Istorija Egipta

Istorija Egipta smatra se najdužom kontinuiranom istorijom jedne ujedinjene države u svetu. Egipćani se obično predstavljaju kao prva ljudska civilizacija, iako su neki mesopotamijski gradovi u Sumeru nastali pre egipatskih gradova. Staro egipatsko carstvo, nastalo oko 3100. p. n. e., prva je država sveta. Država je nastala usled potrebe za autoritetom koji bi upravljao sistemom za navodnjavanje. Carstvo je gotovo pet stotina godina objedinjavalo teritoriju od Mediterana do prvih katarakti Nila. Usledio je period opadanja poznat pod nazivom "prvi međuperiod" obeležen borbama dva grada, pretendenta za ponovno ujedinjenje: Tebe i Herakleopolisa. Kao pobednik iz ovog sukoba izlazi Teba koja formira Srednje egipatsko carstvo. Carstvo je postojalo do oko 1700. godine p. n. e. kada je uništeno pod naletom Hiksa. Vrhunac je egipatska država dostigla u vreme Novog carstva.^[1] Država se prostirala od Nubije na jugu do Sirije na severu. Carstvo je vodilo ratove sa Hetitima i Mitanima. Novo carstvo je u svom vrhuncu predstavljalo svetsku silu tadašnjeg sveta. Moć Novog carstva opala je velikom brzinom. Sredinom 11. veka p. n. e. prestalo je da postoji. Period koji je usledio, nazvan Treći međuperiod, karakteriše paralelno postojanje više vladarskih dinastija. Egipat je u jednom periodu bio pod vlašću Nubijaca. Godine 664. p. n. e. Egipat potpada pod vlast Novoasirskog kraljevstva. Ubrzo se Psametih I pobunio i osnovao Saisku dinastiju koja je državom vladala do pada pod persijsku vlast. Egipat je osvojio ahemenidski car Kambiz II 525. godine p. n. e. Ahemenidski period starog Egipta obeležen je brojnim sukobima između Persijanaca i Egipćana u kojima je Egipat u više navrata formirao samostalnu državu. Aleksandrovi pohodi doveli su do uništenja Ahemenidskog carstva. Egipat je postao jedna od satrapija velikog Aleksandrovog carstva. Nakon Aleksandrove smrti, njegovi generali, dijadosi, vode borbe za nasleđe ogromnog carstva. Jedan od dijadoha, Ptolemej I Soter, proglasio se 305. godine p. n. e. naslednikom egipatskih faraona. Pod Ptolemejskom dinastijom, Egipat je ekonomski i privredno napredovao. Ptolemejidi, međutim, nikada nisu prihvaćeni kao domaći vladari. Ptolemejsko kraljevstvo je, tokom čitavog postojanja, vodilo rat sa Seleukidima oko Sirije. Padom Egipta pod Rimsko carstvo (30. godina p. n. e.) označilo je kraj ere helenizma.

U 9. veku Egipat se raspao na više, de facto nezavisnih država kojima su upravljali turski guverneri. Godine 909. osnovana je dinastija Fatimida koja je ponovo ujedinila Egipat. Fatimidski kalifat postala je prva šiitska država. Opadanje moći Fatimidskog kalifata dolazi u vreme krstaških ratova. Sredinom druge polovine 15. veka, Mameluci ulaze u sukob sa Osmanskim carstvom. Ratovi su završeni porazom Mameluka i padom Egipta pod Turke. Januara 1517. godine, Egipat je postao deo Osmanskog carstva. Formiran je Egipatski ejalet. Mamelučki emiri uglavnom su zadržali svoje pozicije postajući turski vazali. Tokom 17. i 18. veka slabi uticaj Osmanlija u Egiptu.

Godine 1881. Britanci uspostavljaju protektorat u Egiptu. Tokom Prvog svetskog rata Egipat je učestvovao na strani Antante. Britanci su i formalno ukinuli osmansku vlast nad Egiptom. Godine 1919. u Egiptu dolazi do masovnih nemira u cilju proglašenja nezavisnosti od Britanije. Tri godine kasnije proglašena je nezavisna Kraljevina Egipat na čelu sa Fuadom I. Tokom Drugog svetskog rata, Egipat ponovo postaje britanski protektorat. Velika ekonomska kriza, zavisnost od Engleske i poraz u ratu sa Izraelom doveo je do stvaranja brojnih revolucionarnih organizacija neposredno po završetku Drugog svetskog rata. Članovi organizacije „Društvo Slobodnih oficira“ izvršilo je revoluciju i zbacilo kralja Faruka sa vlasti. Egipat je proglašen republikom na čelu sa Muhamedom Nagibom. Nagib je sledeće godine svrgnut, a njegovo mesto zauzeo je Gamal Naser. Naserova vladavina (1953—1970) predstavlja period prevlasti Egipta u arapskom svetu. Naserova slava naglo je porasla nakon Suecke krize tj. neuspešnog napada Francuske, Izraela i Britanije na Egipat. Godine 1958. Egipat se sa Sirijom ujedinjuje u Ujedinjenu Arapsku Republiku. Država je postojala tri godine, ali su Egipćani zadržali njen naziv do 1971. godine. Poslednje godine Naserove vladavine obeležene su katastrofalnim porazom od Izraela u Šestodnevnom ratu. Egipat gubi prevlast u arapskom svetu. Naser umire 1970. godine. Nasledio ga je predsednik Anvar Sadat koji je izveo preokret unutrašnje i spoljne politike pristajući uz SAD. Mirovni pregovori sa Izraelom doveo je do atentata na Sadata 1981. godine. Nasledio ga je potpredsednik Hosni Mubarak. Mubarak je nastavio Sadatove reforme. Na predsedničkom mestu se nalazio od 1981. do 2011. godine. Februara 2011. godine Mubarak je podneo ostavku na mesto predsednika posle višenedeljnih demonstracija. Za novog predsednika izabran je Muhamed Mursi. Situacija u Egiptu nije se promenila te su 2013. godine širom Egipta podignuti masovni protesti. Dana 3. jula Mursi je uklonjen sa vlasti, a važeći ustav je ukinut.

Geografija Egipta[uredi | uredi izvor]

Još je starogrčki istoričar Herodot istakao da je Egipat "dar Nila".^[2] Plodno i Nilovim izlivima dobro navodnjeno zemljište čini Egipat nekom vrstom ogromne oaze stisnute između velikih pustinja istočne i severne Afrike.^[3] U geografskom pogledu, Egipat se deli na dva dela: Gornji i Donji Egipat. Gornji Egipat čini uska dolina Nila, a Donji plodna Delta. Nil je jedna od najdužih reka sa dužinom od 5589 kilometara.^[4] Dolina reke Nila pruža se do prvog katarakta u dužini od oko 700 kilometara. Širina pojasa varira između 20 i 50 kilometara.^[5] Donji Egipat Grci su zvali Delta zbog sličnosti sa njihovim slovom Delta. U severoistočnom delu Delte otvarao se jedini put za Egipat koji je vodio preko Suecke prevlake i Sinajskog poluostrva do Palestine. Zahvaljujući topljenju snega po abisinskim klisurama, Nil se svake godine izliva. U junu mesecu Nil počinje da raste, a kulminaciju dostiže tokom septembra. Kasnije se povlači i ostavlja plodan mulj koga su Egipćani koristili za sadnju. Glavno prirodno bogatstvo Egipta bio je kamen koga su Egipćani koristili za izradu najstarijeg oružja.^[6] Metal, naročito bakar, Egipćani su morali da uvoze iz istočne, tzv. Arabeske pustinje. Zlato su uvozili iz Nubije o čemu svedoče Diodorovi opisi.

Najstarije stanovništvo Egipta[uredi | uredi izvor]

Egipćani, kao i mnogi drugi narodi starog istoka, nastali su mešanjem niza različitih plemena.^[6] Ova plemena pripadaju urođeničkim plemenima Severne i Istočne Afrike. Najstarija egipatska plemena bila su u prisnom odnosu sa libijskim plemenima. Staroegipatski jezik pokazuje srodnosti sa berberskim jezicima Severne Afrike. Iskopavanja vršena u Egiptu pokazuju da su plemena koja su obrazovala egipatsku državu postojala još u paleolitu. Najstarija plemena održavala su kontakte sa semitskim plemenima sa Sinajskog poluostrva, Palestine i Arabijskog poluostrva. To objašnjava sličnost staroegipatskog sa semitskim jezicima. Sa iščezavanjem vegetacije u Severnoj Africi, nomadska plemena morala su promeniti način života. Okupljali su se u oazama i započinjali sa zemljoradničkim načinom života. Glavna poljoprivredna kultura bile su žitarice. Egipat je kasnije bio glavna žitnica Rimskog i Vizantijskog carstva. Postanak najranijeg klasnog društva pada u 5. ili početak 4. milenijuma p. n. e. Stanovništvo Egipta je u to vreme živelo u manjim, nezavisnim zajednicama kojima su upravljala plemenska veća. U arhajsko doba razvija se poljoprivreda i zanatska proizvodnja. Izrađen je primitivan plug. Od metala su se proizvodili srpovi, testere, noževi i drugo. Najstariji metali poznati Egipćanima jesu olovo, bakar, zlato, a kasnije i gvožđe. Proces ujedinjavanja Egipta u jednu državu objašnjava se potrebom za organizovanjem jedinstvenog sistema veštačkog navodnjavanja.

O dugom postojanju Gornjeg i Donjeg Egipta kao samostalnih država svedoče titule faraona koje su sačuvane tokom čitave potonje egipatske istorije. Doba ujedinjavanja Egipta poznato nam je preko malog broja spomenika.

Ranodinastički period[uredi | uredi izvor]

Proces nastanka Egipta kao države uslovljava da se prelazak iz predistorijskog u istorijski period ne može tačno odrediti. Ranodinastički period (3100-2686. p. n. e.) možda je najbolje posmatrati kao period učvršćivanja i tranzicije za koji je bilo potrebno mnogo vremena.^[7] Istorija ranodinastičkog perioda može se rekonstruisati samo pomoću liste kraljeva čiji je redosled relativno pouzdan nakon prva četiri kralja. Od početka Prve egipatske dinastije, kontrola nad Egiptom od Delte do Prvog katarakta priznavala se jednom kralju. Memfis je bilo važno sedište uprave. U upotrebi je bilo hijeroglifsko pismo. Koristilo se za beleženje kraljevih uspeha i svakodnevnu administraciju.

