Irtiš
| Irtiš (Иртыш) | |
|---|---|
 Irtiš u Omsku | |
 | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km2 |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E / 47.87750° S; 89.97000° I |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E / 61.09000° S; 68.8210000° I |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e |  Rusija, Kina, Kazahstan |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar, Omsk |
| Pritoke | Išim, Vagaj, Tobol, Konda, Oša, Ulba, Uba, Buktrma, Tara, |
| DRV | 14010100112115300000027 |
| Reka na Vikimedijinoj ostavi | |
Irtiš (rus. Иртыш)[1] je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - Irtiš (rus. Irtыš) je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - 2.260 m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca)
| Irtiš (Irtыš) | |
|---|---|
| Irtiš u Omsku | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km² |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Rusija, |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar |
m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na Irtiš (rus. Irtыš) je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - 2.260 m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca)
| Irtiš (Irtыš) | |
|---|---|
| Irtiš u Omsku | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km² |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Rusija, |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar |
jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca) Irtiš (rus. Irtыš) je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - 2.260 m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca)
| Irtiš (Irtыš) | |
|---|---|
| Irtiš u Omsku | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km² |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Rusija, |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar |
Irtiš (rus. Irtыš) je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - 2.260 m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca)
| Irtiš (Irtыš) | |
|---|---|
| Irtiš u Omsku | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km² |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Rusija, |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar |
Irtiš (rus. Irtыš) je reka u azijskom delu Rusije (2.010 km), Kazahstanu (1.835 km) i Kini (525 km). Irtiš je najveća pritoka reke Ob. Dugačka je 4.248 km. Površina sliva iznosi 1.595.000 km², a srednji protok na ušću - 2.260 m³/s. Izvire kao Crni Irtiš iz lednika na jugozapadnom delu Mongolskog Altaja u Narodnoj Republici Kini, nedaleko od granice sa Mongolijom. Protiče kroz jezero Zaisan, potom protiče kroz jugozapadni deo Altaja i ulazi u Zapadnosibirsku niziju. U Zapadnosibirskoj niziji dobija karakter ravničarske reke (brojni rukavci, meandri i ostrvca)
| Irtiš (Irtыš) | |
|---|---|
| Irtiš u Omsku | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 4.248 km |
| Basen | 1.595.000 km² |
| Pr. protok | 2.260 m3⁄s |
| Vodotok | |
| Izvor | Mongolski Altaj (Kina) |
| Koor. izvora | 47° 52′ 39″ N 89° 58′ 12″ E |
| Ušće | Ob |
| Koor. ušća | 61° 05′ 24″ N 68° 49′ 15.60″ E |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e | Rusija, |
| Naselja | Tobolsk, Pavlodar |
Veće pritoke dobija tek u donjem toku. Leve pritoke su Išim, Tobol, Konda, a desna pritoka je Om. Uliva se u reku Ob u blizini grada Hanti-Mansijsk. Irtiš je druga reka po veličini u svetu, koja se ne uliva u svetsko more nego u neku drugu reku. Od nje je veća samo Misuri koja se uliva u Misisipi. Irtiš je pokriven ledom skoro pola godine. Plovan je na dužini od oko 3600 km. U gornjem toku rade dve hidroelektrane: Ust-Kamenogorska i Buhtarminska. Najveći gradovi nad Irtišom su: Ust-Kamenogorsk, Semipalatinsk, Pavlodar, Omsk, Tara, Toboljsk, Hanti-Mansijsk.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Irtiš je druga najduža reka-pritoka u svetu nakon Misurija. Njena dužina iznosi 4,248 km. Protiče kroz područje Kine (525 km), Kazahstana (1.835 km) i Rusije (2.010 km). Površina sliva joj je 1.643.470 km². Izvor Irtiša nalazi se na granici Mongolije i Kine, na istočnim padinama grebena Mongolskog Altaja. Iz Kine pod imenom Crni Irtiš se spušta u Kazahstan u Zajsansku kotlinu, gde se uliva u protočno Zajsansko jezero. Na ušću Crnog Irtiša nalazi se velika delta. U Zajsan utiče mnoštvo reka s Rudnog Altaja, grebena Tarbagataj i Saur. Višestruko pojačan tim vodama Irtiš ističe iz Zajsanskog jezera na severozapadu kroz Buhtarminsku hidroelektranu i nizvodno od nje smeštenu Ust-Kamenogorsku hidroelektranu. Dalje nizvodno se nalazi Šulbinska hidroelektrana i grad Semej (Semipalatinsk). Malo iznad Pavlodara irtišku vodu prikuplja Irtiško-karagandski kanal, tekući prema zapadu. U području Hanti-Mansijska Irtiš se uliva u Ob.
