Зелена салата
| Zelena salata | |
|---|---|
| |
| Polje zimske salate u Kaliforniji | |
Naučna klasifikacija 
| |
| Carstvo: | Plantae |
| Kladus: | Tracheophytes |
| Kladus: | Angiospermae |
| Kladus: | Eudicotidae |
| Kladus: | Asterids |
| Red: | Asterales |
| Porodica: | Asteraceae |
| Rod: | Lactuca |
| Vrsta: | L. sativa
|
| Binomno ime | |
| Lactuca sativa | |
| Sinonimi[1][2] | |
| |
Zelena salata (salata) je jednogodišnja zeljasta, dikotiledona biljka iz familije glavočika (Asteraceae) kod koje se za ishranu koriste listovi i glavice.[3][4]
Salata (lactuca sativa O.) ide među najstarije kulture. Gajili su je i veoma cenili još drevni narodi u oblasti Sredozemlja, mnogo vekova pre nove ere. U današnje vreme to je veoma rašireno i vrlo popularno salatno povrće, naraočito u zemljama sa svežijom klimom. Kod nas se gaji u svim krajevima, gotovo u svakom vrtu, kao i na većim površinama za snabdevanje pijaca.
Taksonomija i etimologija[uredi | uredi izvor]
Lactuca sativa je član roda Lactuca (zelena salata) i porodice Asteraceae (suncokret ili aster).[5] Ovu vrstu je prvi opisao 1753. Karl Line u drugom tomu svog dela Species Plantarum.[6] Sinonimi za L. sativa uključuju Lactuca scariola var. sativa,[1] L. scariola var. integrata i L. scariola var. integrifolia.[7] L. scariola je sama po sebi sinonim za L. serriola, običnu divlju ili bodljikavu salatu.[2] L. sativa takođe ima mnogo identifikovanih taksonomskih grupa, podvrsta i varijeteta, koji ocrtavaju različite grupe sorti domaće salate.[8] Zelena salata je blisko povezana sa nekoliko vrsta roda Lactuca iz jugozapadne Azije; najbliža veza je sa L. serriola, agresivnom korovom uobičajenom u umerenim i suptropskim zonama u većem delu sveta.[9]
Rimljani su zelenu salatu nazivali lactuca (lac što na latinskom znači „mlečni proizvod“), aluzija na belu supstancu, lateks, koji izlučuje izrezane stabljike.[10] Ime Lactuca je postalo ime roda, dok je sativa (što znači „posejana” ili „kultivisana”) dodata da bi se stvorilo ime vrste.[11] Sadašnja engleska reč lettuce, poreklom iz srednjeg engleskog, potiče od starofrancuskog letues ili laitues, koji potiču od rimskog imena.[12] Ime romaine potiče od sorte zelene salate uzgajane u rimskim papskim vrtovima, dok je kos, drugi termin za rimsku salatu, proiteklu od najranijeg evropskog semena te vrste sa grčkog ostrva Kos, centra uzgoja salate u vizantijskom periodu.[13]
Botaničke osobine[uredi | uredi izvor]
| Nutritivna vrednost na 100 g (3,5 oz) | |
|---|---|
| Energija | 55 kJ (13 kcal) |
2,23 g | |
| Šećeri | 0,94 |
| Prehrambena vlakna | 1,1 g |
0,22 g | |
1,35 g | |
| Vitamini | |
| Vitamin A ekv. | (21%) 166 μg(18%) 1.987 μg1223 μg |
| Tiamin (B1) | (5%) 0,057 mg |
| Riboflavin (B2) | (5%) 0,062 mg |
| Vitamin B5 | (3%) 0,15 mg |
| Vitamin B6 | (6%) 0,082 mg |
| Folat (B9) | (18%) 73 μg |
| Vitamin C | (4%) 3,7 mg |
| Vitamin E | (1%) 0,18 mg |
| Vitamin K | (97%) 102,3 μg |
| Minerali | |
| Kalcijum | (4%) 35 mg |
| Gvožđe | (10%) 1,24 mg |
| Magnezijum | (4%) 13 mg |
| Mangan | (9%) 0,179 mg |
| Fosfor | (5%) 33 mg |
| Kalijum | (5%) 238 mg |
| Natrijum | (0%) 5 mg |
| Cink | (2%) 0,2 mg |
| Ostali konstituenti | |
| Voda | 95,63 g |
| |
| Procenti su grube procene zasnovane na američkim preporukama za odrasle. Izvor: NDb USDA | |
Salata je u bliskom srodstvu sa divljom salatom koja raste kao korov i u balkanskim krajevima. Salata brzo raste i najpre razvije lisnu rozetu. U glavičaste i rimske salate unutrašnji listovi obarzuju manje ili više čvrstu glavicu, veličina, izgled i druge morfološke odlike listova i cele biljke predstavljaju karakteristična sortna obeležja.
