana na ’Dekretu o miru’”. Kada je Lenjin izradio „Konspekt programa mirovnih pregovora”, u kojem je predstavio svoj viđenje koncepta „aneksije”, a uveče je Sveruski centrali izvršni komitet usvojio rezoluciju-ukaz delegacije, izražavajući odobravanje njenih prethodnih postupaka. U sastavu delegacije su izvršene izmjene: „predstavnici revolucionarnih klasa” bili su isključeni iz njenog starog sastava (mornar, vojnik, zemljoradnik i radnik), a broj je nadoknađen oficirima — generali Vladimir Skalon (počinio samoubistvo), Jurij Danilov, Aleksandar Andogski i Aleksandar Samojlo, potpukovnik Ivan Ceplit i kapetan Vladimir Lipski.

Dana 2. decembra [po julijanskom 15. decembar] 1917.. nova etapa pregovora je završena sklapanjem primirja, sličnog onom koje je već bilo na snazi: tokom 28 dana od 4. (17) decembra, sa automatskim produženjem i sa uslovom da se za sedam dana obavijesti neprijatelj o prekidu. Sovjetska delegacija je povukla uslov za povlačenjem sa Monsudskih ostrva, a Centralne sile nisu zahtijevale čišćenje Anadolije. Jedna od tačaka primirja formalno je dozvolila bratimljenje — sastanke vojnih činova tokom dana — na dva ili tri posebno određena mjesta („tačke kontakta”) na mjestu svake divizije: skupina na svake strane ne bi trebala biti veća od 25 ljudi, a učesnicima je bilo dozvoljeno da razmjenjuju novine, časopise i pisma, kao i da slobodno trguju i razmjenjuju osnovne potrepštine.

Pregovori o miru

Njemačka vodi ruskog medvjeda sa fronta, u pozadini Trocki brojih svojih 30 srebrenjaka (1918)

Deveta tačka sporazuma o primirju omogućila je Sovjetskoj Rusiji i Centralnim silama da započnu mirovne pregovore, koji su se odvijali u pozadini teške domaće političke situacije u svim zemljama učesnicama: u Rusiji u to vrijeme se vodila borba oko saziva Ustavotvorne skupštine, a odnosi sa ukrajinskom Centralnom radom su se usijavali, u Austrougarskoj i Osmanskom carstvu situacija sa snabdijevanjem hranom u gradovima (uključujući Istanbul i Beč) se pogoršavala, a u Njemačkoj se nastavio sukob između vojne i civilne vlasti. Pored toga, njemačka i austrougarska vlada različito su vidjele budućnost poljskih teritorija („poljsko pitanje”).

Pripreme

Dana 5. decembra [po julijanskom 18. decembar] 1917.. u Bad Krojcnahu je održan sastanak pod predsjedavanjem kajzera Vilhelma II, čiji je cilj bio da se utvrde uslovi za mir „koji su trebali biti postavljeni Rusiji”. Na ovom sastanku, strahovi austrougarskog ministra spoljnih poslova Otakara Černina o neograničenim ambicijama njemačke Vrhovne vojne komande su se ostvarili u mnogim aspektima: ranije je Hofmanu naređeno da insistira na povlačenju vojna Ruske imperatorske armije iz Livonije i Estonije — regija koje još nisu okupirale njemačke snage. Ta želja vojske je u velikoj mjeri bila povezana sa lobiranjem za interese brojnih njemačkih baltičkih plemića, čiji su posjedi i staleške privilegije bile pod neposrednom prijetnjom zbog revolucionarnih događaja u Rusiji, kao i zbog rasta „nacionalnih pokreta” u regiji. Tokom sastanka, državni sekretar odjeljenja spoljnih poslova Rihard fon Kilman, smatrao je nemogućom potpunu vojnu pobjedu Njemačke na svim frontovima, a kancelar Georg Hertling savjetovao je kajzera da ne širi svoju sferu uticaja na Pribaltiku, navodeći to kao moguću prijetnju dugoročnim odnosima sa Rusijom; general Paul fon Hindenburg se usprotivio, ističući „vojnu potrebu” i vrijednost regije za „njemačku bezbjednost”. Kao rezultat toga, „njegovo veličanstvo je odlučilo da pozove Rusiju da očisti ove prostore, ali ne i da insistira na ovom zahtjevu, kako bi se omogućilo Estoncima i Letoncima da iskoriste pravo na samoopredjeljenje nacije”.

Boljševici su se takođe pripremali za pregovore: među njemačkim vojnicima se aktivno vodila agitacija i distribuirala revolucionarna literatura (uključujući i specijalni časopis na njemačkom Die Fackel), a 6. decembra Izvestiя CIK je objavila apel sovjetske vlade „radnim, potlačenim i neokrvavljenim narodima Evrope”, u kome Savjet narodnih komesara poziva radnike i vojnike zaraćenih zemalja da uzmu mir „u svoje ruke”, a narodni komesar za spoljne odnose poziva radnike i vojnike svih zaraćenih strana da se bore „za što hitniji prekid rata na svim frontovima”.

