Interniranje građana Kraljevine Srbije u zarobljeničke logore tokom Velikog rata

Spomenici na groblju gde je sahranjeno više od 7000 srpskih zarobljenika Logora Mauthauzen

Interniranje građana Kraljevine Srbije u zarobljeničke logore tokom Velikog rata bio je višegodišnji proces koji su sprovodile okupacione snage na privremeno zaposednutoj teritoriji sa ciljem da odvoje bar jedan deo stanovništva Srbije i prisili ih na život u nehumanim uslovima hiljadama kilometara daleko od domovine u Austrougarskoj, Nemačkoj, Bugarskoj i Turskoj.

Istorija interniranja

Vojna savezništva u Evropi 1914.

Prve logore u ratne svrhe koristile su Amerikanci u građanskom ratu (1861—1865), Španci na Kubi tokom njene kolonizacije (1895), potom Britanci u anglo-burskom ratu (1899—1902) u južnoj Africi i Nemci prilikom gušenja ustanka u Namibiji (1904).

Međutim Austrougarska carevina je tokom Prvog svetskog rata, kao niko tako pre toga, masovno koristila logore za svoje ratne ciljeve po čemu je prednjačila u odnosu na druge Centralne sile. Logore je osnivala posebno za svaku naciju: Srbe, Ruse, Italijane, Rumune, Francuze, Britance. To su kasnije radile i Nemačka i Bugarska, a jedan broj logoraša prebacivali su i u Italiju na prinudni rad i Tursku.

Tokom Prvog svetskog rata u zarobljeništvo je dospelo preko osam miliona vojnika i oficira svih zaraćenih strana. Najviše vojnih zarobljenih je imala Rusija, dok se skoro polovina svih zatočenih nalazila u logorima u Nemačkoj i Austrougarskoj. Desetine hiljada civila je internirano, a cele porodice, nekada i svo stanovništvo naselja koja su ležala na liniji fronta, prebacivano je u logore za izbeglice.

Prvi veći logor za interniranje civila bio je u Drozendorfu

Kada je reč o civilnim zarobljenicima ne treba zaboraviti i Srbe, iseljenike iz Austrougarske monarhije u prekookeanske zemlje. U ovim zemljama oni su tretirani kao neprijatelji i internirani su u logore u Kanadi i Australiji kao „unutrašnji neprijatelji” (enemy alien), kao državljani ili lica poreklom iz neprijateljske zemalje.

U načelu interniranje je bilo u odvojene logore za vojne i civilne zarobljenike i izbeglice, mada je razdvajanje vršeno i po državljanstvu. Tokom rata dolazilo je i do čestih premeštanja interniraca tako da su se npr. 1918. godine u istom logoru zatekle sve tri kategorije kao i zarobljenici različitih nacija.

Pored premeštanja uzrokovanih osnivanjem novih logora i porastom broja interniranih otvaranje novih frontova uticalo je takođe na premeštanja iz logora bliže u predele udaljenije od linije fronta.

U vreme julske krize 1914. godine i u prvim mesecima Velikog rata uhapšeni državljani Austrougarske monarhije su prvo bili smešteni u lokalne zatvore i etapne logore u blizini svojih mesta stanovanja ili su se kao konfinirci nalazili u kućnom pritvoru. Kako se rat rasplamsavao prebacivani su velikim delom u logore udaljene od fronta, u Ugarsku ili Austriju.

Prelaskom austrougarskih trupa 12. avgusta 1914. godine na teritoriju Kraljevine Srbije i otpočinje oružani sukob na hiljade vojnika obe zaraćene strane pada već u toku leta u zarobljeništvo. U slučaju Srba, pored zarobljenih vojnika bilo je i puno civilnih zarobljenika, među kojima su prvi na udaru bili stanovnici iz Mačve, Podrinja i Jadra. Na hiljade njih umrlo je u prva tri meseca, a mnogi već u prvim danima u toku transporta.

A na putu do logora civilni zarobljenici su masovno stradali.

