Zelenci
Zelenci | |
|---|---|
| Administrativni podaci | |
| Država | Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Grad | Banja Luka |
| Stanovništvo | |
| — 2013. | 56 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 44° 43′ S; 16° 59′ I / 44.71° S; 16.99° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST) |
  Zelenci Zelenci na karti Bosne i Hercegovine | |
| Ostali podaci | |
| Pozivni broj | +387 51 |
Zelenci su naseljeno mesto na području grada Banje Luke, Republika Srpska, BiH. Ovo naseljeno mesto pripada mesnoj zajednici Kola. Prema popisu stanovništva iz 2013. godine, u naselju je popisano 56 stanovnika.[1]
Poreklo naziva[uredi | uredi izvor]
Prema predanju, o poreklu imena naselja postoje tri tumačenja. Prvo, da potiče od ličnog imena Zelenko, kralja koji je na Gradini, jugozapadno od današnjeg sela, imao svoj grad, drugo, da vodi poreklo od ljetine koju su zelenu brali da je ne bi mraz uništio i treće, da je povezano sa zelenom bojom vode reke Zelene, pored koje je osnovano selo u dalekoj prošlosti.[2]
Geografski položaj[uredi | uredi izvor]
Naselje Zelenci je smešteno dolinskim stranama Zelene, koja ponire 2 km jugoistočno od naselja. Veći deo naselja je lociran na desnoj dolinskoj strani. Neposredno okruženje čini deset niskih planina: Cigelj (688 m), na zapadu, Tavančić (600 m) i Amzača (703 m), na severoistoku, Grabež (682 m) i Ugljevica (691 m), na istoku, Kukrina (749 m), Gradina (677 m) i Paljevina (622 m), na jugoistoku, i Dužino brdo (704 m), na jugozapadu. Locirani su 10 km istočno od magistralnog puta Banja Luka—Čađavica—Mrkonjić Grad.
Naselje se morfo-fizionomski razvija u visinskom pojasu od 500 (zaselak Živkovići) do 540 m (zaselak Popovići), dok se seoska teritorija prostire od 465 do 749 m. Mikropoložaj naselja je određen geografskim koordinatama: 44°42’ severne geografske širine i 17°0’ istočne geografske dužine. Administrativno pripadaju gradu Banja Luka, od čijeg centra su udaljeni 25 km jugozapadno, a u regionalnoj struktzri Republike Srpske ulaze u sklop Banjalučke regije, najrazvijenijeg dela Republike Srpske. Locirani su u njenom centralnom delu.[3]
Atar[uredi | uredi izvor]
Ukupna površina katastarske opštine Zelenci iznosi 676 hektara, od čega je 410 u privatnom vlasništvu, a 266 hetkara u državnoj svojini. Obradivo zemljište zauzima 270 hektara (39,9% ukupne površine atara), poljoprivredno 338 hektara (50%), produktivno 662 hektara (97,9%), a neplodno (neproduktivno) zemljište 14 hektara (2,1%). U strukturi korišćenja zemljišnog fonda preovladavaju šume (47,93% ukupne površine atara), oranice i bašte (21,89%), livade (17,46%) i pašnjaci (10,06%). Listopadne šume zauzimaju prostranstvo u potesima Osoje, Škobalje, Tucanj, Gaj i Jovac, oranice u Košarištima, Žljebinama i Prosjeku, livade i pašnjaci na Dubokom brdu, Samariću, Lokvi, Milancu i Mekotama.