Prema Manetonu, prvi vladar, ujedinitelj Egipta, bio je Menes. On je prestonicu preneo iz Abidosa u Memfis. Ranodinastički period obuhvata vladavinu Prve i Druge egipatske dinastije. Vladari i važniji državni činovnici sahranjivani su u mastabe. One su kasnije poslužile kao model za piramide.

Staro kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Većina istoričara za početak egipatskog Starog kraljevstva uzima početak vladavine prvog faraona Treće egipatske dinastije. Kao završetak se smatra vladavina Pepija iz 6. egipatske dinastije. Staro kraljevstvo obuhvata period od 2686. do 2181. godine p. n. e.^[8]. Podatke o ovom periodu daju nam Palermski kamen, Torinski kanon i Manetonova lista kraljeva. Faraon Džoser, slamajući otpore u Delti i Libiji, osniva Treću egipatsku dinastiju. Ovaj faraon pokorio je i Nubiju čime ipak nije prestala opasnost od nubijskih plemena. Zbog toga je podigao odbrambeni zid kod Asuana. Džoser je poznat i kao faraon koji je sagradio prvu piramidu.^[9] U Sakari, nedaleko od Memfisa, Džoser je podigao neuobičajenu grobnicu visoku 60 metara.

Napredak Starog kraljevstva nastavljen je u vreme vladara Četvrte dinastije. Snofru, osnivač dinastije, održavao je trgovačke veze sa zemljom Punta. Gradnja piramida postala je pravilo za vladare Četvrte dinastije. Kufu, Snofruov naslednik, podigao je najveću piramidu starog egipta. Kufuova (Keopsova) piramida bila je visoka 147 metara, a zajedno sa Kefrenovom i Mikerenovom piramidom čine kompleks Piramida u Gizi, jedinom sačuvanom Svetskom čudu starog sveta^[10]. Peta egipatska dinastija obeležena je opadanjem faraonove moći. Horus je zamenjen bogom Ra. Tokom vladavine Šeste egipatske dinastije, nomarsi su se u potpunosti osamostalili. Poslednji značajniji vladar bio je faraon Pepi kome Maneton pripisuje preko 94 godina vladavine.^[11] Njegovom smrću završava se period Starog kraljevstva.

Prvi prelazni period[uredi | uredi izvor]

Period između 2181. i 2055. godine, poznat kao "Prvi prelazni period" karakteriše borba za titulu novog ujedinitelja Egipta između Herakleopolisa i Tebe. Za sedmu dinastiju Maneton navodi da ju je činilo 70 Memfita (visokih činovnika Memfisa) koji su vladali po jedan dan (dakle 70 dana 2181. godine p. n. e.).^[12] Po drugim izvorima, dinastiju je činilo pet kraljeva sa ukupnom vladavinom od 75 godina. Za Osmu dinastiju Maneton navodi da ju je činilo 27 kraljeva sa ukupnom vladavinom od 146 godina.^[12] Abidoski popis kraljeva beleži imena faraona između Šeste i Jedanaeste dinastije, ali ih ne svrstava u dinastije. Torinski kanon je oštećen na tom mestu. Memfis je izgubio značaj, a veći ugled dobio je grad Herakleopolis.

Po Manetonu je 19 kraljeva iz Devete dinastije vladalo Egiptom.^[13] Isti broj vladara pripisuje i Desetoj dinastiji. Ahtoiovi naslednici pokorili su Memfis i priključili ga svojoj državi. Otpor faraonima Herakleopolisa predstavljali su vladari Tebe. Jedanaesta egipatska dinastija postojala je paralelno sa Desetom. Deseta dinastija prestala je postojati nakon pobede tebanskog kralja Mentuhotepa II nad herakleopoliskim kraljem Merikarom. U Egiptu je nastupio novi period, u istoriji poznat pod nazivom "Srednje kraljevstvo".

Srednje kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Srednje egipatsko kraljevstvo obuhvata period od 2055. do oko 1700. godine p. n. e. tj. period od vladavine Jedanaeste do vladavine Četrnaeste egipatske dinastije.^[14] Nakon ujedinjenja Egipta, Amenemhet abdicira u korist svoga sina Senusreta I. Delta je već bila očišćena od Libijaca i Azijata. Došlo je do sjedinjavanja onskog boga Ra sa tebanskim bogom Amonom u boga Amon-Ra. Krit je bio pod jakim egipatskim uticajem. Moć lokalnih vladara bila je srušena, a uspostavljena je jaka centralna vlast. Nomarsi su sada bili obični kraljevi službenici bez sopstvene zemlje. Neke od građevina Dvanaeste dinastije predstavljaju najveličanstvenije građevine Starog Egipta. Period koji je usledio nakon pada Dvanaeste dinastije karakterišu nemiri, rasulo i postojanje paralelnih kraljeva na Jugu i Severu Egipta. Centar Trinaeste dinastije bila je Teba. Maneton navodi da vladari Trinaeste dinastije nisu održavali irigacione kanale što je slabilo njihov položaj. Prebacivanjem centra upravljanja državom iz Tebe u Memfis dovelo je do toga da Teba izgubi svoj politički i zadrži samo verski značaj. Već na početku vladavine Trinaeste, bila je uspostavljena paralelna vlast Četrnaeste dinastije u Ksoisu. Četrnaesta dinastija postojala je do oko 1690. godine p. n. e. tj. do formiranja Petnaeste dinastije. Hiksima nije bilo teško da prodru u Egipat i zavladaju Deltom. Egipat je polako potonuo u Drugi prelazni period.

Drugi prelazni period[uredi | uredi izvor]

Oko dve stotine godina deli Srednje i Novo egipatsko kraljevstvo. Centralna vlast izgubila je kontrolu nad velikim delom Egipta. U njima su osnovane nezavisne jedinice. Tokom dužeg vremena, Egiptom su dominirali strani vladari - Hiksi. Oni čine Petnaestu egipatsku dinastiju. Vladali su 108. godina (Torinski kanon).^[15] Tokom postojanja Petnaeste dinastije, paralelno su postojale i Šesnaesta i Sedamnaesta dinastija sa središtem u Tebi. Iako su faraoni Osamnaeste egipatske dinastije pripisivali Hiksima tiransku vladavinu, sačuvani natpisi jasno pokazuju da su Hiksi prihvatili egipatski način života, titule i bogove. Mnogi Egipćani služili su kao visoki zvaničnici na hiksoškim dvorovima.^[16]

Novo kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Novo egipatsko kraljevstvo predstavlja period kada je Egipat bio na vrhuncu svoje moći i teritorijalnog proširenja.^[17] Hronologija Novog kraljevstva određena je zahvaljujući dva astronomska događaja: jedan je vezan za vladavinu Tutmesa III, a drugi za vladavinu Ramzesa II.^[18] Važni izvori jesu Anali Tutmesa III, stela Tutmesa IV, Pisma iz Amarne i drugi.

Anali Tutmesa III na zidu hrama u Karnaku

Prvi vladar Osamnaeste dinastije bio je Ahmoze, brat Kamozea Tebanskog, koji je proterao Hikse iz Egipta osvojivši njihovu prestonicu - Avaris. Hiksi su gonjeni do južne Palestine gde su Egipćani uspostavili svoju vlast. To ih je dovelo u sukob sa moćnom državom Mitani, a kasnije i sa Hetitskim kraljevstvom. Ahmose je organizovao pohod na Nubiju osvojivši teritoriju do Drugog katarakta. Vladavina Amenofisa I slabo je dokumentovana. Tutmes I premestio je sedište kraljevstva iz Tebe u Memfis. Amonovo svetilište pretvoreno je u državni hram (Karnak). Njegov naslednik, Tutmes II, nije dugo vladao. Nasledila ga je udovica Hatšepsut koja se smatra prvom vladarkom u istoriji.^[19] Koristila se faraonskom titulom i nosila je mušku odeću. Vodila je uspešne pohode na Nubiju i Palestinu, a poznata je i po organizovanju trgovačke ekspedicije u zemlju Punt (današnja Somalija). Tokom vladavine Tutmesa III Egipat je doživeo vrhunac teritorijalnog proširenja.^[20] Poznati su Tutmesovih 17 pohoda na Levant koji su opisani na njegovim Analima u hramu u Karnaku. U njima je zaposeo teritorije na Levantu, Kanaan i zapadne teritorije države Mitani. Egipat je proširen do Eufrata. Tutmesov naslednik, Amenofis II, takođe je ratovao u severnoj Siriji. Kadeš je priznavao egipatski suverenitet. Krvavo je ugušio pobunu u Palestini. Amenofisov naslednik, Tutmes IV, sklopio je mir sa državom Mitani.

Period Amarne jedan je od najslavnijih u egipatskoj istoriji. Tutmesa IV nasledio je Amenofis IV koji je u jednom trenutku uzeo novo ime - Ehnaton. Bio je oženjen Nefertiti i imali su najmanje šestoro dece. Ehnaton je poznat po pokušaju uvođenja novog kulta - kulta boga Atona koji je predstavljan kao sunčev disk. Nova religija nije zaživela. Sledeći faraon, Tutanhaton, ukinuo je Atonov kult i svoje ime promenio u Tutanhamon. Zahvalni sveštenici podigli su mu velelepnu grobnicu čije se otkriće 1922. godine smatra najvećim arheološkim otkrićem 20. veka.

Ramzes I (1295—4) osnivač je nove, Devetnaeste egipatske dinastije. Ramzes II bio je najpoznatiji vladar poznog Novog kraljevstva. Egipat je tada bio vodeća sila u starom svetu. Ramzesova vladavina bila je veoma duga (1279—1213). Podigao je ili dogradio mnoge građevine širom Egipta i Nubije. Tokom vladavine ovog faraona, Egipćani su vodili čuvenu bitku kod Kadeša protiv Hetita. Bitka se završila porazom Egipta. Usledila je prepiska između dvojice vladara i zaključenje mirovnog sporazuma koji se smatra prvim takvim sporazumom u istoriji.^[21] Mir je bio iskren i između dve države nisu vođeni ratovi tokom čitavog njihovog postojanja. Tokom vladavine ovog faraona verovatno je došlo do izlaska izraelskih plemena iz Egipta (opisanog u Starom zavetu).^[22] Kasnije su ova plemena u Kanaanu formirali svoju državu.