Prva etapa: 22—28. decembar

Sastanak Lava Kameneva na stanici Brest-Litovsk

Mirovne pregovore započeo je glavnokomandujući njemačkim Istočnim frontom, princ Leopold Bavarski 9. (22) decembra. Delegaciju Centralnih sila predvodili su: njemački državni sekretar Kilman, austrougarski grof Čenin, bugarski ministar pravde Hristo Popov i osmanski veliki vezir Mehmed Talat-paša. U sovjetskoj delegaciji su se nalazili Jofe, Kemenev, Bicenko, Mihail Pokrovski, sekretar Karahan, konsultant Mihail Veljtman, vojni konsultanti Aljtfater, Samojlo, Lipski i Ceplit.

Polazeći od opštih principa „Dekreta o miru”, sovjetska delegacija je već na prvom sastanku predložila da se kao osnov za pregovore usvoji program od šest glavnih i jedne dodatne tačke: (1) nije dozvoljeno prisilno pripajanje teritorija zauzetih tokom rata; vojne snage koje su zauzele ove teritorije povlače se što je prije moguće; (2) obnavlja se puna politička nezavisnost naroda koji su tokom rata bili lišeni nezavisnosti; (3) nacionalnim grupama koje prije rata nisu imale političku nezavisnost garantovana je mogućnost slobodnog rješenja pitanje pripadnosti državi ili njihove državne nezavisnosti slobodnim referendumom; (4) obezbjeđuje se kulturno-nacionalna, i po posebnim uslovima, administrativna autonomija nacionalnih manjina; (5) odustajanje od kontribucije; (6) kolonijalna pitanja se rješavaju po istim principima. Pored toga, Jofe je predložio da se jačim nacijama ne dozvoli posredno ograničenje slobode slabijim narodima.

Lav Kamenev u Brest-Litovsku (decembar 1917)

Nakon trodnevne žestoke rasprave o sovjetskim prijedlozima Centralnim silama, a tokom kojih su njemački i austrougarski predstavnici uspjeli da ubijede osmanske i bugarske delegate da prihvate kako neodređeni rok za povlačenje vojnih snaga, tako i odbacivanje aneksije, na drugom plenarnom zasjedanju, održanom 12. (25) decembra, Kilman je izjavio da Njemačka i njeni saveznici u cjelini (sa nizom primjedbi) prihvataju ove odredbe univerzalnog mira i da se „pridružuju stavu ruske delegacije, osuđujući nastavak rata u čisto osvajačke svrhe”. Nakon što je utvrđeno pristupanje Centralnih sila sovjetskoj mirovnoj formuli, „bez aneksija i kontribucija”, slična onoj koja je predstavljena u julskoj mirovnoj rezoluciji Rajhstagu 1917. godine, sovjetska delegacija predložila je desetodnevnu pauzu tokom koje bi se za pregovarački sto pokušale dovesti zemlje Antante; tokom pauze rad su trebale nastaviti posebne komisije koje su raspravljale o određenim detaljima budućeg sporazuma.

Zgrada u Brest-Litovsku, u kojoj su vođeni pregovori

Kada je njemačka Vrhovna vojna komanda saznala da su diplomate prihvatile koncept mira bez aneksija, intervenisala je u pregovorima: Ludendorf, „s boljševičkom diplomatijom”, telegrafisao je Kilmanu o svom kategoričkom neslaganju sa smjerom u kojem je vođena rasprava; Kilman je bio primoran da generalima objasni suštinu „blefa” — smatrao je nevjerovatnim pridruživanje Antante separatnim pregovorima, da bi zaista bilo moguće sa njima razgovarati o univerzalnom miru. Ipak, na zahtjev generala, Jofe je neformalno obavješten, da tri teritorije bivše Ruske Imperije — Poljska, Litvanije i Kurlandija — ne spadaju u definiciju aneksije, jer su već proglasile svoju nezavisnost. Jofe je prijetio da će prekinuti pregovore, a što je dovelo do sukoba između Černina i Hofmana: austrougarski diplomata je prijetio da će zaključiti separatni mir s Rusijom, ako njemački štab ne odustane od svojih aneksionih zahtjeva. Pored generala, premijer Kraljevine Ugarske, Šandor Vekerle, nije se složio sa Černinovim postupkom, a koji je vjerovao da bi usvajanje principa samoopredjeljenja naroda moglo uništiti ugarsku nadmoć u višenacionalnoj kraljevini.