U ataru se nalaze više izvora, od kojih su najznačajniji Vasiljevića točak, Škobaljev točak, Mazija, Milanac, Dolina, Kamenac, Purševac, Popovića točak, Jovac, Jerinac, Đurđevo vrelo i Milašica. Kroz atar teče reka ponornica Zelena, koja nastaje u severozapadnom delu atara od tri izvora, Jerinac, Đurđevo vrelo i Milašica, a uvire u polju, zapadno od Gradine. Prema predanju, reka Zelena izvire opet u Krupi na Vrbasu. Meštanin Uroš Popović, poznati seoski zanatlija s počezka 20. veka, urezao je svoje ime na dasci koju je bacio u ponor Zelene, da bi se ta daska, nakon izvesnog vremena, pojavila u nekom vodotoku kod Krupe na Vrbasu.[3] Na Zeleni su se u prošlosti nalazile dve vodenice, Donji i Gornji mlin, koje je napravio Uroš Popović dvadesetih godina 20. veka, od kojih je danas u upotrebi Gornji ili Poredovnički mlin. Na lokalitetu Drumovi, severoistočno od naselja, nalazi se majdan iz koga se eksploatiše pesak.[4]
Fizionomija i uređenost[uredi | uredi izvor]
Zelenci su izduženog nepravilnog oblika, pravca prostiranja severozapad—jugoistok, i razbijenog su tipa. Seoske kuće i okućnice razmeštene su pored toka Zelene, uz izvore i u podnožju Velikog brda, sa obe strane seoskog puta koji povezuje selo sa susednim naseljem Kola.
Naselje prostorno objedinjuje i funkcionalno povezuje četiri fizionomske celine (47 stalno naseljenih, povremeno naseljenih i raseljenih kuća) — zaseoka, raspoređene u najnižem severozapadnom delu atara. Zaseoci predstavljaju grupe rodovskih kuća, po čijim prezimenima su dobili imena: Živkovići, Milekići, Popovići i Vasiljevići, s tim što su Milekići razmešteni na tri lokaliteta, a Živkovići na dva sa obe strane vodotoka. Kuće za stanovanje i objekti seoske ekonomije (štala, ambar ili košana, senik) smešteni su bliže seoskom putu, gde se nalazi ulaz u seosko dvorište, a u njihovom zaleđu su uglavnom bašte i druge poljoprivredne i šumske kategorije korišćenja seoskog zemljišta.
Meštani se vodom snabdevaju iz okolnih izvora. Naselje je elektrificirano krajem sedamdesetih godina 20. veka, a seoski put, koji preko sela Kola, vodi ka Banjoj Luci trasiran je početkom devedesetih godina 20. veka. U naselju se nalaze dva pravoslavna groblja, na Tucanj groblju se sahranjuju meštani Popovića i Milekića, a na groblju Drumovi Živkovići i Vasiljevići. [4]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Na osnovu arheoloških nalaza u neposrednoj okolini naselja, malobrojnih pisanih izvora i usmenih predanja sa realnom istorijskom osnovom, može se pretpostaviti da je teritorija današnjeg sela bila naseljena još u praistoriji. Na uzvišenju Tavanak pronađeni su fragmenti keramike, od prečišćene smeđe zemlje sa premazom, iz kasnog bronzanog doba, i suhozid, što ukazuje na postojanje dva gradinska naselja koja su bila povezana. Praistorijska gradina na istoimenoj planini, sa kamenim bedemom, potiče iz kasnog bronzanog i gvozdenog doba. Na južnim padinama Gradine otkriven je bunar kružnog oblika, prečnika 70 cm i dubine 130 cm, sazidan od kamena, a nedaleko od njega nalazi se plato sa mnoštvom nabacanog kamena, na osnovu čega se pretpostavlja da je reč o ruševinama neke građevine.
U rimsko doba, jugoistočno od sela prolazio je put Salona—Servitium (Split—Gradiška), koji se od dobrinjskog zaseoka Kadina voda odvajao za selo Šljivno, gde su pronađeni ostaci zidina i opeke, pa preko zaseoka Konatari i Plavšići (selo Kola) produžavao za Banja Luku.