„ Umiru od iscrpljenosti, bolesti i hladnoće i ostaje često nepoznato i gde su umrli i gde sahranjeni. Žene, deca i starci, pokupljeni u jeku borbi, neadekvatno obučeni za dugi put i zimu koja ih je dočekala, iscrpljeni već ratnom glađu, pristizali su u mesta predviđena za koncentraciju zarobljenika koja još nisu raspolagala sa smeštajem. ”

Sa početkom novih sukoba i nakon okupacije od jeseni 1915. godine, došlo je do nove masovne deportacije stanovništva Srbije ( Srba, Jevreja, Roma i drugih nacija Kraljevine) Iz izveštaja Kraljevsko-carskog Vojnog guvermana u Beogradu saznaje se da je samo u periodu od 30. avgusta do 10. novembra 1916. godine...

„ ...sa područja Beograda, Kruševca i Kragujevca u logore u unutrašnjosti Monarhije deportovano 16.577 građana Srbije: 4.399 u Ašah, 4.252 u Braunau, 4.667 u Hajnrihsgrin, 593 u Nežider”, a ostalih 1.576 je raspoređeno u radne logore. ”

Interniranje stanovništva za vreme okupacije Srbije (1915—1918)

Ulazak Austrougarskih okupatora u Srbiju na jesen 1915.

Jedno od masovnih interniranja građana Srbije u Velikom ratu

Posle povlačenja srpske vojske pred nadmoćnim austrougarskim, nemačkim i bugarskim snagama krajem novembra 1915. godine, početkom decembra 1915. godine, Centralne sile podelile su Srbiju na austrougarsku i bugarsku okupacionu zonu, dok je nemačka vojska imala svoju takozvanu etapnu zonu.

U Kraljevini Srbiji 1915-1918. godine nastavilo se sa interniranjem civilnog stanovništva, kada su ponovo prvi na udaru bili svi koji su smatrani vojno sposobnim, tj. sposobni da nose oružje. Interniranje se sprovodilo i kao političko‒policijska mera prema članovima određenih civilnih ili kriminalnih grupa koje su po austrougarskim merilima bile opasne po državni poredak. U te kategorije svrstanisu i oni koji su pre i tokom rata na bilo koji način omalovažavali austrougarsku državu i vršili propagandu protiv nje, zatim članovi predratnih patriotskih organizacija i udruženja, itd. Interniranje je bilo i jedna od kaznenih mera za neispunjavanje zakonskih propisa i naredbi okupacione vlasti, neisporuku traženih količina seoskih proizvoda, itd.

Odmah po ulasku u Srbiju 1. januara 1916. komanda austrougarske vojske izdala je naredbu, na svom okupacionom području obrazovala je Vojno-generalni guvernman, koji je obuhvatao grad Beograd i još dvanaest okruga, da se započne sa masovnim interniranjem stanovništa, koje je masovno sprovedeno četiri puta:

Prvo interniranje

Sprovedeno je odmah nakon uspostavljanja okupacione uprave. Tada je odvedeno od 20.000 do 25.000 ljudi, uglavnom zarobljenih srpskih vojnika.

Drugo interniranje

Sprovedeno je kada je 1916. godine Rumunija ušla u rat, jer su se u Srbiji očekivali ustanci i nemiri. Tako je, na primer, u leto 1916. godine iz Beograda internirana 491 osoba, iz Kruševca 132, iz Šapca 114, iz Valjeva 52, iz Užica 41, iz Kragujevca 47 i Smedereva 175. Do novembra 1916. internirano je oko 16.500 lica. Krajem 1916. godina austrougarska Vrhovna komanda naredila je vlastima u okupiranoj Srbiji da više ne smeju da interniraju decu mlađu od 17 godina, žene i muškarce starije od 50 godina, kao ni vojno nesposobne muškarce između 17 i 50 godina.

Treće interniranje

Usledila je na proleće 1917. nakon Topličkog ustanka. Tada su u internaciju najčešće odvođeni četnici koji su se predali vojnim vlastima.

Četvrto interniranje

Četvrta masovna internacija bila je u septembru 1918. godine, kada su srpska vojska i trupe Antante izvršile proboj Solunskog fronta.

Kriterijumi i kategorije za interniranje

Interniranje građana Kraljevine Srbije u zarobljeničke logore može se podeliti po dva kriterijuma — prema statusu interniranih osoba na vojnike i civile i drugom teritorijalnom, po državama u koje su bili internirani (Austrougarsku, Nemačku, Bugarsku i Tursku).