„Trocki zahtijeva ratne ciljeve saveznike” (The New York Times, 9. decembar 1917)

Dana 14. (27) decembra 1917. godine, na drugom sastanku političke komisije, razlike u shvatanju „aneksije” među stranama postale su javne: sovjetska delegacija je iznijela prijedlog po kojem se snage istovremeno povlače iz Austrougarske, Osmanskog carstva i Persije, s jedne strane, i iz Poljske, Litvanije, Kurlandije i „drugih oblasti Rusije”, s druge strane. Njemačke i austrougarske delegacije daju kontraprijedlog — sovjetska država je pozvana da „uzme u obzir izjave koje izražavaju volju naroda koji žive u Poljskoj, Litvaniji, Kurlandiji i dijelovima Estlandije i Liflandije, o njihovoj želji za potpunom državnom nezavisnosti i otcjepljenjem od ruske federacije”. Prema tome, Kilman je pitao da li će sovjetska vlada pristati da povuče svoje snage iz cijele Livonije i Estonije kako bi se mjesnom stanovništvu pružila prilika da se poveže sa svojim „saplemenicima”, koji žive u oblastima koje je okupirala njemačka vojska (vidi: Ober Ost); sovjetska delegacija je takođe obavještena da ukrajinska Centralna rada šalje svoju delegaciju u Brest-Litovsk, pošto nije spremna da prizna bilo kakav mirovni sporazum u kojem njena delegacije nije učestvovala. Dana 15. (28) decembra sovjetska delegacija, koja je učestvovala u tri plenarna i tri sastanka političke komisije, otputovala je u Petrograd.

Susret njemačkih oficira sa sovjetskom delegacijom na čelu sa Lavom Trockim u Brest-Litovsku

Već za vrijeme pauze u radu konferencije, 17. (30) decembra objavljen je apel Narodnog komesarijata za spoljne poslove narodima i vladama savezničkih zemalja, koji je potpisao Trocki: u njemu je narodni komesar iznio razlog prekida u pregovorima, a takođe i opisao predstavljene programe delegacija, naglašavajući da se „vlade savezničkih naroda još uvijek nisu pridružili mirovnim pregovorima iz razloga što su tvrdoglavo izbjegavale tačne formulacije”. Uprkos nedostatku zvaničnih odgovora sila Antante, francuski ministar spoljnih poslova zauzeo je „beskompromisno” stajalište — obraćajući se Predstavničkom domu 31. decembra, rekao je: „Rusija može ili ne mora tražiti separatni mir s našim neprijateljima. U svakom slučaju, za nas se rat nastavlja”. To je značilo da bi od sada pregovori vodili samo o separatnom miru na Istočnom frontu.

Dana 18. (31) decembra na sjednici Savjeta narodnih komesara raspravljalo se o stanju vojske i situaciji u Brest-Litovsku: dobivši informacije sa fronta o nemogućnosti novog „revolucionarnog” rata, sovjetska vlada je odlučila da odloži pregovore koliko je to moguće — nastaviti mirovne pregovore i suprotstaviti ih forsiranju Nijemaca”. Rezolucija, sastavljena na osnovu skore svjetske revolucije, predviđala je organizovanje nove vojske i „odbranu od proboja [Nijemaca] u Petrograd”. Pored toga, Lenjin je predložio da Trocki sam ode u Brest-Litovsk i lično predvodi sovjetsku delegaciju — nakon toga, narodni komesar je za svoje učešće u pregovorima u Brest-Litovsku rekao da je bilo „posjeta sobi za mučenje”.

Druga etapa: 9. januar — 10. februar

Drugi sastav delegacije

Drugi sastav sovjetske delegacije u Brest-Litovsku. Sjede (slijeva na desno): Kamenev, Jofe, Bicenko; stoje (slijeva na desno): Lipski, Stučka, Trocki, Karahan

U drugoj etapi pregovora sovjetska delegacija koju je predvodio Trocki, činili su Jofe, Kamenev, Pokrovski, Bicenko, Vladimir Karelin, sekretar Karahan; konsultanti su bili Karl Radek, Stanislav Bobinski, Vincas Mikevičius-Kapsukas, Vahan Terjan, Aljtfater, Samojlo i Lipski; u delegaciji Sveukrajinskog centralnog izvršnog komiteta nalazili su se Juhim Medvedev i Vasilj Šahraj. U delegaciji ukrajinske Rade bili su državni sekretar Vsevolod Golubovič, Mikola Levitski, Mikola Ljubinski, Mihajlo Polozov i Aleksandar Sevrjuk; konsultanti su rotmistr Jurij Hasenko i profesor Sergij Ostapenko.

Njemačku delegaciju je predstavljao Kilman, direktor pravnog odjeljenja Johanes Krige, poslanik Frederik fon Rozenberg, savjetnici Štokgamerom, Baligandom i Gešem, general Hofman, kapetan prvog stepena V. Horn i major Brinkman. U austrougarskoj delegaciji su se nalazili Černin, direktor pravnog odjeljenja dr Grac, poslanici baron Mitag i Vizner, savjetnici baron Andrijan, grof Koloredo i graf Čaki, feldmaršal-lejtenant fon Čičerič, ober-lejtenant Pokornji i major Hlajze.

Delegaciju Bugarske činili su ministar Popov, poslanici Kosov i Stojanovič, pukovnik Gančev, sekretari Anastasov i Kermekčiev, kapetan prvog stepena Nodev i kapetan Markov. U osmanskoj delegaciji su bili Talat-paša, ministar spoljnih poslova Ahmed Nesimi-beg, ambasador Ibrahim Haki-paša, konjički general Ahmed Izet-paša, kapetan Husein Rauf-beg, sekretar ambasade Vehbi-beg, major Sadik-beg i kapetan drugog stepena Komal-beg.