Tokom srednjeg veka, prostor današnjeg sela nalazio se u sastavu Donjih Kraja, koji se prvi put u pisanom dokumentu pominju 1244. godine u povelji ugarskog kralja Bele IV. Na teritoriji Donjih Kraja, kao teritorijalno-upravna celina postojala je Župa Zemunik, koja se navodi i pod imenom Zemljanik (Zemljinik), u čijem sastavu su bili Zelenci. Prvi pisani pomen Župe Zemunik datira iz 1287. godine, kadase navodi u Prijezdinoj povelji, a poslednji 1434. godine u povelji Jurja, vojvode Donjih Kraja. Milan Karanović je 1936. godine, u svom radu o granicama srednjovekovne bosanske Župe Zemunik, u severozapadnom delu atara Zelenaca je ucrtao znak za stari grad. Najverovatnije je reč o Gradini koja se nalazi na lokalitetu Zavlaka, smeštenoj na tromeđi sela Pervan, Subotica i Zelenci, gde su pronađeni ostaci zidova debljine 50 cm i koplje. Severno od Gradine, na lokalitetu Muhodo, locirana je njiva poznata pod nazivom Varošište, za koju meštani tvrde da je tu nekada bila varoš.
Na postojanje naselja u srednjem veku ukazuje lokalitet Mramorje i srednjovekovni grad na zapadnim padinama Amzače (Hamzače), gdese nalazi nekropola sa pedesetak stećaka u onliku ploča i sanduka. Pored nekropole je veliki krst od sedre i nekoloko kamenih obeležja — biljega. Meštani za taj lokalitet koriste naziv Kužje groblje, jer je, po predanju, u prošlosti vladala kuga, zbog čega su na tom mestu sahranjivani ljudi koji su umirali od kuge.
Nedaleko od sela, u Polju se nalazio jedan kamen (povelika bika) gde su meštani iskopavali motike i druge alatke, koje nisu sačuvane. Na tom mestu, po predanju, otac je ukleo sina, pa mu se bik okamenio. Zapadno od Zelenaca, pored lokalnog puta za Kola, nalazi se nadgrobni spomenik (krst), visine 130 cm i širine 50 cm, nepoznate starosti, u kome je pronađen novac. Po narodnom verovanju, neki siromašni meštanin je poveo svoje muško dete da proda, kako bi proslavio svoju krsnu slavu Đurđevdan, ali je seo usput i zaspao, a u snu mu se nešto javilo i reklo daode do tog krsta i da tamo ima novca, što je ovaj i uradio.
Na prostoru Župe Zemunik, nakon uspostavljanja osmanske vlasti, formirana je nahija Zmijanje, koja je postojala do početka 19. veka.[2] Nahija je prvi put zabeležena u turskom defteru 1541. godine, kada broji 29 naselja i 350 kuća, dok se prema Milanu Karanoviću, Zmijanje prvi put pominje 1587. godine u Vakufnami (zadužbinskoj povelji) Ferhat-pašine džamije u Banjoj Luci. Tokom svog dugog postojanja, nahija Zmijanje je često menjala granice, a najveću površinu imala je početkom 16. veka. Tada je obuhvatala teritoriju između tokova Vrbasa i Sane, od Kozare (977 m), Dimitora (1.480 m) i Lisine (1.467 m).
Zelenci se ne pominju u turskim popisima 1541. i šezdesetih godina 16. veka. Meštani tvrde da je i tada postojalo naselje na današnjoj teritoriji, ali da nisu davali begu trećinu, zbog čega nije upisano u turske knjige.
Uspostavljanjem austrougarske vladavine 1878. godine, Zelenci su ušli u sastav Banjalućkog seoskog kotara. Tada imaju 10 kuća i 104 stanovnika. U austrougarskom popisu iz 1910. godine, imaju 19 kuća i 182 stanovnika, navode se pod imenom Zelenjci i nalaze se u sastavu seoske opštine Dobrnja u sklopu Banjalučkog kotara.
Stvaranjem Kraljevine Srba, Hravata i Slovenaca i administrativno-teritorijalnom podelom na oblasti, Zelenci su bili u sastavu Vrbaske oblasti Banjalučkog seoskog sreza, a formiranjem Vrbaske banovine 1929. godine pripadaju Banjalučkom srezu.[5]
Demografija[uredi | uredi izvor]
Krajem 19. veka, pa sve negde do polovine 20. veka, većina stanovništva je živela u mnogočlanim porodičnim zadrugama, koje narod naziva zajednicama.[5] Najbrojnija zadruga u Zelencima, sa 50 članova, čiji je starešina bio Jošo Milekić, izdeljena je 1948. godine na tri domaćinstva (Gojko, Jošo i Nikola), zatim starešine Miloša Popovića sa 20 članova, izdeljena 1960. i starešine Vaskrsija Živkovića sa 24 člana, koja je izdeljena 1971. godine.
