Despotizam
| Deo serije o politici | ||||||||||
| Osnovni oblici vladavine | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Struktura moći | ||||||||||
|
||||||||||
| Izvor moći | ||||||||||
|
||||||||||
| Ideologija moći | ||||||||||
|
||||||||||
 Politika | ||||||||||
Despotizam (grč. Δεσποτισμός [Despotismós]) je neograničeno gospodarenje, neograničena vladavina, samovolja, tiranstvo. Podanici stoje pravno prema despotu u istom odnosu kao ma koji deo predmet poseda. Despotizam se razlikuje od apsolutizma nepostojanjem neke uređene države.[1]
Kolokvijalno, reč despot se pežorativno odnosi na one koji koriste svoju moć i autoritet da tlače svoje stanovništvo, podanike ili podređene. Tačnije, taj se termin često odnosi na šefa države ili vlade. U tom smislu, slična je pežorativnim konotacijama koje su povezane sa pojmovima tiranin i diktator.[2]
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Engleski rečnik definiše despotizam kao „vladavina despota; vršenje apsolutne vlasti”.[3]
Filozofija[uredi | uredi izvor]
Antička Grčka[uredi | uredi izvor]
Od svih starih Grka, Aristotel je bio možda najuticajniji promoter koncepta orijentalnog despotizma. Ovu ideologiju je preneo svom učeniku Aleksandru Velikom, koji je osvojio Ahemenidsko carstvo, kojim je u to vreme vladao despot Darije III, poslednji kralj iz dinastije Ahemenida. Aristotel je tvrdio da orijentalni despotizam nije zasnovan na sili, već na pristanku. Dakle, ne bi se moglo reći da je strah njegova motivaciona snaga, već da je servilna priroda porobljenih, ta koja je hranila moć despotskog gospodara.
U okviru starogrčkog društva, svaki Grk je bio slobodan i sposoban da obavlja funkciju; i sposobni da vlada i da se njime vlada. Nasuprot tome, među varvarima su svi po prirodi bili robovi. Još jedna razlika koju je Aristotel zastupao bila je zasnovana na klimi. Primetio je da su narodi hladnih zemalja, posebno oni u Evropi, bili puni duha, ali nedovoljno vešti i pameti, a da su narodi Azije, iako obdareni veštinom i inteligencijom, bili manjkavi duhom i stoga su bili podvrgnuti ropstvu. Posedujući i duh i inteligenciju, Grci su prema njemu bili slobodni da upravljaju svim drugim narodima.[4]
Monteskje[uredi | uredi izvor]
Koncept despotizma, a posebno orijentalnog despotizma, ušao je u evropsku političku misao sa Monteskjeovim Duhom zakona u 18. veku. Ideja nije bila nova niti jedinstvena za Monteskjeov rad, ali se smatra da je Monteskjeov rad bio najuticajniji na modernu političku misao.[5]
Istorija[uredi | uredi izvor]
U svom klasičnom obliku, despotizam je država u kojoj jedan pojedinac (despot) ima svu moć i autoritet koji otelovljuje državu, a svi ostali su supsidijarne osobe. Ovaj oblik despotovine bio je uobičajen u prvim oblicima državnosti i civilizacije; egipatski faraon je uzorna figura klasičnog despota.
Edvard Gibon je sugerisao da je sve veća upotreba despotizma u orijentalnom stilu od strane rimskih careva bila glavni faktor u padu Rimskog carstva, posebno od vladavine Elagabala:
Pošto je pažnja novog cara bila skrenuta najsitnijim zabavama, on je protraćio mnoge mesece u svom luksuznom napredovanju od Sirije do Italije, proveo u Nikomediji prvu zimu posle pobede i odložio do sledećeg leta trijumfalni ulazak u prestonicu. Međutim, verna slika, koja je prethodila njegovom dolasku, a koja je po njegovom neposrednom naređenju postavljena iznad oltara pobede u senatu, prenela je Rimljanima pravednu, ali nedostojnu sličnost njegove ličnosti i ponašanja. Bio je nacrtan u svojoj svešteničkoj odeći od svile i zlata, po opuštenoj modi Međana i Feničana; glava mu je bila pokrivena uzvišenom tijarom, brojne kragne i narukvice bile su ukrašene draguljima neprocenjive vrednosti. Obrve su mu bile obojene crnom, a obrazi ofarbani veštačkom crveno-belom. Veliki senatori su sa uzdahom priznali da je Rim, nakon dugog iskustva sa strogim tiranijama svojih sunarodnika, konačno bio ponizan ispod ženstvenog luksuza orijentalnog despotizma. (Propadanje i pad Rimskog carstva, knjiga prva, šesto poglavlje)
Neprijatelji švedskog kralja Gustava Vase smatrali su ga despotom.[6] Smatra se da su samu reč skovali protivnici Luja XIV od Francuske 1690-ih, koji su primenili termin despotisme da opisuju donekle slobodno vršenje vlasti svog monarha. Reč je ultimatno grčkog porekla, a u drevnoj grčkoj upotrebi despot (despótès) je tehnički bio gospodar koji je vladao u domaćinstvu nad onima koji su po prirodi bili robovi ili sluge.[7]