Opadanje egipatske moći verovatno je vezano za opštu krizu koja je poznata pod nazivom "Kolaps bronzanog doba". Od četiri velike sile (Egipat, Hetitsko kraljevstvo, Srednjoasirsko carstvo i Vavilon) prvo su pokleknuli Hetiti. Njihova država prestaje da postoji oko 1200. godine. Na njenoj teritoriji nastaju brojne manje državice poznate pod imenom "Neohetitske države".^[23] Ramzes III vodio je ratove protiv Naroda sa mora. Nakon vladavine Ramzesa VI, Egipat gubi kontrolu nad teritorijama Kanaana. Do devetnaeste godine vladavine Ramzesa XI (1080) faktička vlast u gornjem i srednjem Egiptu bila je u rukama izvesnog Herihora, vrhovnog Amonovog sveštenika.^[24]

Egipćani na Levantu i u Nubiji[uredi | uredi izvor]

Prve pohode ka severu vodili su najraniji faraoni Novog carstva – Ahmose i Tutmes І. Utvrđivanje egipatskih granica na Levantu i početak eksploatacije prirodnih bogatstava ove teritorije započelo je u vreme Tutmesa ІІІ čiji su Anali jedan od najvažnijih izvora za proučavanje egipatske istorije Novog carstva. Anali su pisani u obliku dnevnika o pohodu. Najdetaljnije je opisan prvi pohod nakon kojeg su mnogi palestinski gradovi bili pod neposrednom egipatskom kontrolom. Vrhunac egipatske ekspanzije ka severu postignut je tokom osmog Tutmesovog pohoda.^[25] Država je proširena do Eufrata, Mitanci su poraženi, a Asirci su poslali darove faraonu. Pobune u Palestini su okrutno gušene, a stanovništvo raseljavano. Nakon bitke kod Kadeša i sporazuma sa hetitskim vladarem, Egipćani su izgubili kontrolu nad oblašću Damaska.

Egipatska uprava nad Kananom poznatija je zbog velikog broja sačuvanih pisama iz Amarne. Glavni centri egipatske moći bili su Sumur, Gaza i Kumudi. Egipćani su se koristili sukobima lokalnih vladara da nametnu svoju vlast. Stajući na stranu jednog vladara, Egipćani su time obezbedili vernog vazala koji je redovno plaćao porez i izdržavao egipatske garnizone. Nije poznato kako su Egipćani izgubili vlast nad Kananom. Svedočanstva o njihovom prisustvu ne postoje nakon vladavine Ramzesa VI (1136. godina).^[26]

Egipatska kontrola nad oblasti Dongole u Nubiji uspostavljena je tokom vladavine Hatšepsut i Tutmesa III. Ovu teritoriju Egipat je zadržao sve do vladavine dvadesete dinastije. Održavanje kontrole nad Nubijom bilo je znatno teže od kontrole nad Levantom. Tokom osamnaeste dinastije vođeni su česti pohodi protiv Nubijaca. Ova teritorija bila je pogodna za poljoprivredu i vinogradarstvo. Imala je i bogata mineralna nalazišta – ametist, zlato, srebro... Egipćani su postavljali „Kraljevskog sina Kuša“ za vicekralja oblasti. On je kontrolisao oblast Nubije do Trećeg katarakta^[27].

Treći prelazni period[uredi | uredi izvor]

Istorija Egipta tokom trećeg međuperioda može se podeliti u više faza. Prva faza trajala je tokom postojanja dinastije u Tanisu (Dvadeseta i Dvadesetprva dinastije). Libijci istovremeno naseljavaju veliki deo severnog Egipta, od Delte do Herakleopolisa. Libijski vladar Šešonk I 945. godine p. n. e. preuzima vlast. Način njegovog preuzimanja vlasti nije poznat. Ne postoje tragovi razaranja Egipta^[28]. Nekoliko godina kasnije priznaju ga za vladara i gospodari Tebe. Šešonk je osnovao 22. egipatsku dinastiju koja je Egiptom vladala sledećih skoro stotinu godina. Oko 850. godine izbija građanski rat. Rat je završen 818. godine kada je uvedena titula savladara. Egipat je imao 2 faraona. Međutim, nemiri u Egiptu nisu bili završeni. Oko 770. godine pojavljuje se porodica u Saisu koja je istakla svoje pravo na presto. Sebe su nazivali „velikim vođama Libua“. Od 727. godine p. n. e. oni su započeli Dvadesetčetvrtu Manetonovu dinastiju. Godine 715. ovu dinastiju smenila je Dvadesetpeta egipatska dinastija. Činili su je nubijski vladari iz Napate. Nubijska kontrola nad Egiptom trajala je 40 godina. Poznat je pohod vladara Pija na sever Egipta. Ovaj pohod položio je temelje nubijske vladavine. Pije je napao i opseo Herakleopolis. Nakon pada Herakleopolisa, mnogi stanovnici prešli su na Pijevu stranu. Pije je stigao do Memfisa i nakon njegovog osvajanja se povukao natrag u Napatu. Ne postoje dokazi da se ikada vratio u Egipat. Period od 715. do 671. godine obeležen je čvrstom kontrolom Nubijaca nad Egiptom. Potom su usledili asirski napadu na Egipat. Sudeći po opisima nubijskog perioda, mnogi lokalni vladari zadržali su svoje položaje. Međutim, sada su bili vazali napatskog kralja sa obavezom plaćanja tributa i slanja radne snage u Nubiju. Asirsko osvajanje Egipta predstavlja rezultat ekspanzije Asirskog kraljevstva u 7. veku p. n. e. Prvi napad na Egipat izvršio je asirski kralj Asarhadon 674. godine p. n. e. On je završen neuspehom. Tek 671. godine Asirci osvajaju Memfis i teritoriju istočne Delte. Asarhadon je umro 669. godine p. n. e. Kušitski vladar Taharka ponovo zauzima Memfis. Novi pohod poveo je asirski kralj Asurbanipal. On je 667. godine porazio Taharku i ponovo uspostavio kontrolu nad Memfisom. Taharka beži i organizuje novi pokušaj napada na Memfis. Asurbanipal 664. godine p. n. e. ponovo šalje vojsku u Egipat. Asirska vojska gonila je napatskog kralja do Tebe koja je osvojena i opljačkana. Time je okončana vladavina Dvadesetpete egipatske dinastije i treći međuperiod.

Saiski period[uredi | uredi izvor]

Saiski period obično se smatra početkom „poznog perioda“ istorije starog Egipta. Najuočljivija promena jeste pojava demotskog pisma koje predstavlja fazu razvoja egipatskog kurzivnog pisma, hijeratskog^[29]. Period od oko 140 godina, sve do osvajanja Egipta od strane Kambiza, predstavlja stabilnu fazu egipatske istorije. Izvori za ovaj period jesu dela Herodota (druga knjiga) i Diodora (prva knjiga), kao i materijal iz samog Egipta (Serapeum u Sakari gde se nalaze ispisani sarkofazi i stele i drugi). Za Saisku dinastiju karakteristično je poštovanje kulta Apis-bika i boga Ptaha i boga Memfisa.

Dinastiju je osnovao faraon Psametih I. Svoju vladavinu započeo je kao asirski vladar. Nije poznato kako je Psametih uspeo da se izbori za nezavisnost i od Asiraca i od Napatinaca. Asirija nije preduzela nikakvu vojnu akciju protiv Egipta. Odnosi između dve države bili su relativno prijateljski. Do 656. godine p. n. e. Psametih je proširio svoju vlast i na Gornji Egipat. Država je ponovo bila ujedinjena. Ovo je ustanovljeno „Nitokridinom stelom usvajanja“. Važni centri Saiske dinastije bili su Memfis i Sais. Vladari su koristili najamničku vojsku koja je za svoje usluge od faraona dobijala parcelu zemlje. Faraon Neho II razvio je egipatsku mornaricu koja je delovala i na Sredozemnom i na Crvenom moru. Ovaj faraon poznat je i po započinjanju kopanja kanala koji bi povezivao Nil sa Crvenim morem. Završio ga je ahemenidski car Darije I. Psametih je otvorio Egipat trgovcima iz Grčke. U to vreme nastaje grčka kolonija Naukratis i druge trgovačke postaje u severnom Egiptu^[30].

Južna granica države ležala je u Asuanu. Protiv Kušitskog kraljevstva, Egipćani su poveli jedan pohod (593. godine p. n. e.). Egipat se nametnuo i kao značajan faktor u političkom životu Levanta. Judeja je bila vazalna egipatska država. Jak uticaj Egipat je vršio i na Fenikiju, a protiv Vavilonije je vodio borbe sve do 601. p. n. e.

Godine 570/69. p. n. e. izbija građanski rat u Egiptu. Faraon Aprije je ubijen. Na njegovo mesto dolazi vojni komandant Amazis II. Amazis je bio pretposlednji vladar Saiske dinastije. Vladao je do 526. godine p. n. e. Zajednička opasnost od Persije zbližila je Egipat i Vaviloniju. Savezu se priključuje i Lidija. Obe saveznice Egipta osvojio je persijski vladar Kir. Amazisa je na prestolu nasledio Psametih III. Bio je to poslednji vladar Saiske dinastije.

Ahemenidski period[uredi | uredi izvor]

Kambizovo osvajanje Egipta[uredi | uredi izvor]

Kambiz je svoju vladavinu započeo kao očev savladar. Vladao je Vavilonom kao kralj. Nakon očeve smrti preuzima presto i nastavlja sa uspešnim pohodima. Glavni Kambizov cilj bio je osvajanje Egipta, jedine preostale velike sile na starom istoku. Pomorska moć Egipta bila je značajno povećana. Kambiz je započeo sa pripremama za veliki vojni pohod. Pripreme su se sastojale u stvaranju persijske flote. Posadu brodova činili su podanici pomorskih persijskih država. Međutim, predvodnici su, bez razlike, bili Persijanci. Dugotrajne pripreme okončane su 526/5. godine p. n. e. Kambizov pohod na Egipat detaljno je opisao Herodot u svojoj drugoj knjizi. Herodot iskazuje izrazito neprijateljski stav prema Kambizu i naziva ga „nerazumnim i ludim čovekom“^[31]. Invaziji je prethodilo odvajanje Kipra od Egipta i sklapanje sporazuma sa Arabljanima na Sinajskom poluostrvu. Egipćani su se sukobili sa Persijancima na najistočnijem rukavcu Nila. U prvoj bici su odlučno potučeni i primorani na povlačenje u Memfis. Memfis je opkoljen i nakon deset dana i osvojen. Egipatski kralj Psametih III je zarobljen^[32]. Pad egipatske drevne prestonice zaplašio je susedne narode na zapadu. Libija, Barka i Kirena priklonili su se osvajaču. Nastojanja da osvoji Kušitsko kraljevstvo, ostala su bez uspeha. Feničani su odbili da svoje brodove pošalju protiv Kartagine^[33].