Demografski razvoj Zelenaca posle Drugog svetskog rata može se podeliti u dve faze. Prva je od 1948. do 1971. godine, kada se beleži kontinuirani populacijski porast, što je pre svega rezultat pozitivnog prirodnog priraštaja, i druga, od 1971. godine, koja je obeležena negativnim demografskim trendovima koji proizilaze iz negativnog prirodnog priraštaja i obimnih selidbenih migracija na relaciji selo—grad.
| Demografija[6] | ||
|---|---|---|
| Godina | Stanovnika | |
| 1948. | 284 | |
| 1953. | 304 | |
| 1961. | 337 | |
| 1971. | 311 | |
| 1981. | 182 | |
| 1991. | 123 | |
| 2013. | 56 | |
Poreklo stanovništva[uredi | uredi izvor]
U naselju su 2003. godine živele četiri familije (roda), Milekići, ima ih 12 kuća i slave Nikoljdan, Živkovići, 10 kuća i slave Đurđevdan, Vasiljevići, 5 kuća i slave Đurđevdan, i Popovići, 2 kuće i slave Jovanjdan.
Živkovići su starinom sa Kosova, a u Zelence su se doselili iz banjalučkog sela Lusići (zaselak Gornji Lisići). Popovići su najmlađi rod u Zelencima, doseljeni su (dva brata Ostoja i Mile) pre oko 150 godina iz Crne Gore. Rod Milekići vodi poreklo iz Crne Gore, a Vasiljevići su nepoznatog migracionog porekla.[7]
| Nacionalnost[6] | 2013. | 1991. | 1981. | 1971. | 1961. |
| Srbi | 56 (100%) | 123 (100%) | 176 (96,70%) | 311 (100%) | 337 (100%) |
| ostali | — | — | 6 (3,29%) | — | — |
| Ukupno | 56 | 123 | 182 | 311 | 337 |
Privreda i obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Zelenci su tipično agrarno (stočarsko-ratarsko) seosko naselje malog funkcionalnog kapaciteta i značaja. Glavno zanimanje stanovništva je bilo ekstenzivno stočarstvo, dok je ratarstvo uglavnom zadovoljavalo potrebe domaćinstva. Stočarstvo kao privredna grana je vremenom izgubilo raniji značaj. O tome svedoče ostaci dva naslona (objekti za čuvanje stokesa stogovima sena na senokosima — pašnjacima, gde je tokom zime smeštana stoka), kojih je do Drugog svetskog rata bilo 12. Prodavnica mešovite robe, otvorena 1987. godine, prestala je sa radom 1991, a do pedesetih godina 20. veka, u selu je funkcionisala Zemljoradnička zadruga.
Od tradicionalnih zanata, koji su vremenom izumrli, u selu se nalazila kovačka radnja Nikole Milekića, koja je prestala sa radom sedamdesetih godina 20. veka, kao i veći broj krečana.
Selo je imalo četvororazrednu osnovnu školu, koja je počela sa radom šezdesetih godina 20. veka, da bi prestala sa radom 1984. godine zbog manjka učenika. Do otvaranja škole meštani su sticali osnovno obrazovanje po privatnim kućama, gde su se održavali tečaji.[8]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Naselja 2013: Banja Luka statistika.ba
- ^ a b Gatarić & Stamenković 2005, str. 132.
- ^ a b Gatarić & Stamenković 2005, str. 130.
- ^ a b Gatarić & Stamenković 2005, str. 131.
- ^ a b Gatarić & Stamenković 2005, str. 133.
- ^ a b Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
- ^ Gatarić & Stamenković 2005, str. 134.
- ^ Gatarić & Stamenković 2005, str. 135.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
- Gatarić, Dragica; Stamenković, Srboljub (2005). Zelenci - ruralni razvoj i antropogeografski kompleks. Beograd. str. 129—136.