Tok pregovora

Delegati Centralnih sila u Brest-Litovsku. Slijeva na desno: njemački general Maks Hofman, austrougarski ministar spoljnih poslova grof Otakar Černin, osmanski veliki vezir Talat-paša i njemački državni sekretar spoljnih poslova Rihard fon Kilman

Već 20. decembra 1917. (2. januara 1918) sovjetska vlada je poslala telegrame predsjednicima delegacije Centralnih sila sa prijedlogom da se mirovni pregovori premjeste u neutralni Stokholm; kancelar Njemačke je odbio prijedlog. Otvarajući konferenciju 27. decembra (9. januara), Kilman je izjavio budući da tokom prekida mirovnih pregovora nijedan od glavnih učesnika rata nije iskazao želju za pridruženju pregovorima, delegacije Centralnih sila odustaje od ranije izražene namjere da se pridruži sovjetskoj formuli „bez aneksije i kontribucije”, a dalji pregovori trebali bi da se smatraju separatnim. Kilman i Černin su se takođe usprotivili premještanju pregovora u Stokholm, ali su izrazili spremnost da „potpišu mirovni sporazum u neutralnom gradu, koji tek treba da bude utvrđen”.

Na sljedeći sastanak, koji je održan dan poslije, pozvana je delegacije Centralne rade Ukrajine: njen predsjedavajući Golubovič objavio je deklaraciju CRU, prema kojoj Savjeta narodnih komesara nema nadležnost u Ukrajini i da Rada namjerava samostalno da vodi pregovore. Kilman je pitao Trockog treba li delegaciju Rade smatrati dijelom ruske delegacije ili da li predstavlja nezavisnu državu. Trocki je odgovorio da je priznao nezavisnost „ukrajinske delegacije”, dodajući da se i sama Ukrajina „nalazi baš sada u postupku svog samoopredjeljenja” (u literaturi ponekad postoji pogrešna tvrdnja da je Trocki pristao razmotriti nezavisnost same delegacije Centralne rade). Kilman je odgovorio da izjavu sovjetske delegacije o učešću ukrajinskih predstavnika u pregovorima treba proučiti.

Jofe i Kamenev tokom pregovora u Brest-Litovsku

Dalje pregovore su kako savremeni, tako i istoričari, često smatrali „verbalnim dvobojem” Trockog i Kilmana, u koji se ponekad umiješao general Hofman protestom: polje rasprave proširilo se od Kine do Perua; pokrivali su takve teme, kao što je stepen zavisnosti nizama iz indijskog Hajdarabada od Britanije i djelatnosti Vrhovnog suda SAD. Pri tome, njemačka Vrhovna vojna komanda izrazila je krajnje nezadovoljstvo dugotrajnim pregovorima, strahujući od iscrpljenja resursa za nastavak rata (vidi: „broskvena zima”, „erzac”) i raspadanja vojske; austrougarskim vlastima bilo je još teže (vidi: „januarski štrajk u Austrougarskoj”).

Zajedanje delegacije na pregovorima u Brest-Litovsku

Dana 5. (18) januara 1918. godine na zasjedanju političkih komisija general Hofman predstavio je konkretne uslove Centralnih sila — predstavio je kartu bivše Ruske Imperije, na kojoj su pod kontrolom Njemačke i Austrougarske ostale Poljska, Litvanije, dio Bjelorusije i Ukrajine, Estonije i Letonija, Monsundska ostrva i Riški zaliv. Trocki je tražio pauzu „da upozna rusku delegaciju sa ovom linijom tako jasno obilježenom na karti”. Uveče istog dana, sovjetska delegacija tražila je novu desetodnevnu pauzu u radu konferencije da bi vladu u Petrogradu upoznala sa njemačko-austrougarskim zahtjevima: Trocki je otputovao za glavni grad, a sljedeći sastanak je zakazan za 16. (29) januar.

Pauza. Početak unutarpartijske borbe

Vijesti o obustavljanju pregovora u Brest-Litovsku doveli su do masovnih štrajkova u austrougarskoj industriji i nereda u gradovima monarhije, tako i spontane pojave radničkih savjeta po ruskom modelu. Delegati novoformirani savjeta zalagali su se za slanje svojih predstavnika na pregovore sa Trockim.

Razlika u stavovima u odnosu na pregovore u Brest-Litovsku bila je ranije vidljiva unutar RSDRP(b), prije nego što su Centralne sile predstavile teritorijalne zahtjeve: tako je 28. decembra 1917. održan plenarni sastanak moskovskog regionalnog biroa, u Centralnom komitetu nalazio se Nikolaj Buharin, koji je u to vrijeme rukovodio partijskim organizacijama Moskovske, Voronješke, Kostromske, Kaluške, Vladimirske, Nižegorodske, Tverske, Tulske, Rjazanjske, Tambovske, Orlovske, Smolenske i Jaroslavske gubernije. Na sastanku je usvoje rezolucija prema kojoj „mir socijalističke Rusije sa imperijalističkom Njemačkom može biti samo pljačkaški i nasilni mir”, a od SNK-a je tražio „okončanje pregovora sa imperijalističkom Njemačkom” i početak „nemilosrdnog rata sa buržoazijom cijelog svijeta”. Rezolucija je objavljena tek 12. (25) januara 1918, kada su se jasno formirale grupe koje su imale različita mišljenja o potpisivanju mira.