Interniranje prema statusu

Prva grupa

Logor Nežider

Spomen obeležje u Logoru Šopronjek

Spomen obeležje u Logoru Boldogasonj

Iako su Austrougarska, Nemačka, Bugarska i Turska bile potpisnice Haških i Ženevskih konvencija iz 1899, 1906. i 1907. godine, one su tokom ratnih operacija 1914. godine sa privremeno okupiranih teritorija Kraljevine Srbije, internirale civilno, neboračko stanovništvo u zarobljeničke logore pod izgovorom da interniraju „vojnike” odnosno „zaostale” vojne obveznike starosti od 18‒45 godina koji nisu bili mobilisani, kao i da je stanovništvo pružalo oružani otpor zbog čega su smatrani borcima, a ne civilima.

Ako se ovo obrazloženje moglo i prihvatiti, bilo kom razumnom i humanom biću toga doba bilo je teško da shvati i prihvatiti opravdanja, zašto su deca do 14 godina, starci i žene smatrani za vojne obveznike, i kako su to oni bili ustanju da pruže organizovani oružani otpor.

Ovaj nehuman proces se nastavio i sve vreme okupaciji celokupne teritorije Kraljevine Srbije od 1915 — 1918. godine, iz više razloga:

• Nastavak internirano civilnog stanovništva, koje je i dalje smatrano vojno sposobnim da nosi oružje.
• Sprovođenja političko‒policijskih mera prema članovima određenih civilnih ili kriminalnih grupa koje su po austrougarskim merilima bile opasne po državni poredak. U te kategorije svrstani su i oni koji su pre i tokom rata na bilo koji način omalovažavali austrougarsku državu i vršili propagandu protiv nje, zatim članovi predratnih patriotskih organizacija i udruženja...
• Kao kaznena mera zbog neispunjavanje zakonskih propisa i naredbi okupacione vlasti, neisporuke traženih količina poljoprivrednih proizvoda i drugo.

Zarobljeni vojnici držani su prvo u tzv. „prolaznim logorima”, iz kojih su kasnije transportovani u zarobljeničke koji na početku rata nisu bili u potpunosti izgrađeni ili što je bio čest slučaj, nisu mogli da prime dovoljan broj ljudi. Dr Živko Topalović, pravnika i političar koji je i sam bio austrougarski ratni zarobljenik, ovako je opisuje sudbinu ovih zarobljenika:

„ Ti su ljudi bili u najtežim prilikama što se uopšte moglo biti. Izmoreni strahovitim štrapacima i borbom, oskudicom i neprestanim velikim naprezanjem i pešačenjem u toku sprovođenja do na sever Mađarske, oni su pocepani, bez odeće, gladni, jadni stigli do mesta gde je trebalo da se izvrši interniranje. Ali tamo podignutih logora za zarobljenike nije bilo. ”

Zarobljeni vojnici su u najvećem broju internirani u logore:

• Estergom Kenjermeco (Esztergon Kenyermezö) nakon bitke na Ceru. Estrogom Kenjermeco se nalazio u Mađarskoj i formiran je krajem avgusta 1914. godine.
• Nađmeđer (Nagymegyer) nakon borbi u Sremu. Logor Nađmeđer je formiran u avgustu 1914. godine u blizini istoimenog naselja, danas Čalovo u Republici Slovačkoj.
• Mauthauzen (Mauthausen) i Boldogasonj, nakon bitaka na Drini i Kolubari. Mauthauzen je formiran u septembru 1914. godine i nalazio se u blizini grada Linca u Gornjoj Austriji. U Mauthauzen su osim srpskih, krajem 1915. godine internirani i italijanski ratni zarobljenici.

Druga grupa

Drugu kategorija interniranih činili su zarobljeni oficiri, podoficiri i vojnici vojske Kraljevine Srbije koji sa statusom ratnih zarobljenika, prema međunarodnim ugovorima i Odredbama Haške konvencije iz 1907. godine.

Iz ove kategodije oficiri su imali privilegovan tretman u odnosu na ostale ratne zarobljenike i bili su uglavnom smešteni odvojeno od podoficira i vojnika.