Borbe sa Ahemenidima[uredi | uredi izvor]

Nemiri u Persijskom carstvu trajali su sve do Kambizove smrti i dolaska Darija I Velikog na vlast. Nakon gušenja pobuna, Darije se posvetio ratu sa Grcima stavljajući Egipat u drugi plan. Egiptom su vladali satrapi čija je moć bila velika. Praktično, oni su bili samostalni vladari. Tako je satrap Arianida svojim namerama da se otcepi od Ahemenidskog carstva primorao Darija da 517. godine p. n. e. lično dođe u Egipat. Arianida je osuđen na smrt. Egipat je bio žitnica Persijskog carstva. Potom je Darije dovršio kanal od Nila do Crvenog mora čije je iskopavanje započeo kralj Neho. Darije je, suprotno svom prethodniku, poštovao egipatske bogove i iskazao poštovanje ubijenom biku Apisu^[34]. Nakon Darijeve smrti, Egipćani pod vođstvom Kabaša dižu ustanak. Novi car Kserks ugušio je ustanak, a Kabaša je ubijen. Još jedan ustanak podigli su Egipćani nakon Kserksove smrti (463. p. n. e.). Ovaj ustanak poznat je pod nazivom „Inarov ustanak“ po njegovom vođi^[35]. U ustanak su se upleli i Atinjani koji su, na čelu Delskog saveza, nastavili rat sa Persijom. Ustanak je završen neuspehom. Ugušio ga je Megabaz, satrap Sirije. Koristeći se građanskim ratom u Persiji, Amirtej II diže ustanak i proteruje Persijance iz Egipta (404. p. n. e.). Amirtej čini Manetonovu zasebnu, Dvadesetosmu egipatsku dinastiju. Vladavina Amirteja (i dinastije) trajala je nepunih šest godina. Amirtej je umro pod nerazjašnjenim okolnostima 399. godine p. n. e. Kruna prelazi u ruke Neferita I koji je započeo vladavinu Dvadesetdevete egipatske dinastije. Neferit je sklopio savez sa spartanskim kraljem Agesilajem koji je protiv satrapija Frigije i Lidije vodio uspešne ratove u Maloj Aziji. Jačanje uticaja Persije i porazom Grka u Korintskom ratu, Egipat više nije mogao računati na spartanske hoplite (Carski mir). Spartanci su prešli na persijsku stranu i time očuvali svoju hegemoniju u grčkom svetu. Dvadesetdeveta dinastija se gasi, a Nektaneb I formira Tridesetu egipatsku dinastiju. Nektaneb je porazio persijskog satrapa Farnabaza koga je car Artakserks poslao u pohod na Egipat. Njegov naslednik, Tahos, preduzeo je pohod na Fenikiju. U pohodu je učestvovao spartanski kralj Agesilaj. Pohod je završen neuspehom. Tahosov sin i naslednik, Nektaneb II, poslednji je Egipćanin koji je nosio dvostruku egipatsku krunu^[36]. Egipat 343. godine p. n . e. ponovo potpada pod vlast Persije. Tridesetprvu egipatsku dinastiju činili su persijski carevi: Artakserks III, Artakserks IV, Darije III.

Aleksandrovo osvajanje Egipta[uredi | uredi izvor]

Aleksandar Makedonski pokreće pohod na Persiju 334. godine p. n. e. Nakon osvajanja Tira, Aleksandar je nastavio dalje ka jugu. Gaza mu je pružila jači otpor, ali je i ona brzo savladana. Persijanci su vršili skrnavljenja egipatskih svetinja. Vrhunac je bio ubistvo svetog bika Apisa. Zbog toga su Makedonci u Egiptu dočekani kao oslobodioci. Persijski satrap nije pružao otpor. Aleksandar je ušao u Memfis gde je proglašen novim faraonom. Suprotno Ahemenidima, Aleksandar je pokazao puno poštovanje prema egipatskim božanstvima prinoseći žrtvu biku Apisu. Istovremeno je priredio takmičenja u gimnastici i upoznao stanovnike sa grčkom kulturom i umetnošću^[37]. Aleksandar je proglašen sinom boga Ra. Civilna vlast ostala je Egipćanima. Na vojne položaje postavljeni su Makedonci, a finansijska uprava je izdvojena. Na proleće 331. godine p.n. e. Aleksandar je postavio kamen temeljac novom gradu na ušću Nila. Grad je nazvao svojim imenom – Aleksandrija. Mesto za izgradnju grada Aleksandru je, prema Plutarhu, pokazao u snu starac sa dugačkom belom bradom^[38]. Odličan položaj obezbedio je Aleksandriji uspon tokom čitave antike. Aleksandrija je postala centar helenističke kulture i bila je, uz Kartaginu, najveća luka na Sredozemlju^[39]. Aleksandar je iz Egipta preduzeo dugačak i opasan put kroz libijsku pustinju do oaze Sivah. Tamo je posetio Amonov hram gde je imao pristup najsvetijim delovima hrama. U hramu je ušao sam, a šta se unutra događalo, Aleksandar je zadržao za sebe do kraja života.

Ptolemejsko kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Nakon Aleksandrove smrti, ogromno carstvo podeljeno je među njegovim generalima, dijadosima. Egipat je pripao Ptolemeju I Soteru. Od Egipta su Ptolemejidi napravili moćnu državu sa jakom flotom i vojskom. Oko 300. godine p. n. e. Ptolemej je u Aleksandriji osnovao biblioteku. Aleksandrijska biblioteka postaće najveća biblioteka antičkog sveta. Tokom Cezarovog boravka u Egiptu (47. godine p. n. e. ) izgorelo je oko 700.000 svitaka, a preostalih 45.000 stradalo je kada je hram u kojem su nakon požara čuvane knjige pretvoren u hrišćansku crkvu^[40]. Ptolemej je umro 283. godine p. n. e. Njegovi naslednici nastavili su da vladaju Egiptom. U 3. veku p. n. e. Egipat se neobično brzo razvijao. Aleksandrija se naglo uzdigla u naučnu i poslovnu metropolu i ubrzo je prestigla Atinu. Gotovo sva trgovina Sredozemlja sa Istokom išla je preko Ptolemejskog kraljevstva. I pored toga, Egipćani ptolemejsku dinastiju nisu prihvatali kao svoju. O tome svedoče brojni nemiri, naročito nakon bitke kod Rafije (217. p. n. e.) u kojoj su domoroci odneli pobedu nad sirijskom vojskom^[41].

Tokom 3. i 2. veka Ptolemejidi i Seleukidi vodili su dugotrajne ratove za kontrolu Sirije. Ti ratovi poznati su pod nazivom "Sirijski ratovi". Početkom 2. veka p. n. e. u Sirijske ratove se mešaju i Rimljani. Odnevši pobedu u građanskom ratu, Cezar je gonio svoga suparnika Pompeja do Egipta. Tamo je 5 meseci blokiran od strane Egipćana (Aleksandrijski rat). Tom prilikom je u požaru stradao deo aleksandrijske biblioteke. U bici na Nilu (26. marta 47. godine p. n. e.) tukao je Egipćane uz pomoć armije koju mu je poslao Mitridat iz Pergama. Nakon Cezarove pogibije, egipatska kraljica Kleopatra stala je na stranu trijumvira Marka Antonija koji se za vlast borio protiv Oktavijana Avgusta. Oktavijan nanosi Marku Antoniju veliki poraz u bici kod Akcijuma (31. p. n. e.) nakon čega Antonije i Kleopatra izvršavaju samoubistvo. Naredne godine Egipat je priključen Rimskom carstvu. Egipat je bila poslednja helenistička država koja je pala pod rimsku vlast. Zbog toga njegov pad predstavlja završetak ere helenizma.

Rimski period[uredi | uredi izvor]

Osvajanjem Egipta, Oktavijan Avgust je stekao ogromno bogatstvo sa egipatskih dvorova. Egipat je uživao drugačiji status od ostalih rimskih provincija. Smatran je posedom cara^[42]. Njime je upravljao prefekt iz viteškog staleža koji je imao prokonzulsku vlast. Njegove naredbe imale su snagu zakona. Rimski car u Egiptu je poštovan kao ljubimac boga Ptaha i boginje Izide. Glavni zadatak Oktavijana Avgusta u Egiptu bila je obnova kanala koji su u doba Ptolemejida zapušteni. Izvršena je i konfiskacija crkvene svojine što je izazvalo pobunu stanovništva. Pobunu je ugušio prvi egipatski prefekt, Kornelije Gal.

Teritorija provincije je otprilike odgovarala teritoriji današnjeg Egipta, s izuzetkom Sinaja, koji je pripadaju provinciji Judeja. Na zapadu se rimski Egipat graničio s provincijom Kirenaika i Krit, a na jugu s nezavisnim kraljevstvom Kuš. Egipat je podeljen u tri oblasti: Gornji Egipat (Aegyptus Thebais), Srednji Egipat (Aegyptus Herculia) i Donji Egipat (Aegyptus Ionia)^[43]. Egipćani su zadržali grčki kao zvaničan jezik. Latinski se koristio samo u odnosima sa vojskom. Rimska uprava bila je organizovanija od ptolemejske što je za Egipat, za koji je bila potreba dobra organizacija navodnjavanja pomoću Nila, bila preko potrebnija. Provincija se tokom rimske vladavine ekonomski snažno razvila. Postala je žitnica rimske države. Trećina žita potrebnog gradu Rimu uvožena je iz Egipta^[42]. Trgovina Aleksandrije, tranzitne luke Arabije, Somalije i Indije, dostiže svoj vrhunac. Iz Aleksandrije se uvozilo zlato, lanene tkanine i papirus. Za proizvodnju papirusa bili su zaduženi isključivo Egipćani. Rimljani ga nisu proizvodili, ali su ga obrađivali^[44]. Pored Aleksandrije, značajna rimska baza bio je Peluzijum. Za vreme vladavine cara Trajana, u delti Nila podignuta je nova tvrđava, Vavilon. Vojnici su pretežno regrutovani na istoku. Zadatak vojske bilo je sprečavanje pustinjskih plemena da prodru u provinciju. Egipatska flota bila je zadužena za prevoz žita u Rim.