Dana 8. (21) januara Lenjin je, tokom govora na sastanku CK sa partijskim radnicima, dao detaljno opravdanje za momentalno potpisivanje mira, najavljujući svoje „Teze o neposrednom zaključenju separatnog i aneksionog mira” (objavljeno 24. februara). Samo 15 učesnika sastanka glasalo je za Lenjinove teze; 32 učesnika podržavali su položaj „lijevih komunista”, predlažući da se međunarodnom imperijalizmu objavi „revolucionarni rat” i iskaže spremnost na „mogućnost gubitka sovjetske vlasti” u ime „interesa međunarodne revolucije”; 16 učesnika složilo se sa privremenim stavom Trockog „ni mir, ni rat”, koji uključuje prestanak ratnih dejstava i demobilizacija vojske bez formalnog potpisivanja mirovnog sporazuma.

Vladimir Lenjin

Lav Trocki

Nikolaj Buharin

Istraživači su predstavili različite pretpostavke o razlozima zbog kojih je Lenjin insistirao na zaključenju mira: prema Irini Mihutini, Lenjin se samo krio iza „revolucionarne retorike”, nakon što je počeo da razmišljao kao državnik nakon dolaska na vlast; prema Juriju Feljštinskiom, Lenjina je motivisala želja da ostane u ulozi šefa revolucionarnog pokreta, što bi najvjerovatnije izgubio ako bi u industrijski razvijenoj Njemačkoj počela proleterska revolucija; Borislav Černin je u položaju šefa SNK-a vidio osnovu za budući koncept „socijalizam u jednoj zemlji”, primjećujući istovremeno da se Lenjin i dalje nadao svjetskoj revoluciji u narednim mjesecima, a ne desetljećima. Trocki, koji je u Brest-Litovsku imao puni pristup njemačkoj štampi, opravdao je svoj položaj neredima u Austrougarskoj i Njemačkoj, za koje je mislio da su prolog građanskog rata, isključujući mogućnost napredovanja vojski Centralnih sila ka Sovjetskoj Rusiji čak i u odsustvu formalnog mirovnog sporazuma, a čije nepotpisivanje bi takođe omogućilo negiranje glasina o boljševicima kao agentima Njemačke. Zauzvrat, Buharin i „lijevi komunisti”, podsjećajući na iskustvo Francuske revolucije, čije su oružane snage uspjele poraziti znatno brojniju vojsku koalicije konzervativnih država, vjerovali su da će boljševici uspjeti inspirisati ruske radnike i seljake na marš protiv Centralnih sila.

Sekretar sovjetske delegacije Karahan u telegrafskom aparatu u Brest-Litovsku

Ključni je bio sastanak CK RSDRP(b) 11. (24) januara, na kojem su zastupnici različitih stavova ušli u oštru polemiku. Kao rezultat, na glasanju o pitanju „Hoćemo li pozvati na revolucionarni rat?”, dva učesnika su glasa „za”, a jedanaest „protiv”, dok je jedan bio „uzdržan”. Kada je, na Lenjinov prijedlog, na glasanje stavljena teza „Na sve načine odlažemo potpisivanje mira”, dvanaest učesnika je podržalo tezu, dok je protiv bio samo Grigorij Zinovjev. Zaključno, Trocki je predložio glasanje o tezi „završavamo rat, ne sklapamo mir, demobilišemo vojsku”, a „za” je glasalo devet učesnika (Trocki, Urickij, Buharin, Kolontaj i drugi), a „protiv” je bilo sedam učesnika (Lenjin, Staljin, Sverdlov, Sergejev, Muranov i drugi). Tajna odluka CK bila je obavezujući partijski dokument. Dva dana kasnije, na zajedničkom sastanku rukovodstva partije boljševika i lijevih esera, formula „ni rat, ni mir” dobila je odobrenje od većine prisutnih. Dana 14. (27) januara 3. Sveruski kongres sovjeta odobrio je rezoluciju Trockog o spoljnoj politici, sastavljenu u „nejasnim” uslovima i dajući šira ovlašćenja samoj delegaciji u donošenju konačne odluke o potpisivanju mira: „Proglašavajući ponovo pred cijelim svijetom želju ruskog naroda za momentalnim okončanjem rata, Sveruski kongres daje instrukcije svojoj delegaciji da podrži principe mira na osnovu programa Ruske revolucije”.