Interniranje po teritorijama

Austrijanci su prve koncentracione logore u Velikom ratu namenjen upravo za građana Kraljevine Srbije, čiju su zemlju napali i okupirali i tako otpočeli Prvi svetski rat, na delu Austrije i delu Uarske, prvo u improvizovane prolazne logore, kao što bili, logori navedeni u ovoj tabeli:

Prvi improvizovani logori ili mesta za interniranje u Austo-ugarskoj monarhiji, osnovani 1914.
Austrijski deo monarhije	Ugarski deo monarhije
Logor Drozendorf Logor Karlštajn Logor Ilmau Logor Grosau Logor Kufštajn	Logor Đenđeš Logor Vac Logor Lugoš Logor Arad

Kasnije su okupatori i saveznici Austrougarske, osnivale logore u Nemačkoj i Bugarskoj, a jedan broj građana Kraljevine Srbije prebacivali su i u Tursku.

Deset najvećih logora Austrougarske za vreme Prvog svetskog rata, u koje su internirani građani Kraljevine Srbije tokom Velikog rata
Logor	Ukupno logoraša	Broj srpskih logoraša	Do sada utvrđeno srpskih žrtava	Procena srpskih žrtava
1. Aradska tvrđava	–	11.000–15.000	4.317	> 4.317
2. Doboj	–	45.791	8.000	10.000–12.000
3. Nađmeđer	–	21.000	5.927	> 7.000
4. Nežider	–	14.500	9.700	> 9.700
5. Boldogasonj	–	11.613 (1916)	11.613	7.000 > 7.000
6. Šopronjek	35.000–40.000	25.000+3.000	5.715	> 5.715
7. Mauthauzen	40.000	15.000	8.256	> 8.256
8. Ašah na Dunavu	–	10.903	5.362	> 5.362
9. Jindrihovice	66.000	40.000	2.573 grobnih m.	> 2.573
10. Braunau	35.000	35.000	2.674 grobnih m.	> 2.674
Ukupno	299.807	236.807	59.524	> 64.597

Najnovija istraživanja koja su bazirana na izvorima prvog reda nam za sada daju značajno drugačije podatke za Kraljevinu Srbiju i oni iznose: Austrija oko 25.000, Mađarska oko 2.000, Češka i Slovačka oko 11.000, Rumunija oko 2.000 i Bosna i Hercegovina oko 1.000. Ukupno oko 41.000 umrlih.

Život u logoru

Radna obaveza

Svi internirci su imali radnu obavezu koja se razlikovala od njihovog intelektualnog, materijalnog statusa, stručnosti i uzrasta. Rad je bio strogo isplaniran i organizovan i na njega se išlo bez obzira na vremenske uslove. Zvanično radno vreme, koje se nije uvek poštovalo, je bilo od 7-14 časova.

„ Prvenstveno su bili angažovani na onim radovima koje su austrougarski građani izbegavali ili odbijali. Srpski logoraši radili su u rudnicima uglja, kamenolomima, u fabrikama, posebno naoružanja, hemijskih sredstava i vojne opreme, gradili su puteve, pruge, vodovode, regulisali vodotoke, sekli i transportovali drva i građu, čak po snegu i mrazu na Karpatima, prenosili na leđima razne tovare preko poljsko-ruskih močvara, obrađivali poljoprivredna imanja veleposednika itd. Bez zaštitnih sredstava, hrane, odeće, obuće, higijene, saniteta i odmora terani su i maltretirani da što duže rade da bi postigli što veći učinak. ”

Neadekvatni uslovi života, ishrane i zdravstvene zaštite rezultovali su svakodnevnim sahranama na desetine zatočenika, poput ove u logoru Ašah

Lečenje srpskog ratnog zarobljenik u Austriji (1915/16)

Ishrana

Prvih nekoliko meseci postojanja logora hrana je bila zadovoljavajuća i po kvalitetu i po kvantitetu. Ubrzo je postala lošija u svakom smislu tako da je 1915. u logoru zavladala glad, a za njom i bolest. Vlade Kraljevine Srbije i Crne Gore su od 1917. slale pakete sa hranom u sve logore, pa i u Nežider, tako da su spaseni neki životi. Beogradski trgovac Dimitrije S. Biba bio je 1918. godine član Komiteta za primanje namirnica u logoru internirannih Nežider.{{citiranje|U prvo vreme, prema normama ishrane, logoraši su dnevno dobijali jedan kuvani obrok, uglavnom jednoličan i neukusan (redak krompir, kupus, šećerna i stočna repa i vrlo retko – redak pasulj), a ujutru i uveče erzackafu. Uz to su dobijali po jedan hleb od 750 grama, koji je deljen na trojicu, i „jednom nedeljno svaki robijaš je dobijao 100 grama mesa – krvavice i salamure”. Kasnije, umesto i takvog variva, kuvana je čorba u kojoj je na 3.000 litara vode stavljano „po nekoliko kilograma mlevene trave, žute ili stočne repe ili lišća od kupusa” bez masti ili mesa [Đuković, 2002]. Hleb je smanjen na 500 grama, i to sa izmenjenim sastavom na trećinu hlebnog brašna, a ostalo je bila proja, mleveni kesten i dr. Na kraju hleb je sveden na 350 grama na trojicu logoraša. Norme hrane bile su spale ispod biološkog minimuma, tako da su ljudi čupali i jeli travu po logorima, a sa životinjama se 229 otimali oko pomija na đubrištima. Veliki, ako ne i najveći, broj umirao je od gladi i sa ludačkim halucinacijama.