U 2. veku je iz Egipta u Rim prenesen kult boginje Izide i Serapisa^[45]. Jedno vreme je bio zabranjen, ali je ubrzo car Kaligula podigao hram boginji Izidi na Marsovom polju. Egipatski kultovi bili su rašireni po čitavom rimskom zapadu. Izidu su naročito poštovali moreplovci i žene. Nemiri u provinciji su bili retki, a dešavali su se uglavnom na početku rimske vladavine. U vreme vladavine Marka Aurelija, podignut je ustanak bukola (pastira)^[46]. Ustanak je imao agrarni karakter. Ustanici su stigli gotovo do Aleksandrije, ali ih je tamo razbio namesnik Avidije Kasije. Godine 269, etiopijska kraljica Zenobija je iskoristila nemire u Rimu da zauzme Egipat. Držala ga je tri godine.

Hrišćanstvo se u Egiptu širi još u 1. veku. Apostol Marko bio je prvi prosvetitelj Koptske crkve. Hrišćanstvo se brzo širi među domorocima i doprinosi jačanju koptskog uticaja. Koptski jezik i pismo potiskuju grčki element. Od Egipćana, hrišćani su preuzeli pustinjačko monaštvo^[47].

Vizantijsko doba[uredi | uredi izvor]

Opadanje egipatske moći počinje u 3. veku kao rezultat opšte krize koja je zahvatila Rimsko carstvo. Egipat je pogođen i verskim nemirima. Aleksandrija je bila središte arijanstva koje je proglašeno za jeres na Prvom vaseljenskom saboru^[48]. Egipat se našao u središtu još jednog teološkog spora – monofizitstva, verovanja da Hristos ima božansku, ali ne i ljudsku prirodu. Monofizitstvo je osuđeno na Četvrtom vaseljenskom saboru održanom 451. godine u Halkedonu^[49]. Monofiziti su stvorili paralelnu, tzv. Koptsku crkvu. U periodu Vizantije, Egipat je činio posebnu dijecezu. Njegova moć bila je u opadanju. Sudeći po shematskom priručniku za kancelariju i vojsku, zvanom Notitia Dignitatum, prvobitno su je činile sledeće provincije: Aegyptus, Augustamnica, Arcadia, Thebais, kao i Lybia Superior (kasnije Pentapolis) i Lybia Inferior (kasnije Lybia Sicca). Česti su bili napadi pustinjskih plemena Blema sa istoka i Trebaida. Oni su kasnije primili hrišćanstvo. Godine 609. u Egiptu se pobunio Iraklije, kartaginski egzarh, protiv cara Foke^[50]. Njegov sin Iraklije vodio je ratove sa Persijskim carstvom. Sasanidi 616. godine upadaju u Egipat. Iraklije ih je isterao ka Siriji i Mesopotamiji nakon 10 godina. Usledili su svirepi pohodi koptske crkve koji su znatno olakšali Arabljanima da osvoje Egipat u poslednjoj deceniji prve polovine 7. veka.

Arapski Egipat[uredi | uredi izvor]

Arapsko osvajanje Egipta vođeni je istovremeno sa osvajanjem Persijskog carstva. Deo je Vizantijsko-arapskih ratova. Godine 639. kalif Omer pokreće vojsku od oko 4000 ljudi pod komandom Amr ibn el Asa. Vojska je ubrzo dobila pojačanje od 5000 ljudi^[43]. Sledeće godine vizantijska vojska poražena je kod Heliopolisa. Amr se potom uputio ka Aleksandriji. Grad se predao 8. novembra 641. godine. Godine 645. Vizantinci su povratili Aleksandriju, ali ju je Amr ponovo osvojio sledeće godine^[51]. Flota koju je Konstans II poslao 654. godine je odbijena. Kao i u drugim osvojenim zemljama, Arabljani se nisu mešali sa egipatskim stanovništvom. Hrišćani u Egiptu zadržali su pravo na slobodno ispovedanje svoje vere uz plaćanje danka muslimanima. Podela Egipta na nome zadržana je i tokom arapskog perioda.

Nezadovoljni plaćanjem danka, Kopti dižu ustanak 725. godine. Kako bi pojačali svoju zastupljenost u Egiptu, Arapi 727. godine naseljavaju 3000 ljudi u blizini Bilbaija. Arapski jezik postao je 706. godine službeni jezik vlade, a egipatski arapski jezik počeo je da se razvija. Kopti su dizali pobune 739. i 750. godine.

Abasidski period doneo je nove poreze zbog kojih Kopti dižu ustanak četvrte godine vladavine Abasida. Kopti dižu ustanke 828. i 831. godine. Tokom 9. veka Egiptom su uglavnom vladali turski guverneri koji su dobijali egipatske teritorije kao leno. Krajem 9. veka, Egipat se komada na više nezavisnih država kojima vladaju guverneri kalife. Početkom 10. veka, Abdulah el Mahdi Bilah, sin 10. ismailitskog imama, šalje Abu Abdulah el Šija u Egipat da širi šiitsku veru i priprema ustanak protiv Abasida. Abdulah je proterao aglabidskog vladara i preuzeo vlast u Egiptu. Abdulah el Mahdi Bilah je osnivač Fatimidskog kalifata.

Fatimidski kalifat[uredi | uredi izvor]

Fatimidski kalifat bio je prva šiitska država^[52]. Novi kalifat nosio je ime po jedinoj Muhamedovoj ćerci, Fatimi^[53]. Istorija Fatimidskog kalifata može se podeliti u dva perioda - period moći kalifata (do 1021. godine) i period opadanja (od 1021. godine). Abdulah je proširio fatimidsku državu osvojivši Maroko. Time je okončao vladavinu dinastije Idrisida. Abdulahov naslednik, Muhamed, priključio je državi i Siciliju. Tokom vladavine El Muiza osnovana je nova prestonica Fatimidskog kalifata - Kairo. El Aziz, Muizov brat, osvojio je Damask i vodio ratove protiv Vizantijskog carstva. Tokom vladavine kalifa Hakima u Egiptu dolazi do pojave verske netrpeljivosti. Hakim je 1009. godine uništio Crkvu Svetog Groba u Jerusalimu, a hrišćane je naterao da oko vrata nose krst^[54]. Hakim je bio poslednji veliki fatimidski kalif. Nakon njegove smrti stvarnu vlast u Egiptu držaće veziri, a kalifi će biti postavljani samo kao privid vladavine.

Nakon smrti El Mustanšira, na vlast dolazi njegov mlađi sin El Mustali (1094). Na vlast ga je postavio vezir Al Afdal Šahanšah, stvarni vladar Egipta. Stariji sin, Nizar, proveo je život u zarobljeništvu. Njegove pristalice obrazovale su sektu asasina. Tokom El Mustalijeve vladavine pokrenut je Prvi krstaški rat (1096—1099). Egipćani su izgubili brojne teritorije. Među njima je bio i sveti grad Jerusalim. Iftikar ad Davla, egipatski komandant jerusalimskog garnizona, poražen je 1099. godine. Tom prilikom stradalo je oko 40.000 muslimana zbog čega se krstaško osvajanje Jerusalima smatra jednim od najvećih zločina srednjeg veka^[55]. Šahanšah je slao nekoliko ekspedicija protiv novoosnovane Jerusalimske kraljevine. Svi pohodi završeni su neuspehom (Askalon, tri bitke kod Ramle, Tripoli). Borbe sa krstašima nastavljene su tokom čitavog postojanja Halifata. Godine 1153. Egipćani su izgubili važan priobalni grad - Askalon. Tokom opsade, posebno su se istakli Templari koji su uspeli da probiju zidine grada^[56]. Na njegovom mestu formirana je nova krstaška grofovija. Godine 1153. ubijen je vezir Ibn el Salar od strane Nasi ibn Abasa. Abas potom ubija i kalifa Zafara, a na presto postavlja njegovog četvorogodišnjeg sina el Faiza. Faiz je umro 1160. godine, a na presto je postavljen desetogodišnji stričević el Adid. Bio je to četrnaesti i poslednji kalif Egipta. Vezir Abas ubijen je 1163. godine od strane Šavara, velikog vezira. U to vreme padaju krstaški pohodi na Egipat jerusalimskog kralja Amalrika I.

Krstaški pohodi na Egipat[uredi | uredi izvor]

Jerusalimski kralj Amalrik I organizovao je tri pohoda na Fatimidski kalifat (1164, 1167 i 1168. godine)^[57]. Slabi, ali istovremeno i bogati Egipat je bio meta i ajubidskog vladara Nur ad Dina. Nur ad Din i Amalrik borili su se za nametanje svog uticaja u Egiptu. Obojica vladara podržavala su različite pretendente na vezirski presto - Nur ad Din Šavara, a Amalrih Dirhama. Tokom rata su veziri menjali strane.

Nur ad Dinov vojskovođa u Egiptu bio je Širku. Na pohodima ga je pratio Salah ed Din Jusuf, kasnije poznat kao Saladin. Bitke su vođene sa promenljivim ishodom. Na kraju su pobedu odneli muslimani. Širku januara 1169. godine trijumfalno ulazi u Kairo. Međutim, Širku umire nakon tri meseca. Novi vezir postaje Saladin. Poslednji fatimidski sultan, El Adid, ubrzo je ubijen. Egipat prelazi u ruke Ajubida.

Ajubidski period[uredi | uredi izvor]

Nakon Nur ad Dinove smrti (1174. godine) i kratkotrajne borbe sa njegovim naslednikom Malik Salih Ismailom i Mosulom i Alepom koji su ga podržavali, Saladin širi ajubidsku državu sve do severne Sirije (1183)^[59]. Godine 1187. pokreće džihad i nanosi krstašima veliki poraz kod Hitina. U bici kod Hitina uništena je cela vojska Kraljevine.^[60] Muslimani su u bici zadobili toliko robova da je njihova cena na pijaci u Damasku bila jednaka ceni sandala.^[61] Jerusalim je osvojen iste godine. Saladin je, za razliku od krstaša 1099. godine, pokazao velikodušnost i ponudio nisu cenu za otkup zarobljenika. Neke je i sam otkupio. Ipak, oko 15.000 njih nisu uspeli da se spasu, pa su prodani u roblje^[62]. Pad svetog grada izazvao je pokretanje Trećeg krstaškog rata pod vođstvom najmoćnijih evropskih monarha (Ričarda I Engleskog, Filipa II Francuskog i Fridriha Barbarose). Sreća je bila na Saladinovoj strani: Fridrih Barbarosa je umro u ledenoj reci, Filip se razboleo i vratio u Francusku, a protiv Ričarda se spremao državni udar u Engleskoj pod vođstvom njegovog brata što ga je nateralo da se povuče iz Svete zemlje. Mirom u Jafi^[63] završen je Treći krstaški rat. Muslimani su zadržali Jerusalim. Saladin umire iste godine. Nakon njegove smrti nastupaju borbe za presto. Kao pobednik je izašao Saladinov mlađi brat Malik el Adil koji 1200. godine postaje vladar Egipta.