Nastavak pregovora

Potpisivanje mirovnog sporazuma sa Ukrajinom

Glavni članak: Brest-litovski mir (Ukrajina — Centralne sile)

Delegacija Centralne rade Ukrajine u Brest-Litovsku

Dana 21. januara (3. februar) Kilman i Černin otišli su u Berlin na sastanak sa Ludendorfom, na kojem su razgovarali o mogućem potpisivanju mira sa Centralnom radom, koja nije kontrolisala situaciju u Ukrajini: presudno ulogu u pozitivnoj odluci odigrala je teško stanje sa hranom u Austrougarskoj, kojoj je prijetila glad. Po povratku u Brest-Litovsk, njemačka i austrougarska delegacija potpisale su 27. januara (9. februar) mirovni sporazum sa delegacijom Centralne rade, prema kojem — u zamjenu za vojnu pomoć protiv sovjetskih snaga — Ukrajinska Narodna Republika obavezala se da će do 31. jula isporučiti milion tona žita Njemačku i Austrougarsku, 400 miliona jaja, do 50 hiljada tona goveđeg mesa, kao i masti, šećera, konoplje, rude mangana i drugih sirovima. Osim toga, delegacija UNR uspjela je postići tajno obećanje o stvaranju autonomne regije u Austrougarskoj, koja bi obuhvatala sve teritorije Austrije (ne i Ugarske) u kojima se govori ukrajinski jezik; Ukrajini bi takođe bila priznata i sporna regija Holm.

Potpisivanje mirovnog sporazuma između UNR i Centralnih sila 27. januara (9. februar) 1918. godine

Potpisivanje Brest-litovskog mira između Ukrajine i Centralnih sila bio je težak udarac za Sovjetsku Rusiju, pošto se već 31. januara (13. februara) Ukrajina obratila Njemačkoj i Austrougarskoj za pomoć protiv sovjetskih snaga. Uprkos činjenici, što je vojna konvencija između Ukrajine, Njemačke i Austrougarske, koja je postala pravni osnov za ulazak austrougarsko-njemačkih snaga u Ukrajinu, kasnije formalizovana, njemačka komanda istog dana dala je preliminarnu saglasnost da uđe u rat protiv boljševika i počela se aktivno priprema za pohod na Ukrajinu.

Njemački ultimatum i prekid pregovora

Čim su u Berlinu saznali za potpisivanje mirovnog sporazuma sa Centralnom radom, Vilhelm II, koji je takođe primio informaciju o radio-poruci sa boljševičkim apelom njemačkim vojnicima, koja glasi „ubiti imperatora i generale i pobratimiti se sa sovjetskom vojskom”, kategorički je tražio da se sovjetskoj delegaciji odmah predoči ultimatum o usvajanju njemačkih mirovnih uslova sa povlačenjem iz pribaltičkih oblasti na liniju Narva — Pskov — Dvinsk.

Naveče istog dana Kilman je sovjetskoj delegaciji predstavio kategorički zahtjev o potpisivanju mira prema njemačkim uslovima, formulisan na sljedeći način: „Rusija prima na znanje sljedeće teritorijalne promijene, koje stupaju na snagu zajedno sa ratifikacijom ovog mirovnog sporazuma: područje između granica Njemačke i Austrougarske i linije, koja prolazi... od sada neće biti podložna teritorijalnoj prevlasti Rusije. Iz činjenice da pripadaju bivšoj Ruskoj Imperiji, za njih neće nastupiti nikakve obaveze prema Rusiji. Buduća sudbina ovih područja riješiće se u saglasnosti sa datim narodima, na osnovu sporazuma koje će sklopiti sa njima Njemačka i Austrougarska”. Istovremeno, krajem januara vlade Centralnih sila imale su „iznenađujući” detaljne informacije o toku (tajne) unutarpartijske rasprave u Petrogradu i znali su za boljševičke planove o odlaganju potpisivanja mira koliko god je to moguće — ta informacija je procurila u njemačku štampu.

Njemački telegram sa uslovima mira za RSFSR (2. mart 1918)

Dana 28. januara (10. februar) Trocki je poslao delegatima Centralnih sila pisanu izjavu koju su potpisali svi članovi ruske delegacije; verbalno je odbacio sve njemačke uslove mira i dao izjavu da:

Mi izlazimo iz rata. Mi izvještavamo o tome sve narode i njihove vlade. Mi izdajemo naređenje o potpunoj demobilizaciji naše vojske... U isto vrijeme izjavljujemo, da su uslovi, koje su nam predložile vlade Njemačke i Austrougarske, u suštini suprotni interesima svih naroda

Karikatura „Šta danas jedemo? Rusku medvjeđu šunku.”

Njemačka strana odgovorila je da će neizvršavanje mirovnog sporazuma od strane Rusije automatski dovesti do prekida primirja. Nakon toga, sovjetska delegacija demonstrativno je napustila sastanak, a kao razlog je navela potrebu da se vrate u Petrograd radi dodatnih uputstava. Istog dana Trocki je poslao telegram vrhovnom komandantu Krilenku, u kojem je zahtjevao da odmah izda naredbu vojsci o okončanju ratnog stanja sa državama njemačkog bloka i o demobilizaciji vojske; Krilenko je sljedećeg jutra izdao ovo naređenje. Saznavši za ovu naredbu, Lenjin je pokušao da je odmah otkaže, ali njegova poruka nije prestigla Krilenkovu.