Pritoke[uredi | uredi izvor]
Leve pritoke[uredi | uredi izvor]
Desne pritoke[uredi | uredi izvor]
Gradovi[uredi | uredi izvor]
Gradovi - Ketokaj (Fujong) Burčun, Serebrjansk, Oskemen (Ust-Kamenogorsk), Semej (Semipalatinsk) i Kurčatov (Kazahstan), Aksu (Kazahstan), Pavlodar, Omsk, Tara, [[Tobolsk] ], Hanti-Mansijsk.
Hidrologija[uredi | uredi izvor]
Izvor vode Irtiša je mešovit: u gornjem toku je od snega, leda i manje kiše, a na donjem toku od snega, kiše i podzemnih voda. Priroda vodnog režima takođe se znatno izmenjuje. U gornjem toku visoke vode počinju u aprilu, s maksimumom od aprilu do juna, opadanje traje do oktobra; oticanje reke je regulisano. U donjem toku visoke vode dosežu od kraja maja do septembra, s maksimumom u junu. Oko 50% godišnjeg oticanja prolazi u proleće, u gornjem delu toka postotak oticanja u leto i jesen po 20%, 10% zimi, kod Tobolska, 27%, 19% i 7% respektivno. Prosečni istek kod Ust-Kamenogorska je 628 m³/s, Semeja (Semipalatinska) oko 960 m³/s, Omska 917 m³/s[2][3], Tobolska 2,150 m³/s[4][5], na ušću oko 3000 mm³/s[6], godišnji istek od oko 95 km3. Razmer kolebanja nivoa iznad Zajsanskog jezera je 4,4 m, kod Omska 7 m, Ust-Išima 12,7 m, dalje do ušća se smanjuje. Zamrzavanju na Irtišu prethodi period lomljenja leda od oko 20 dana u gornjem i 6–10 dana u donjem delu toka. Zamrzava se u gornjem toku krajem novembra, u donjem od početka novembra, otapa se u aprilu.
Prosečni istek mesečno u Hanti-Mansijsku[uredi | uredi izvor]
Prosečni mesečni istek Irtiša (u m³/sec) mereno na hidrometrijskoj stanici Hanti-Mansijsk
Podaci izračunati preko 22 godine
Komercijalna upotreba[uredi | uredi izvor]
Vode Irtiša koristi se za opskrbu Irtiško-karagandskog kanala (unos vode iz Irtiša u kanal u proseku od 75 m³/s), za potrebe vodoopskrbe i navodnjavanja.
Redovna plovidba na 3.784 km od ispusta Ust-Kamenogorske hidroelektrane do ušća. Plovidba se odvija od aprila do novembra.
Putnički, teretni brodovi i tankeri plove najviše rekom između aprila i oktobra, kada nije smrznuta. Omsk je dom sedište preduzeća u državnom vlasništvu – Irtysh Shipping Company, te najveća rečna luka u zapadnom Sibiru.
Ispod Zajsanskog jezera na Irtišu je izgrađena Irtiška kaskada hidroelektrana uključujući Buhtarminsku, Ust-Kamenogorsku i Šulbinsku hidroelektranu, blizu kazahstansko-kineske granice. Brodska prevodnica koja omogućuje rečni promet da zaobiđe branu kod Ust-Kemenogorska, koja je najdublja je na svetu, s padom od 42 metra.[7]
Energetika - veštačka jezera na Irtišu[uredi | uredi izvor]
- Buhtarminsko veštačko jezero (5.500 km2, 53 mlrd. m3)
- Ust-Kamenogorsko veštačko jezero (37 km2, 0,65 mlrd. m3)
- Šulbinsko veštačko jezero (255 km2, 53 mlrd. m3)
Istorija[uredi | uredi izvor]
Brojni mongolski i turkijski narodi okupirali su obale reka tokom mnogih vekova. Godine 657, general dinastije Tang Su Dingfang pobedio je Ašina Helu, kana Zapadno-turkijskog kaganata, u Bici kod reke Irtiš, završavajući kampanju Tanga protiv zapadnih Turaka.[8] Heluov poraz je okončao Kaganat, ojačao kontrolu Tanga nad Sinkjangom i doveo do Tang sizerenstva nad zapadnim Turcima.[9]
U 15. i 16. veku donji i srednji tok Irtiša ležao je u okviru tatarskog Sibirskog kanata. Njegov glavni grad, Kašlik (takođe poznat kao Sibir) nalazio se na Irtišu nekoliko kilometara uzvodno od ušća Tobola (gde se nalazi današnji Toboljsk).
Sibirski kanat osvojili su Rusi tokom 1580-ih. Rusi su počeli da grade tvrđave i gradove pored mesta nekadašnjih tatarskih gradova; jedan od prvih ruskih gradova u Sibiru (posle Tjumenja) bio je Toboljsk, osnovan 1587. godine padom Tobola u Irtiš, nizvodno od nekadašnjeg Kašlika.[10] Dalje na istok, Tara je osnovana 1594. godine, približno na granici pojasa tajge (na severu) i stepa na jugu.[11]
U 17. veku Džungarski kanat, koji su formirali mongolski narodi Ojrati, postao je južni sused Rusije i kontrolisao gornji Irtiš.[12] Kao rezultat obračuna Rusije sa Džungarima u doba Petra Velikog,[13] Rusi su osnovali gradove Omsk 1716, Semej 1718, Oskemen 1720 i Petropavlovsk 1752.