Vladavina Malik el Adila predstavlja period mira. Pred kraj njegove vladavine je ugarski kralj Andrija Arpad pokrenuo pohod na Svetu zemlju. Time je otpočeo Peti krstaški rat. Umro je 1218. godine. Nasledila su ga trojica sinova koji su podelili državu. Egipat je pripao Malik el Kamilu. Tokom Kamilove vladavine vođen je i Šesti krstaški rat. Predvodio ga je nemački car Fridrih II. Fridrih i Kamil sklopili su tajni dogovor po kome je nemački car trebalo da osvoji Jerusalim. Sveti grad je nakon Malikove smrti pripao Kamilovom bratu Muazamu sa kojim je egipatski sultan bio u sukobu. Fridrih osvaja Jerusalim. Krstaši su ga držali u rukama do 1244. godine. Tokom Kamilove vladavine između krstaša i Egipćana trajao je mir. Novi, Sedmi krstaški rat, pokrenut je 1248. godine pod vođstvom francuskog kralja Luja. Egipatski sultan Ejub umire sledeće godine. Vlast je preuzela njegova udovica, Šajar al Dur, u iščekivanju sina Turanšaha da se vrati iz ratova u Mesopotamiji. Ejbak, Ejubov vojskovođa, je odneo pobedu nad krstašima Luja kod Mansuraha. Potom je eliminisao Turanšaha i preuzeo vlast oženivši se Šajar al Dur. Smrću Turanšaha završena je vladavina Ajubida Egiptom.

Mamelučki sultanat[uredi | uredi izvor]

Istorija sultanata[uredi | uredi izvor]

Mameluci su Egiptom vladali od 1250. do 1517. godine. Ejbak je osnovao dinastiju Bahri^[64]. Vladao je sedam godina. Nakon kraće vladavine Nur ad Din Alija i Kutuza, na presto dolazi moćni vladar, Bajbars. Zaustavio je mongolsko nadiranje porazivši ih u bici kod Ajn Džaluta. Međutim, Bajbars se proslavio po svojim pohodima protiv krstaša. Bio je opčinjen Saladinovim džihadom i željom da dovrši osvajanja velikog muslimanskog vojskovođe^[65]. Poznat je po osvajanju krstaške kneževine Antiohije (1268. godine)^[66]. Njegov naslednik, Kalavun, osvojio je grofoviju Tripoli^[67], a sledeći sultan, El Ašraf Halil, proterao je krstaše iz Svete zemlje osvajajući 1291. godine prestonicu, Akru^[68]. Dinastija Bahri vladala je do 1382. godine. Snaga dinastije je značajno umanjena nakon epidemije bubonske kuge koja je krajem prve polovine 14. veka desetkovala stanovništvo Egipta.

Godine 1382. na vlast dolazi Burdži dinastija^[69]. Burdžijska dinastija dala je Egiptu 23 sultana. Bili su to vladari čerkeskog porekla, za razliku od bahrijskih Mameluka koji su bili turskog ili jermenskog porekla.^[70] Sultan Barsbej u periodu od 1424. do 1426. godine vodi rat u kome osvaja Kipar. Bio je to jedan od najvećih vojnih uspeha dinastije. Time su sprečeni brojni gusarski napadi na egipatske obale. U drugoj polovini 15. veka, dinastija je vodila rat protiv Osmanskog carstva. Egipćani su pružali pomoć muslimanima u Španiji (1496. godine). Godine 1515. izbio je novi rat protiv Osmanskog carstva. Sultan Selim I optužio je egipatskog sultana za pružanje pomoći persijskom safavidskom ustaniku Ismailu I. Rat je trajao dve godine. U bici kod Mardž Dabika^[71], Egipatska vojska doživela je veliki poraz. Selim I 20. januara 1517. godine ulazi u Kairo. Mamelučki sultanat prestao je da postoji. Međutim, mamelučki emiri su se uglavnom zadržali na prestolu. Porodica Burdži i dalje je bila uticajna u Egiptu. Međutim, sada je priznavala vrhovnu vlast osmanskog sultana. Od Egipta je formiran egipatski ejalet.

Država[uredi | uredi izvor]

Pored sultana, najvišu vlast u državi imao je Državni savet. Činili su ga: zamenik sultana, komandant vojske, ministar rata i predsednik Saveta, kao najviši civilni činovnik. Zemlja je bila podeljena na 24 provincije (12 u Egiptu i 12 u Siriji)^[70]. Na čelu provincija stajao je guverner. Guvernere je birao sultan iz redova visokih emira. Sve visoke položaje u zemlji popunjavali su isključivo Mameluci. Za svoj uspon, Mameluci mogu zahvaliti i principu obnavljanja koji se ogleda u nemogućnosti nasleđivanja visokih položaja i stalnoj nabavci novih robova iz južne Rusije, oblasti oko Kavkaza. Vojska Mamelučkog sultanata sastojala se od Mameluka u gardi sultana, u jedinicama emira i bivših sultana i od najamničkih vojski koje su sačinjavali Egipćani plaćani u novcu i imanjima. Odluku o ratu donosio je Državni savet. Vojska je deljena na jedinice od 1000, 100, 10 i 5 vojnika. Na čelu vojnih jedinica nalazili su se emiri. Emire sa 100 vojnika imenovao je sultan, a ostale guverneri provincija. Osnova vojne moći bila je konjica čiji su pripadnici bili isključivo Mameluci^[70].

Egipatski ejalet[uredi | uredi izvor]

Rani osmanski period[uredi | uredi izvor]

Osvajanjem Egipta u turskim rukama našao se važan pomorski put za Indiju. Pad Egipta zadao je smrtan udarac portugalskoj trgovini. Evropski trgovci sada su preuzimali robu iz Burse, Alepa, Kaira i Carigrada. Preko Egipta je vođena i trgovina sa Afrikom. Žitarice, šećer, začini i sapun iz Azije, a zlato i crni robovi iz Afrike, bili su osnovni proizvodi koji su išli preko Egipta u Evropu^[72]. Rana istorija osmanskog Egipta obeležena je sukobima između Turaka i Mameluka oko prevlasti. Egipat je podeljen na 12 sandžaka^[70]. Na njihovom čelu nalazili su se, uglavnom, mamelučki emiri koji su bili egipatski vazali. Pod vladavinom sultana Sulejmana, u Egiptu su formirana dva organa – Veliki Divan i Donji Divan, preko kojih je vršena vlast^[70]. Vojska od 5000 janičara obezbeđivala je tursku vlast. Turska vlast u Egiptu je u prvom periodu vladavine Osmanlija bila jako nestabilna što je rezultiralo čestim promenama upravnika Egipta. Teritorija je podeljena 1527. godine na četiri klase: sultanova zemlja, feudi, zemljište vojske i posedi verskih vođa.

Slabljenje centralne vlasti tokom 17. veka[uredi | uredi izvor]

Godine 1604. došlo je do pobune naroda nezadovoljnog plaćanjem danka, tulbaha. Egipatski guverner Ibrahim-paša je ubijen, a njegovo telo javno izloženo. Pet godina kasnije izbio je pravi građanski rat između vojske i paše na čijoj strani se nalazilo nekoliko odanih pukova i vojska beduina. Pobunjenici su proglasili svog sultana i podelili teritoriju Kaira između sebe. Ustanak je ugušio guverner Kara Mehmed-paša koji je 5. februara 1610. godine ušao u Kairo. Vođe ustanka su pogubljene, a preživeli su se sklonili u Jemen. Ovaj događaj neki istoričari nazivaju i drugim osvajanjem Egipta od strane Osmanlija. Kara Mehmed-paša tvorac je novih finansijskih reformi kojima je danak raspodeljen po imovinskom stanju stanovništva.

Jula 1623. godine iz Porte je u Kairo stigla odluka o smeni Kara Mustafa-paše i dolaska Kesteci Ali-paše na njegovo mesto. Međutim, njegov dolazak na vlast osporila je vojska koja je Porti poslala pisma izjavivši da želi Kara Mustafa-pašu za guvernera. Novi guverner je u međuvremenu stigao u Aleksandriju. Deputat oficira je zarobljen. Na to je aleksandrijski garnizon odgovorio napadanjem zatvora i oslobađanjem deputata. Kesteci Ali-paša se morao povući iz Egipta. Ubrzo je u Kairo stigao ukaz iz Carigrada kojim je Kara Mustafa-paša potvrđen za guvernera Egipta. Kara Mustafa-paša se na poziciji guvernera zadržao do 1626. godine kada je zamenjen Bajram-pašom.

Osmanski vojnici u Egiptu su uglavnom regrutovani iz lokalnih milicija. Zbog toga su bili blisko povezani sa egipatskom aristokratijom. Tako je Ridvan-beg, mamelučki emir, ostvario de facto vlast nad Egiptom u periodu od 1631. do 1656. godine^[73]. Pokušaj novoimenovanog guvernera Koča Musa-paše da ga svrgne je završen potpunim neuspehom. Novi guverner primoran je na ostavku. Ukaz iz 1631. godine odobrio je ponašanje vojske i imenovao Halil-pašu za novog guvernera. Svaki novi guverner naplaćivao je danak od prethodnog u ime novca za trezor. Danak koji je zbog ove prakse guverner nametao narodu još je više pojačavao nezadovoljstvo naroda izmorenog bolestima i glađu. Godine 1619. od kuge je stradalo 635.000 ljudi čime je nestalo 230 sela.