Dana 29. januara (11. februara) na zasjedanju Petrosovjeta većina učesnika (sa jednim glasom protiv i 23 uzdržana) usvojena je rezolucija, koju je pripremio Zinovjev, i odobrila je akcije sovjetske delegacije u Brest-Litovsku. Sljedećeg dana, Izvestiяh CIK i Pravda su objavile članke koji podržavaju ovu odluku; uveče 1. (14) februara na sastanku Sveruskog centralnog izvršnog komiteta usvojena je rezolucija, kojom se odobrava „način djelovanja naših predstavnika u Brest-Litovsku”.

Nastavak vojnih dejstava

Glavni članak: Intervencija Centralnih sila u Rusiji

Vidi još: Demokratizacija vojske u Rusiji (1917)

Dana 31. januara (13. februar) na sastanku u Bad Homburgu (ponekad, pogrešno, u Hamburgu), na kojem su učestvovali kajzer Vilhelm II, kancelar Hertling, Kilman, Hinderburg, Ludendorf, načelnik mornaričkog štaba i vicekancelar, odlučeno je da se prekine primirje i pokrene ofanziva na Istočnom frontu — „nanijeti kratak, ali snažan udarac ruskoj vojsci raspoređenoj protiv nas, što bi nam omogućilo zarobljavanje velike količine vojne opreme”. Prema razvijenom planu trebalo je zauzeti cijeli Pribaltik sve do Narve i pružiti oružanu podršku Finskoj. Odlučeno je da se okupira Ukrajina, eliminiše sovjetska vlast na okupiranim teritorijama i nastavi sa izvozom žita i sirovina. Odlučeno je da formalni motiv za prekid primirja 17. (ili 18) februara bude „Trockovo nepotpisivanje mirovnog sporazuma”. Njemačka komanda je 16. februara zvanično objavila sovjetskom predstavniku koji je ostao u Brest-Litovsku, da se između Rusije i Njemačke nastavlja ratno stanje. Sovjetska vlada je protestovala zbog kršenja primirja, ali nije odmah dobila odgovor.

Dana 4. (17) februara održan je sastanak CK RSDRP(b), kojem je prisustvovalo jedanaest učesnika: Buharin, Lomov, Trocki, Uricki, Jofe, Krestinski, Lenjin, Staljin, Sverdlov, Sokoljnikov i Smilga. Lenjin je predložio da se izjasne „za trenutnu ponudu Njemačkoj da pristupi novim pregovorima za potpisivanje mira”, protiv čega se izjasnilo 6 učesnika sastanka (Buharin, Lomov, Trocki, Uricki, Jofe, Krestinski), dok je pet podržalo prijedlog. Zatim je dat, moguće Trockov, prijedlog da se „sa nastavkom pregovora sačeka sve dok se njemačka ofanziva dovoljno ne razvije i otkrije njen uticaj na radnički pokret”, za koji je glasalo šest članova CK (Buharin, Lomov, Trocki, Uricki, Jofe, Krestinski), a svi ostali su bili protiv. Na pitanje „Ako kao činjenicu imamo njemačku ofanzivu, a do revolucionarnog uspona u Njemačkoj i Austrougarskoj ne dođe, da li zaključiti mir?”, šest učesnik sastanka dogovorilo je pozitivno (Trocki, Lenjin, Staljin, Sverdlov, Sokoljnikov i Smilga), dok je samo Jofe bio protiv.

Austrougarska vojska ulazi u Kamjanjec-Podiljski (februar 1918)

Mirovni sporazum

Sporazum, potpisan između boljševičke Rusije i svih zemalja Centralnih sila, označio je izlazak Rusije iz Prvog svetskog rata i time postizanje jednog od najvećih boljševičkih ciljeva. To je, međutim, učinjeno pod neočekivano ponižavajućim uslovima.

Nova ruska boljševičko-komunistička vlast odrekla se svih pretenzija i prava na Finsku, buduće baltičke države Estoniju, Letoniju i Litvaniju, Poljsku, Belorusiju, Ukrajinu i (na zahtev Talat paše) zemlje koje je Rusija osvojila u Rusko-turskom ratu 1877—1878. godine (Ardahan, Kars i Batumi).

Najveći deo ovih teritorija u stvari je predat Nemačkom carstvu, a namera je bila da to postanu delovi carstva pod različitim zavisnim kraljevima i vojvodama.

Sporazum je predviđao da će sudbinu ovih teritorija odrediti Nemačka i Austrougarska u saglasnosti sa stanovništvom ovih teritorija, što se u praksi svelo na postavljanje nemačkih vladara na novouspostavljene prestole Finske, Letonije i Litvanije. Turska je odmah preuzela kontrolu nad teiritorijom iz sporazuma.

Sporazum je Rusiji oduzeo trećinu stanovništva, polovinu industrije i devet desetina rudnika uglja.