Cvetonosno stablo izrasta do visine 1,5 m, u gornjem delu se metličasto razgranava i obrazuje glavičaste cvasti sa po 20-ak žućkastih cvetova. Seme je sitno, sivkasto ili mrkocrno, lancetasto i rebrasto.
Uslovi uspevanja[uredi | uredi izvor]
Salata najbolje uspeva na relativno niskim temperaturama. Zato su u balkanskim krajevima pretežno gaji rano u proleće i u jesen. Optimalana temeratura uspevanja je oko 15 stepeni Celizijusa, raste i na 5 °C. Mlade biljke nekih sorta uspešno izdrže jake zime. Visoke temperature i suvo vreme izazivaju prevremeno iscvetavanje. Umerena i stalna vlaga u zemljištu značajan je uslov za gajenje salate. Pri prekomernoj vlazi obrazuje bujne ali šupljikaste glavice i biljke najzad uginu.
Površinska priprema zemljišta[uredi | uredi izvor]
Početkom marta, čim dozvole vremenske prilike, ulazak mašina u njivu, treba izvršiti površinsku pripremu zemljišta. Ukoliko je osnovna obrada dobro ivedena i u toku zime je bilo dosta mrazeva, dovoljno je da se izvede jedno drljanje sa brananjem, ili kultiviranje lakim kultivatorom.
Sadnja rasada[uredi | uredi izvor]
Vreme sadnje: za prolećnu potrošnju u toku marta i početkom aprila, početkom septembra za jesenju i početkom oktobra za zimsku. Razmak između rasada je 20-30 cm. Način sadnje: presađivanje može biti ručno i mašinsko. Bez obzira na koji se rasad sadi biljka se ne sme postavljati dublje nego što je bila u leji.
Đubrenje[uredi | uredi izvor]
Slabo razvijen i plitak korenov sistem u salate iziskuje lako dostpne hranive materije. Naročito je značajna obilna ishrana |azotom. Najbolji rezultati se postižu primenom stajnjaka u kombinaciji sa mineralnim đubrivima. Stajnjak se zaorava u jesen, a mineralna đubriva rasturaju pri pripremi zemljišta za setvu, odnosno rasađivanje.
Berba salate[uredi | uredi izvor]
Salata se bere ručno, probirno, kako koja glavica stiže u tehnološku zrelost. Beru se lepo formirane glavice ili rozete. Ne sme se čekati da počnu da prorasatju, jer su tada slabijeg kvaliteta.
Produkcija[uredi | uredi izvor]
| Zemlja | Miliona tona |
|---|---|
| Kina | 15,2 |
| Sjedinjene Države | 3,8 |
| Indija | 1,1 |
| Španija | 1,0 |
| Italija | 0,7 |
| Svet | 27 |
| Source: UN Food and Agriculture Organization[14] | |
Godine 2017, svetska proizvodnja zelene salate (izveštaj u kombinaciji sa cikorijom) iznosila je 27 miliona tona, a samo Kina je proizvela 15,2 miliona tona ili 56% ukupne svetske proizvodnje (pogledajte tabelu).
Zelena salata je jedini član roda Lactuca koji se komercijalno uzgaja..[15] Iako je Kina najveći svetski proizvođač zelene salate, većina useva se konzumira u zemlji. Španija je najveći svetski izvoznik zelene salate, a SAD su na drugom mestu.[16]
Zapadna Evropa i Severna Amerika bile su prvobitna glavna tržišta za proizvodnju velike salate. Do kasnih 1900-ih, Azija, Južna Amerika, Australija i Afrika postale su značajnija tržišta. Različite lokacije su preferirale različite vrste zelene salate, pri čemu je glavičasta preovladavala u severnoj Evropi i Velikoj Britaniji, romejn na Mediteranu i matične salate u Kini i Egiptu. Do kasnog 20. veka, poželjne vrste su počele da se menjaju, sa hrskavom salatom, posebno ajsberg, koja je postala dominantna vrsta u severnoj Evropi i Velikoj Britaniji i popularnija u zapadnoj Evropi. U SAD nijedna vrsta nije preovladavala sve do ranog 20. veka, kada je hrskava salata počela da dobija na popularnosti. Posle 1940-ih, sa razvojem salate ajsberg, 95 procenata zelene salate koja se uzgaja i konzumira u SAD bila je hrskava salata. Do kraja veka, drugi tipovi su počeli da povraćaju popularnost i na kraju su činili preko 30 procenata proizvodnje.[17] Zelena salata je prvobitno razvijena u Kini, gde se i dalje prvenstveno uzgaja.[18]
Početkom 21. veka, proizvodi salate u vrećicama su se povećali na tržištu zelene salate, posebno u SAD gde su inovativni načini pakovanja i transporta produžavali svežinu.[19][20][21]
U Sjedinjenim Državama 2013. godine, Kalifornija (71%) i Arizona (29%) proizvele su skoro svu svežu zelenu salatu u glavi i listovima u zemlji, pri čemu je glavičasta salata dala 9400 dolara vrednosti po akru, a lisnata salata 8000 dolara po akru.[20]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b „Lactuca sativa”. Kew Royal Botanical Gardens. Arhivirano iz originala 2012-11-02. g. Pristupljeno 2. 4. 2012.