Zdravstvena zaštita

Briga o zdravlju logoraša nije bila adekvatna. Koliko je bila loša ilustruje primere, da su logoraši bolnicu zvali „čekaonica smrti”.

„ Nedostajali su lekari, bolničari, lekovi, prostorije za bolesnike i dr., zbog čega takva služba nije mogla ni da spreči ni da izleči bolesti koje su masovno harale. Čak je u nekim slučajevima širenja epidemije zvanično lekarsko osoblje napuštalo logore i zaražene ostavljalo na brigu lekarima iz redova logoraša, kojih je takođe bilo malo. ”

Zaraze, povrede i bolesti od kojih je preminuo najvećeći broj logoraša bile su:

pegavi i trbušni tifus, dizenterija, tuberkuloza, zapaljenje pluća, zapaljenje bubrega, zapaljenje trbušne maramice,

gangrena, meningitis, posledica ranjavanja, posledice skleroze, malarija, zapaljenja slepog creva i dr

Korespondecija, kažnjavanje i kulturni život

Postojala je mogućnost poštanske korespondencije. Pisma i pošiljke su putovali po više meseci od jednog do drugog odredišta.

Logoraši su svakodnevno, u bilo koje doba dana ili noći, bez osnova, kažnjavani ili tučeni korbačem, kundakom, šamarom

Dozvoljeno im je da, u skladu sa uslovima, organizuju neki vid kulturnog i zabavnog života (pozorište, mešoviti hor, hor sveštenika, orkestar).

Za decu od 7-15 godina je u proleće 1916, najverovatnije pod pritiskom nekih humanitarnih organizacija, otvorena je škola.

Epilog

Spomen obeležje iz logora Jindrihovice

Na mirovnoj konferenciju u Versaju 1919. podnesen je izveštaj po kojem je ukupan broj srpskih vojnih zarobljenika u Austrougarskoj, Nemačkoj i Bugarskoj iznosio 182.000 - od toga 147.677 u Austrougarskoj. Međutim samo u decembru 1914. Austrougarska broji 200.000 zarobljenika. Najveći nedostatak upisa srpskih zarobljenika u protokole uočava se upravo kod onih koji su bili na prisilnom radu na italijanskom frontu i u Osmanskom carstvu, mestima visoke stope smrtnosti.

Svako novo istraživanje potvrđuje da su ove brojke daleko ispod stvarnih. Zajedničko svim navodima, bilo da potiču iz srpskih, austrijskih ili izvora drugih zemalja, je da se najviše srpskih vojnih i civilnih zarobljenika nalazilo u logorima Austrougarske monarhije.

Vidi još

• Zločini austrougarske i bugarske vojske u Srbiji (1914—1918)
• Spomenici srpskim žrtvama i borcima u Prvom svetskom ratu
• Šuckori
• Progon Srba u Bosni i Hercegovini (1914—1918)
• Genocid nad Srbima u Drugom svjetskom ratu

Literatura

• Nenad Lukić, „Beograđani u austrougarskim logorima 1914. godine”, Godišnjak grada Beograda, LX, Beograd 2015.
• Lukić, Nenad (2017). Interniranje stanovništva i vojnika Kraljevine Srbije u austrougarske logore tokom Prvog svetskog rata & Popisi umrlih u logoru Boldogasonj/ Frauenkirhen 1914‒1918. Beograd: Udruženje građana „Zeleni Železnik”. ISBN 978-86-80752-01-3.