Međutim, poraz Nemačke u Prvom svetskom ratu, označen primirjem 11. novembra, omogućio je stvarnu nezavisnost Finskoj, Estoniji, Letoniji, Litvaniji i Poljskoj, a novoproklamovani monarsi morali su da se odreknu prestola.

Ratna odšteta

Prateći sporazum, potpisan u Berlinu 27. avgusta, 1918, predviđao je da Rusija isplati šest milijardi maraka odštete Nemačkoj.

Trajne posledice sporazuma

Sporazum je trajao svega osam meseci. Nemačka se odrekla sporazuma u novembru 1918. godine kao jedan od uslova primirja. Turska je prekršila sporazum posle dva meseca izvršivši invaziju na novoproklamovanu Demokratsku Republiku Jermeniju maja 1918. godine. Boljševička vlada se takođe odrekla sporazuma po potpisivanju primirja. U aprilu 1922. godine, Rapalskim ugovorom, Nemačka je prihvatila poništavanje sporazuma i dve zemlje su se dogovorile da se odreknu svih teritorijalnih i finansijskih obaveza vezanih za rat.

Sporazum Ribentrop—Molotov, 1939. godine, u velikoj meri je poništio sve teritorijalne gubitke Rusije iz Brest-Litovskog sporazuma.

Sporazum u Brest-Litovsku bio je veliki gubitak teritorije pod kontrolom boljševika. Iako se sa gubitkom Finske i Poljske u načelu unapred računalo, gubitak Ukrajine i baltičkih zemalja stvorio je dve velike baze za antiboljševičko delovanje u Ruskom građanskom ratu. Gubitak ovih teritorija izazvao je talas antiboljševičkog raspoloženja i intenziviranje borbe protiv njih čak i kod nekih revolucionarnih snaga. Najveći deo Ukrajine povraćen je 1920, ali će ostale teritorije na Baltiku i drugde ostati u antiboljševičkim rukama do Drugog svetskog rata.

Literatura

• Chernev, Borislav (2017). Twilight of Empire: The Brest-Litovsk Conference and the Remaking of East-Central Europe, 1917–1918 (na jeziku: engleski). University of Toronto Press. ISBN 978-1-4875-1335-1. 
• Baumgart, Winfried (1966). „Die Friedensverhandlungen von Brest-Litowsk”. Deutsche Ostpolitik 1918 (na jeziku: nemački). Oldenbourg. str. 13—28. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Kondufor, Ю. Ю., ur. (1984). „Borьba za mir”. Velikaя Oktяbrьskaя socialističeskaя revolюciя i graždanskaя voйna na Ukraine (1917–1920) // Istoriя Ukrainskoй SSR, tom 6 (na jeziku: ruski). Kiev: Naukova dumka. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Kennan, George Frost (1956). „The First Brest-Litovsk Crisis”. Russia Leaves the War (na jeziku: engleski). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00841-7. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Ksenofontov, Igorь Nikolaevič (1991). Mir, kotorogo hoteli i kotorый nenavideli: Dokumentalьnый reportaž (na jeziku: ruski). Politizdat. ISBN 978-5-250-01174-7. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Zorin, Valerian Aleksandrovič (1965). Istoriя diplomatii: Diplomatiя na pervom эtape obщego krizisa kapitalističeskoй sistemы, tom 3 (na jeziku: ruski). Gospolitizdat. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Warth, Robert D. (1954). „A Separate Peace”. The Allies and the Russian Revolution: From the Fall of the Monarchy to the Peace of Brest-Litovsk (na jeziku: engleski). Duke University Press. Pristupljeno 30. 5. 2020. 
• Ivanov, Igorь Sergeevič (2002). Očerki istorii Ministerstva inostrannыh del Rossii. 1802—2002: V 3 t. T. 2 (na jeziku: ruski). OLMA Media Grupp. ISBN 978-5-224-03653-0. Pristupljeno 30. 5. 2020. 

Spoljašnje veze

• „Brestskiй mir”. www.hrono.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Brestskiй mirnый dogovor kak akt meždunarodnogo prava /zapros № 12545/”. vss.aonb.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 18. 12. 2019. g. Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Brestskiй mir (1987)”. www.vakhtangov.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Vыstavka knig "Brestskiй mir " v naučnoй biblioteke”. kerchmuseum.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Brestskiй mir 1918 goda — informaciя na portale Эnciklopediя Vsemirnaя istoriя”. w.histrf.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 10. 10. 2020. g. Pristupljeno 26. 5. 2020. 
  • „«Brestskiй mir»”. doc.histrf.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 11. 01. 2018. g. Pristupljeno 26. 5. 2020. 
  • „Kak zaklюčalsя Brestskiй mir?”. histrf.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Komitet revolюcionnoй oboronы Petrograda”. encspb.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 28. 09. 2021. g. Pristupljeno 26. 5. 2020. 
• „Mihail Ulьяnov. Hronika odnoй roli / Telekanal «Rossiя – Kulьtura»”. tvkultura.ru (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 08. 09. 2020. g. Pristupljeno 26. 5. 2020.