- ^ a b „Lactuca serriola L”. United States Department of Agriculture. Arhivirano iz originala 5. 6. 2012. g. Pristupljeno 2. 4. 2012.
- ^ Lazić, Branka; Vladan Marković (1993). Povrtarstvo. Novi Sad. ISBN 978-86-499-0025-7.
- ^ Hugh Fearnley-Whittingstall. „Grilled lettuce with goats' cheese”. BBC. Arhivirano iz originala 17. 7. 2013. g. Pristupljeno 17. 5. 2013.
- ^ „Lactuca sativa L”. Integrated Taxonomic Information System. Arhivirano iz originala 25. 10. 2011. g. Pristupljeno 27. 3. 2010.
- ^ „The Linnaean Plant Name Typification Project”. Natural History Museum. Arhivirano iz originala 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 17. 12. 2015.
- ^ „Lactuca sativa L”. United States Department of Agriculture. Arhivirano iz originala 8. 6. 2012. g. Pristupljeno 2. 4. 2012.
- ^ Porcher, Michael H. (2005). „Sorting Lactuca Names”. Multilingual Multiscript Plant Name Database. University of Melbourne. Arhivirano iz originala 16. 9. 2012. g. Pristupljeno 2. 4. 2012.
- ^ Zohary, Daniel; Hopf, Maria; Weiss, Ehud (2012). Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Domesticated Plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin. Oxford University Press. str. 157. ISBN 978-0-19-954906-1. Arhivirano iz originala 23. 7. 2016. g. Pristupljeno 10. 1. 2016.
- ^ Weaver, str. 170–172
- ^ Katz & Weaver, str. 376.
- ^ Chantrell, Glynnis, ur. (2002). The Oxford Dictionary of Word Histories. Oxford University Press. str. 300. ISBN 0-19-863121-9.
- ^ Weaver, str. 172
- ^ „Lettuce (with chicory) production in 2017; Countries/Regions/Production Quantity from pick lists”. UN Food & Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2018. Arhivirano iz originala 11. 5. 2017. g. Pristupljeno 13. 9. 2019.
- ^ Koike, Steven T; Gladders, Peter; Paulus, Albert O. (2006). Vegetable Diseases: A Color Handbook. Gulf Professional Publishing. str. 296. ISBN 0-12-373675-7. Arhivirano iz originala 30. 4. 2016. g. Pristupljeno 10. 1. 2016.
- ^ Boriss, Hayley; Brunke, Henrich (oktobar 2005). „Commodity Profile: Lettuce” (PDF). University of California. str. 296. Arhivirano (PDF) iz originala 7. 7. 2012. g. Pristupljeno 2. 7. 2012.
- ^ Katz & Weaver, str. 378.
- ^ Simoons, Frederick J. (1991). Food in China: A Cultural and Historical Inquiry. CRC Press. str. 147—148. ISBN 0-8493-8804-X. Arhivirano iz originala 26. 12. 2019. g. Pristupljeno 22. 3. 2020.
- ^ Fulmer, Melinda (19. 8. 2002). „Lettuce Grows into A Processed Food”. Los Angeles Times. Arhivirano iz originala 18. 12. 2013. g. Pristupljeno 30. 6. 2012.
- ^ a b „Lettuce”. Agricultural Marketing Resource Center, Iowa State University. maj 2015. Arhivirano iz originala 13. 10. 2016. g. Pristupljeno 7. 10. 2016.
- ^ Charles, Dan; Aubrey, Allison (12. 7. 2016). „As Bagged Salad Kits Boom, Americans Eat More Greens”. NPR.org. National Public Radio. Arhivirano iz originala 3. 4. 2018. g. Pristupljeno 5. 4. 2018.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bradley, Fern Marshall; Ellis, Barbara W.; Martin, Deborah L., ur. (2009). The Organic Gardener's Handbook of Natural Pest and Disease Control
. Rodale. ISBN 978-1-60529-677-7. - Davey, M. R.; Anthony, P.; Van Hooff, P.; Power, J. B.; Lowe, K. C. (2007). „Lettuce”. Transgenic Crops. Biotechnology in Agriculture and Forestry. Volume 59. Springer. ISBN 978-3-540-36752-9.
- Katz, Solomon H.; Weaver, Williams Woys (2003). Encyclopedia of Food and Culture. Volume 2. Scribner. ISBN 978-0-684-80565-8.
- Weaver, Williams Woys (1997). Heirloom Vegetable Gardening: A Master Gardener's Guide to Planting, Seed Saving and Cultural History. Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-4025-8.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