Prevlast Mameluka[uredi | uredi izvor]

Do 18. veka, Mameluci preuzimaju glavnu ulogu u Egiptu. Funkcija turskog paše bila je samo počasna. Razlozi za slabljenje uticaja osmanskih paša su nejasni zbog nedostatka pouzdanih turskih izvora iz ovog perioda. Kratkotrajan sukob (80 dana) nastao je 1707. godine između paše i vođe jedne od dve mamelučke frakcije, Kasima Ijvaza. Iste godine je mamelučki vođa poginuo. Nasledio ga je sin Ismail koji se na čelu frakcije nalazio 16 godina. Tokom ovog perioda izmenjeno je više turskih paša, a Ismail je uspeo da izmiri dve mamelučke frakcije. Ismail je ubijen 1724. godine. Na njegovo mesto dolazi Širkas-beg. Širkasa je proterao Du Fikar i zauzeo njegovo mesto. Njega je ubio i nasledio Otman-beg, jedan od generala. Otman-beg je vladao do 1743. godine kada je primoran da beži iz Egipta zbog pretnje dvojice avanturista, Ibrahima i Ridvan bega. Njih dvojica su podelili teritorije Egipta i vladali zajedno do 1755. godine. Ubijeni su od turskog paše. Novi mamelučki vladar bio je Ali Bej.

Godine 1769. Ali Bej ulazi u sukob sa Portom koja je od Egipćana tražila da pošalju 12.000 ljudi za borbu protiv Rusa (Rusko-turski rat). Egipćani su odbili i proglasili nezavisnost. Osmanskom paši dat je rok od 48 sati da napusti zemlju. Osmanlije nisu bile u stanju da se suoče sa Ali-begovom vojskom. Za šest meseci je okupirano gotovo celo Arabijsko poluostrvo. Ustanici su pokušavali da sklope savez sa Rusijom i Mletačkom republikom. Preduzeli su i pohod na Siriju i Palestinu sklopivši savez sa emirom Damaska. Emir je, međutim, promenio stranu. Ali Bej je poginuo 1773. godine, a njegov naslednik sledeće, 1774. godine. Egipat je ponovo bio pod punom kontrolom Turaka.

Povraćaj kontrole nad Egiptom[uredi | uredi izvor]

Novi egipatski paša dobio je od porte naređenje da napadne Siriju i kazni pomagače ustanika. Međutim, on je poginuo u bici kod Salihija. Murat-beg, jedan od pobunjenika, preuzeo je kontrolu nad Egiptom 26. maja 1775. godine. Muratove borbe za vlast omogućile su Turcima da, relativno lako, osvoje Egipat 1786. godine. Murat je poražen i ubijen. Ćezarili Gazi Hasan-paša, turski upravnik, ušao je u Kairo 1. avgusta. Muratov protivnik, Ismail-beg, nastavio je da vlada svojom teritorijom. Njegovi naslednici bili su na vlasti i tokom Napoleonovog ulaska u Egipat.

Francuska okupacija Egipta[uredi | uredi izvor]

Inicijativa za pokretanje kampanje u Egiptu potekla je od čuvenog vojskovođe Napoleona Bonaparte. Za potpuno preuzimanje vlasti i zbacivanje Direktorijuma, bio mu je potreban veliki vojni uspeh. Strateški položaj Egipta bio je od ključnog značaja za trgovinu Britanije. Osvajanjem Egipta, Francuzi bi odsekli veze Britanije i njene najvažnije kolonije – Indije^[74]. Direktorijum je odobrio Napoleonu pokretanje rata u Egiptu. Napoleon je sa Egiptom imao velike planove. Planirao je prokopavanje kanala koji bi spajao Sredozemno i Crveno more. Kampanja je imala karakteristike i naučne ekspedicije. Sa Napoleonom je krenulo mnoštvo naučnika^[74]. Upravo tokom Napoleonove ekspedicije pronađen je čuveni Kamen iz Rozete sa koga je 1822. godina Žan Fransoa Šampolion dešifrovao hijeroglife^[75]. Maja 1798. godine Orijentalna armija kreće na put za Egipat. Usput su Francuzi okupirali Maltu. U Egipat su se iskrcali 1. jula. Već sledećeg dana pala je Aleksandrija. Napoleon se Egipćanima predstavljao kao oslobodilac tiranske vladavine Mameluka i obnovitelj sultanove vlasti^[76]. Međutim, njegov rat protiv Mameluka nije naišao na odziv Egipćana. Sam sultan je pristupio Drugoj koaliciji protiv Francuske republike. Napoleon nad Mamelucima odnosi pobedu kod Hebreisa (17. jula). Nakon ove, usledila je još veća pobeda u bici kod piramida. Mameluci su se pokazali kao nesposobni da brane svoju državu od evropskih napadača. Među samim mamelučkim emirima došlo je do sukoba^[70]. Napoleon je za to vreme zauzeo Kairo. Protiv francuske okupacije podignut je 22. oktobra ustanak u Kairu koji je ugušen istog dana. Ustanak je pokazao da se francuska vojska nalazi među neprijateljima. Saznavši da se iz Sirije sprema turska vojska, Napoleon napušta Egipat 7. marta. U Siriji je ratovao do 16. aprila. Kombinovana tursko-britanska armija oduprla se francuskom upadu. Pobedom kod Abukira, francuska flota je odsečena od otadžbine. Okružen neprijateljima, Napoleon je primoran na povlačenje. Avgusta 1799. godine Napoleon tajno napušta Egipat ostavljajući komandu Žanu Baptistu Kleberu^[74].

Napoleonova ekspedicija u Egiptu nije bila značajna sa istorijskog i političkog stanovništva budući da u tom smislu nije ostavila posebno nasleđe, ali ima vrednost simbola. Egipatski hroničar Al-Džabarti zadivljeno opisuje susret sa francuskom tehnikom i umetnošću. Po prvi put je, posle više od 400 godina, srce islamskih zemalja dolazi u neposredan dodir sa Evropom, donosiocem modernosti, i otkriva da treba da ispuni prazninu u odnosu na napredak koji su oni ostvarili^[75].

Vladavina Muhamed Alija[uredi | uredi izvor]

Francuzi su, zajedničkom akcijom Velike Britanije i Turske, primorani da 1801. godine napuste Egipat^[74]. Nesposobnost da zaustave Napoleona nanela je Mamelucima težak moralni udarac. Grupacije Mameluka borile su se za vlast. Visoka porta je pokušala da dokrajči moć Mameluka pokoljem njihovih begova. U sukobima mamelučkih i albanskih trupa istakao se Muhamed Ali. Porta mu je 1805. godine dodelila titulu namesnika Egipta^[77]. Muhamed Ali je, uz pomoć Mameluka, odbio napad Britanaca 1807. godine. Dana 1. marta 1811. godine izvršio je pokolj nad 480 mamelučkih begova čime je okončana njihova moć u Egiptu. Na zahtev sultana, Muhamed Ali šalje 1811. godine trupe u Saudijsku Arabiju protiv Vahabita koje obara njegov sin Ibrahim-paša (1818). Dve godine kasnije, Muhamedova vojska zauzela je Sudan do Kardofana, a pod Muhamedovom kontrolom su se našle luke Savakin i Masava na Crvenom moru^[43]. Svoje buntovne albansko-turske trupe zamenio je vojskom sačinjenom od egipatskog seljaštva (felahe) koja je opremljena po zapadnjačkom uzoru. Iz francuskih i italijanskih brodogradilišta nabavljao je ratne brodove dovršivši 1829. godine formiranje egipatske flote^[43]. Godine 1824, na poziv turskog sultana, poslao je 60 ratnih brodova pod Ibrahim-pašom, kao pomoć Osmanlijama u gušenju Grčkog ustanka. Sultan mu je za uzvrat obećao kontrolu nad Sirijom. Međutim, intervencija velikih evropskih sila dovela je do poraza Osmanskog carstva i formiranja Kraljevine Grčke. Odbijanje sultana Mahmuda II da ispuni obećanje dato Muhamedu dovelo je 1831. godine do izbijanja prvog tursko-egipatskog rata^[78]. Ibrahim-paša odneo je sjajne pobede i bio mu je otvoren put do samog Carigrada. U takvoj situaciji, Mahmud se obratio za pomoć Ruskoj imperiji sa kojom je, nakon poslednjeg Rusko-turskog rata, bio u prijateljstvu. Sporazumom u Unkjar-Iskelesiju, Turska je zatvorila moreuze Bosfor i Dardanele za sve strane brodove, sem za ruske^[79]. Za uzvrat, Rusi su intervenisali na strani Turske i 1833. godine je sa Muhamedom sklopljen mir u Kitahji. Muhamed Ali je doživotno dobio Siriju i Adanu u Kilikiji^[80]. Mahmud se nije mogao pomiriti sa takvim ishodom, pa je 1838. godine poslao novu vojsku na Muhameda. Turska vojska razbijena je kod Nizipa, ali su se tada umešale velike sile: Britanija, Rusija, Pruska i Austrija. Nijednoj od ovih država nije odgovaralo uništenje „bolesnika na Bosforu“. Muhamed Ali je prisiljen da se povuče iz Sirije. Za to je nagrađen fermanom od novog turskog sultana 1841. godine kojim je Muhamed Aliju priznato nasledno pravo namesništva u Egiptu, Sudanu, Sinaju i nekim delovima Arabije^[80]. Muhamed Ali je vladao do svoje smrti 1848. godine.

Reforme Muhamed Alija[uredi | uredi izvor]

Muhamedov plan bio je jednostavan i pravolinijski. Pošto je nameravao da Egiptom upravlja kao samostalni suveren, bila mu je potrebna jaka vojska. Da bi obezbedio jaku vojsku morao je stvoriti organizovan birokratski sistem koji bi ubirao prihode. Kako bi prihodi bili veliki, Muhamed je pojačao poljoprivrednu proizvodnju. Poboljšao je sistem kanala i dotoka vode u polja, uveo proizvodnju pamuka sa dugim vlaknima i šećerne repe, a staru klasu seoske vlastele zamenila je nova, uglavnom tursko-čerkesko-albanska klasa zemljoradnika koji su predstavljali elitu okupljenu oko paše. Porezi su bili vrlo visoki, a izvršeni su popisi zemljišta kako bi se naplaćivanje poreza moglo strogo kontrolisati. Pokrenute su mašinska i pomorska industrija. Muhamedove reforme su nesumnjivo dovele do modernizacije Egipta, ali istovremeno i do pogoršavanja položaja seljaka. Česte pobune seljaštva surovo su gušene^[81].