Kinesko Ćing carstvo osvojilo je Džungariju 1750-ih. To je podstaklo povećanje pažnje ruskih vlasti prema svom pograničnom području. Godine 1756, guverner Orenburga Ivan Nepljujev predložio je čak i aneksiju jezera Zajsan, ali ovaj projekat su preduhitrili kineski uspesi.[14] U Rusiji (1759) je izražena zabrinutost zbog (teoretske) mogućnosti da kineska flota plovi od jezera Zajsan niz Irtiš do zapadnog Sibira. Ruska ekspedicija posetila je jezero Zajsan 1764. godine i zaključila da takva rečna invazija ne bi bila verovatna. Ipak, lanac ruskih predstraža uspostavljen je na reci Buktarma, severno od jezera Zajsan.[15] Tako je granica između dva carstva u basenu Irtiša postala grubo zacrtana, sa (oskudnim) lancem stražarskih mesta sa obe strane.
Situacija u pograničnim sredinama sredinom 19. veka opisana je u izveštaju A. Abramofa 1865. godine. Iako su obe strane priznale region Zajsan kao deo Ćing carstva, ono se godišnje koristilo u ribolovnim ekspedicijama koje je slao Sibirski kozački domaćin. Letnje ekspedicije započele su 1803. godine, a 1822–25. njihov domet je proširen kroz celo jezero Zajsan i do ušća u Crni Irtiš. Sredinom 19. veka, prisustvo Ćinga u gornjem Irtišu uglavnom je bilo ograničeno na godišnju posetu Ćing zvaničnika iz Čugučaka jednoj od ribarskih stanica Kozaka (Batavski Piket).[16]
Granica između ruskog i Ćing carstva u basenu Irtiša uspostavljena je duž linije prilično slične modernoj kineskoj granici sa Rusijom i Kazahstanom Pekinškom konvencijom iz 1860.[17] Stvarna granična linija prema konvenciji povučena je protokolom Čugučaka (1864), ostavljajući jezero Zajsan na ruskoj strani.[18][19] Vojno prisustvo Ćing carstva u slivu Irtiša je nestalo tokom Dunganškog ustanka 1862–77. Posle gušenja pobune i ponovnog osvajanja Sinkjanga od strane Cuo Cungtanga, granica između ruskog i Ćing carstva u slivu Irtiša dodatno je malo prilagođena, u korist Rusije, Ugovorom iz Sankt Peterburga (1881).
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ [1] Bitig Kz: ´“Name of the “Irtysh” river.´, 20 September 2020
- ^ „Unesco - Irtysh at Omsk”. Arhivirano iz originala 24. 11. 2009. g. Pristupljeno 18. 7. 2012.
- ^ ArcticRIMS - Irtysh at Omsk
- ^ „Unesco - Irtysh at Tobolsk”. Arhivirano iz originala 24. 11. 2009. g. Pristupljeno 18. 7. 2012.
- ^ ArcticRIMS - Irtysh at Tobolsk
- ^ R-Arctic Net - Irtish At Khanty-Mansiysk
- ^ „Waterways World: The world's deepest lock”. Arhivirano iz originala 26. 07. 2011. g. Pristupljeno 26. 02. 2021.
- ^ Jonathan Karem Skaff (2009). Nicola Di Cosmo, ur. Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. str. 181–185. ISBN 978-0-674-03109-8.
- ^ James A. Millward (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press. str. 33. ISBN 978-0-231-13924-3.
- ^ Forsyth, James (1994), A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581-1990, Cambridge University Press, str. 34, ISBN 9780521477710
- ^ March, G. Patrick (1996), Eastern Destiny: Russia in Asia and the North Pacific, ABC-CLIO, str. 31, ISBN 978-0275956486
- ^ Forsyth 1994, str. 37, 125–127
- ^ Forsyth 1994, str. 128
- ^ Abramof 1865, str. 65
- ^ Abramof 1865, str. 66
- ^ Abramof 1865, str. 62–63; see also the border shown on the map before p. 65.
- ^ Articles 2 and 3 in the Russian text of the treaty
- ^ (See the map)
- ^ „The Lost Frontier – Treaty Maps that Changed Qing's Northwestern Boundaries_The Changing Borders”. npm.gov.tw. Arhivirano iz originala 13. 03. 2015. g. Pristupljeno 26. 02. 2021.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Abramof, A. (1865), translated by John Michell, „The lake Nor-Zaysan and its neighborhood”, Journal of the Royal Geographical Society of London, 35: 58—69, JSTOR 3698078, doi:10.2307/3698078
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