Termin sada podrazumeva tiransku vladavinu. Despotizam se može odnositi na bilo koji apsolutistički ili diktatorski režim ili vođu koji koristi svoju moć na okrutan način.[8][9][10]
Međutim, u prosvećenom apsolutizmu (poznatom i kao dobronamerni despotizam), koji je došao do izražaja u Evropi u 18. veku, apsolutni monarsi su koristili svoj autoritet da sprovedu niz reformi u političkim sistemima i društvima svojih zemalja. Ovaj pokret je verovatno bio pokrenut idejama doba prosvetiteljstva.[11][12]
Filozof prosvetiteljstva Monteskje je verovao da je despotizam odgovarajuća vlada za velike države. Isto tako, verovao je da su republike pogodne za male države i da su monarhije idealne za države umerene veličine.[13]
Deklaracija o nezavisnosti Sjedinjenih Država optužila je kralja Džordža III za „dugi niz zloupotreba i uzurpacija, koji su uvek težili istom cilju, pokazujući plan da se [narod] svede pod apsolutni despotizam“.[14]
Kontrast sa apsolutnom monarhijom[uredi | uredi izvor]
Prema Monteskjeu, razlika između apsolutne monarhije i despotizma je u tome što u slučaju monarhije jedna osoba vlada sa apsolutnom vlašću prema fiksnim i utvrđenim zakonima, dok despot vlada svojom voljom i hirom.[15]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Despotism. archive.org (film documentary). Prelinger Archives. Chicago, IL: Encyclopædia Britannica, Inc. 1946. OCLC 6325325. Pristupljeno 27. 1. 2015.
- ^ Pop, Vox (29. 9. 2007). „Are dictators ever good?”. the Guardian.
- ^ „The definition of despotism”. dictionary.com. Pristupljeno 15. 8. 2016.
- ^ See: Politics (Aristotle) 7.1327b [1]
- ^ Grafton, Anthony; Blair, Ann (1998). The Transmission of Culture in Early Modern Europe. University of Pennsylvania Press. str. 174.
- ^ Riis, J.A. (1910). Hero Tales of the Far North. Macmillan Company. str. 84. ISBN 978-1-4142-3258-4. Pristupljeno 2023-02-26.
- ^ Boesche, Roger (1990). „Fearing Monarchs and Merchants: Montesquieu's Two Theories of Despotism”. The Western Political Quarterly. 43 (4): 741—61. JSTOR 448734. S2CID 154059320. doi:10.1177/106591299004300405.
- ^ Chisholm, Hugh, ur. (1911). „Tyrant”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 27 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 548.: "TYRANT (Gr. τύραννος, master, ruler), a term applied in modern times to a ruler of a cruel and oppressive character."
- ^ Compare: „Tyrant”. Encyclopedia of Diderot & d'Alembert – Collaborative Translation Project. 2009-11-06. Pristupljeno 1. 4. 2015. „[...] today by tyrant one understands, not only a usurper of sovereign power, but even a legitimate sovereign who abuses his power in order to violate the law, to oppress his people, and to make his subjects the victims of his passions and unjust desires, which he substitutes for laws.”
- ^ „tyrant | Definition & Facts”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2019-10-13.
- ^ „The Age of Enlightenment: A History From Beginning to End: Chapter 3”. publishinghau5.com. Arhivirano iz originala 3. 3. 2017. g. Pristupljeno 3. 4. 2017.
- ^ Conrad, Sebastian (1. 10. 2012). „Enlightenment in Global History: A Historiographical Critique”. The American Historical Review. 117 (4): 999—1027. ISSN 0002-8762. doi:10.1093/ahr/117.4.999
.
- ^ World History, Spielvogel J. Jackson. Glencoe/McGraw-Hill, Columbus, OH. p. 520
- ^ Declaration of Independence: A Transcription. archives.org. 1776. Pristupljeno 2021-01-26.
- ^ Montesquieu, "The Spirit of Laws" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. август 2014), Book II, 1.
Литература[uredi | uredi izvor]
- Hague, Rod; Harrop, Martin; McCormick, John (2016). Comparative government and politics: an introduction (Tenth изд.). London: Palgrave. ISBN 978-1-137-52836-0.
- Grzymala-Busse, Anna; Finkel, Eugene (2022), „Historical Political Economy of Autocracy”, The Oxford Handbook of Historical Political Economy, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-761860-8, doi:10.1093/oxfordhb/9780197618608.013.9
- Tilly, Charles (1975). Tilly, Charles, ур. Western-state Making and Theories of Political Transformation. The Formation of National States in Western Europe. Studies in Political Development. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691007721.
- Hariri, Jacob (2012). „The Autocratic Legacy of Early Statehood” (PDF). American Political Science Review. 106 (3): 471—494. S2CID 54222556. doi:10.1017/S0003055412000238. Архивирано из оригинала (PDF) 20. 04. 2023. г. Приступљено 20. 04. 2023.
- Acemoglu, Daron; Johnson, Simon; A. Robinson, James. „Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution.”. Архивирано из оригинала 23. 03. 2012. г. Приступљено 20. 04. 2023.
- Olson, Mancur (1. 1. 1993). „Dictatorship, Democracy, and Development”. The American Political Science Review. 87 (3): 567—576. JSTOR 2938736. S2CID 145312307. doi:10.2307/2938736.
- Kurrild-Klitgaard, Peter & Svendsen, Gert Tinggaard, 2003. "Rational Bandits: Plunder, Public Goods, and the Vikings," Public Choice, Springer, vol. 117(3–4), pages 255–272.
- North, Douglass C.; Wallis, John Joseph; Weingast, Barry R. (2008). „Violence and the Rise of Open-Access Orders”. Journal of Democracy. 20 (1): 55—68. S2CID 153774943. doi:10.1353/jod.0.0060.
- Siaroff, Alan (2013-12-31). Comparing Political Regimes. ISBN 9781442607019. doi:10.3138/9781442607019.
- „Globalisation and autocracy are locked together. For how much longer?”. The Economist. ISSN 0013-0613. Приступљено 2023-03-04.
- Alizada, Nazifa; Boese, Vanessa Alexandra; Lundstedt, Martin; Morrison, Kelly; Natsika, Natalia; Sato, Yuko; Tai, Hugo; Lindberg, Staffan I. (2022). „Autocratization Changing Nature?”. SSRN Electronic Journal. ISSN 1556-5068. doi:10.2139/ssrn.4052548.
- Wong, Stan Hok-Wui; Or, Nick H. K. (2020-12-01). „To Compete or to Cooperate”. Communist and Post-Communist Studies (на језику: енглески). 53 (4): 91—117. ISSN 0967-067X. doi:10.1525/j.postcomstud.2020.53.4.91.
- Miller, Michael K (2012-11-05). „Electoral authoritarianism and democracy: A formal model of regime transitions”. Journal of Theoretical Politics. 25 (2): 153—181. ISSN 0951-6298. S2CID 153751930. doi:10.1177/0951629812460122.
- Frantz, Erica (2018-11-15). „Authoritarianism”. ISBN 978-0-19-088019-4. doi:10.1093/wentk/9780190880194.001.0001.
- Tullock, Gordon. "Autocracy", Springer Science+Business, 1987. ISBN 90-247-3398-7
- Kurrild-Klitgaard, Peter (2000). „The Constitutional Economics of Autocratic Succession”. Public Choice. 103 (1): 63—84. S2CID 154097838. doi:10.1023/A:1005078532251.
- Acemoglu, Daron; Johnson, Simon; Robinson, James A. (2005). Chapter 6 Institutions as a Fundamental Cause of Long-Run Growth. Handbook of Economic Growth. 1, Part A. str. 385—472. ISBN 9780444520418. doi:10.1016/S1574-0684(05)01006-3.
- Liou, Yu-Ming; Musgrave, Paul (2016-06-13). „Oil, Autocratic Survival, and the Gendered Resource Curse: When Inefficient Policy Is Politically Expedient”. International Studies Quarterly. 60 (3): 440—456. ISSN 0020-8833. doi:10.1093/isq/sqw021.
- Kurlantzick, Joshua (30. 3. 2013). „A New Axis of Autocracy”. The Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. Pristupljeno 17. 5. 2017.
- Tansey, Oisín (2. 1. 2016). „The problem with autocracy promotion”. Democratization. 23 (1): 141—163. ISSN 1351-0347. S2CID 146222778. doi:10.1080/13510347.2015.1095736.
- Way, Lucan (27. 1. 2016). „Weaknesses of Autocracy Promotion”. Journal of Democracy. 27 (1): 64—75. ISSN 1086-3214. S2CID 155187881. doi:10.1353/jod.2016.0009.
- Brownlee, Jason (15. 5. 2017). „The limited reach of authoritarian powers”. Democratization. 24 (7): 1326—1344. ISSN 1351-0347. S2CID 149353195. doi:10.1080/13510347.2017.1287175.
- Way, Lucan A. (2015). „The limits of autocracy promotion: The case of Russia in the 'near abroad'”. European Journal of Political Research. 54 (4): 691—706. doi:10.1111/1475-6765.12092.