Muhamedovi naslednici[uredi | uredi izvor]

Ibrahim-paša umro je pre oca. Muhamedovi naslednici, unuci Abas Halimi I i Said bili su beznačajni vladari. Abas (1848—1854) je smanjio troškove zemlje i nastojao da smanji strani uticaj. Said-paša (1854—1863) poboljšao je veoma težak položaj seljaka izazvan kapitalističkom proizvodnjom. Uprkos otporu Velike Britanije i Turske, Said je poverio francuskom inženjeru Lesepsu koncesiju za probijanje Sueckog kanala. Iako na početku nezainteresovana i čak neprijateljski nastrojena, Velika Britanija se po završetku ratova zainteresovala za kanal koji je omogućavao da se, bez oplovljavanja, brzo stigne iz Sredozemlja do Indije, bisera Britanskog carstva. Troškovi izgradnje Sueckog kanala padali su na teret egipatske države. Kanal je po završetku radova (1869) kontrolisala jedna anglo-francuska kompanija. Bio je to klasičan primer ekonomske kolonizacije.

Godine 1863. na egipatski presto došao je Ismail, Ibrahimov sin. Bio je veliki obožavalac Zapada. Žudeo je da Egipat učini evropskom, a ne afričkom zemljom. To je dovelo do više nepromišljenih i neodmerenih troškova koji su, istina, podigli nivo života i modernizacije Egipta, ali su istovremeno doveli do njegove propasti. Ismail je 1867. godine od turskog sultana po visokoj ceni kupio titulu kediva (gospodara). To je, u suštini, značilo priznavanje skoro punog suvereniteta Egipta. Međutim, istovremeno je značilo i udvostručenje dažbina^[82]. Ismail je sanjao i o povećanju carstva. Zbog toga je organizova skupe ekspedicije koje su istraživale dolinu Nila. Od 1872. godine je krenuo u osvajačke pohode ka jugu u kojima je osvojio Sudan. Skupi rat sa Etiopijom završen je neuspehom (1875. godine). Egipat je bio na ivici bankrota. Francuska i Britanija nametnule su svoju finansijsku kontrolu. Ismail je 1869. godine smenjen sinom Teufikom.

Britanska okupacija[uredi | uredi izvor]

U vreme Ismailove vladavine, evropski činovnici, vaspitači, savetnici i vojnici masovno su pristizali u Egipat. Stranci su imali povlašćeni položaj; bili su oslobođeni od visokih poreza, za njih su formirani posebni sudovi i sl^[83]. To je dovelo do guranja Egipćana u stranu, a istovremeno i do pojave egipatskog nacionalizma. Rezultat je nacionalistički ustanak Urabi-paše 1881. godine. Francuska se povlači, a Britanija je odlučila da vojno interveniše. Dana 11. jula 1882. bombardovana je Aleksandrija, a nakon četiri dana grad je osvojen. Nakon pobeda u bici kod Tel el Kabira (Garnet Vulzli i Urabi-paša) Britanija je zagospodarila Egiptom. Strateška važnost Sueckog kanala bila je prevelika da bi Britanci mogli tolerisati nezavisnost Egipta. Vlada u Londonu je, nakon izvesnih nedoumica, odlučila da u Kairu postavi generalnog konzula^[84]. Trebalo je da on vlada Egiptom u ime Britanaca. Egipat se sada nalazio u paradoksalnoj situaciji. Zvanično je i dalje bio deo Osmanskog carstva, ali je njime upravljao vicekralj (kediv) nezavisan od Istanbula koji je, zapravo, bio pod političkom i vojnom kontrolom Velike Britanije.

Generalni konzul Britanije do 1907. godine bio je Evelin Bering koga je zamenio lord Kromer. Kromera je nasledio Eldon Gorst (do 1911), a kasnije lord Kičener (do izbijanja Prvog svetskog rata). Nijedna odluka u Egiptu nije se mogla doneti bez uplitanja britanskog konzula. Britanci jedino nisu dirali u verska pitanja. U periodu od 1898. do 1907. godine dovršeno je izgradnje Asuanske brane. Lord Kromer je uveo politiku potpunog liberalizma, ukidajući poreze na veliku imovinu i svaku vrstu državnog intervencionalizma. Poreska kontrola bila je veoma stroga. Egipat je pod britanskim protektoratom izrastao u platežno sposobnu zemlju. Predstavnička skupština, prvi put sazvana još u doba Ismaila kao savetodavno telo, nije imala nikakvog uticaja. Od 1907. godine u Egiptu su formirane prve političke partije. Prva partija nosila je naziv „Hizb Vatani“ (Otadžbinska partija). Međutim, smrću lidera, Mustafe Kamila, partija gubi svoj uticaj. Ubrzo niču druge partije, kao što je npr. Hizb el Uma.

Prvi svetski rat izbio je krajem jula 1914. godine. Već 5. avgusta, egipatska vlada je objavila dokument koji je u suštini značio objavu rata Centralnim silama. Kako je Osmansko carstvo stalo na stranu Nemačke i Austrougarske, Britanci su i formalno proglasili kraj turskom suverenitetu i uveli svoj protektorat u Egipat^[41]. Britanski kandidat Husajn Kamil zamenio je turskofilskog kediva Abasa Hilmi-pašu na sultanskom prestolu. Proglašen je Egipatski sultanat koji je postao vojna baza Velike Britanije. Neznatan broj Egipćana učestvovao je u ratnim operacijama. Znatno veći broj služio je u radnim i transportnim jedinicama pod komandom britanske armije.

Kraljevstvo Egipat[uredi | uredi izvor]

Nacionalistički pokret u Egiptu je tokom Prvog svetskog rata mirovao očekujući da će Britanija po okončanju sukoba priznati nezavisnost Egipta. Nacionalistička "delegacija" Vafd je pre početka mirovnih pregovora u Parizu vršila pritisak na London da prizna nezavisnost Egipta. Britanci su na to odgovorili hapšenjem Saad Zaglul-paše, vođe pokreta. U Egiptu izbija ustanak 1919. godine. Britancima je bilo teško da kontrolišu ustanak ovakvih razmera koji se proširio po svim slojevima egipatskog društva. Revolucija je ugušena u krvi. Međutim, nemiri su nastavljeni. Plašeći se potpunog gubitka kontrole, Velika Britanija je primorana da 28. februara 1922. godine formalno prizna Egiptu nezavisnost^[85]. Krunom se okitio Fuad, poslednji potomak Muhameda Alija. Time je Muhamedova dinastija nastavljena. Za nezavisnost Egipćani su platili veliku cenu. Velika Britanija je zadržala kontrolu nad vojskom, policijom i Sueckim kanalom^[85]. Prvi ustav donet je 1923. godine i ostavljao je kralju široka ovlašćenja kao što je npr. pravo raspuštanja Narodne skupštine. Kralj se ovim pravom koristio više puta. Tokom postojanja Kraljevstva, skupština je raspuštana 10 puta^[86]. Godine 1925. pored britanske je formirana i egipatska vojska koja je 1928. godine brojala 11.400 ljudi^[85]. Vrhovni komandant bio je kralj, ali je britanski general upravljao vojskom kao ranije sirdar^[85]. Zaglulova delegacija pretvorila se u pravu političku partiju i time postala treći glavni akter na sceni britanske "liberalne" epohe. Period od 1922. do 1952. godine predstavlja period tzv. "liberalnog" Egipta^[87].

Godine 1928. nastaje verska organizacija "Muslimanska braća". Osnovao ju je mladi nastavnik Hasan el Bana. Poruka Muslimanske braće bila je jednostavna: treba, pre svega, obnoviti islam na polju duhovne prakse i načiniti od njega autentično nadahnuće života vernika. Duhovna i običajna reforma vremenom će dovesti do temeljnog preobražaja islamskog društva, najpre u Egiptu, a kasnije i u celom muslimanskom svetu. Organizacija je veoma brzo širila među narodom zbog toga što su njeni članovi pomagali bolnice, javne radove, a učestvovali su kao posebna armija u Drugom svetskom ratu^[88].

Pod sve većim pritiskom egipatskog naroda za punom nezavisnošću, 1926. godine je sa Britanijom potpisan sporazum u Londonu kojim je okončana britanska vojna okupacija. Oko 10.000 britanskih vojnika ostalo je da čuva Suecki kanal, britanski posed. Britanski komesar zamenjen je ambasadorom, a Egipat je primljen u Društvo naroda (1937)^[85].

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Kralj Faruk, naslednik Fuada, nastojao je da Egipat potpuno osamostali od britanskog uticaja. Tokom Drugog svetskog rata ispoljavao je otvorene simpatije prema silama Osovine (Italijom i Nemačkom) kako bi iskazao antibritanski stav. Britanija je na to odgovorila napadom tenkovima na Egipat. Pod pretnjom prinudne abdikacije, kralj je popustio. Egipat je bio strategijska baza od izuzetnog značaja za Saveznike u Drugom svetskom ratu. Omogućavao je postojanje savezničkih snaga na Sredozemnom moru, a i kidao je italijanske veze sa svojim kolonijama u Africi^[85]. Zbog toga su britanske snage branile Egipat od napada italijansko-nemačke vojske 1940. i 1942. godine. Diplomatski odnosi između Egipta i Sovjetskog Saveza postavljeni su 1944. godine. U septembru iste godine, u Kairu su postavljene osnove Arapske lige. Egipatska vlada objavila je rat Nemačkoj i Japanu 24. februara 1945. godine, ali egipatska vojska nije učestvovala u ratnim operacijama^[85].

Naserova vladavina[uredi | uredi izvor]

Revolucija iz 1952. godine[uredi | uredi izvor]

Nakon 1945. godine Egipat zapada u tešku ekonomsku krizu. Sve veći otpor egipatskog naroda primorao je Britance da 1946. godine povuče svoje trupe iz Kaira, Aleksandrije i iz delte Nila. Izraelsko-arapski rat izbio je 1948. godine. Egipat je učestvovao na strani arapske koalicije protiv Izraela. Egipatska vojska tučena je zbog zastarelog naoružanja i brojčane slabosti^[89]. Sve to je izazivalo veliko nezadovoljstvo kod naroda. To je dovelo do stvaranja revolucionarnih trupa. Tokom ili uskoro nakon Drugog svetskog rata, formirano je društvo Slobodnih oficira. Činili su ga najvažniji protagonisti buduće istorije Egipta: Gamal Abdel Naser, Anvar el Sadat, Abdulhakim Amer i drugi. Društvo Slobodnih oficira je 23. jula 1952. godine izvršilo uspešan državni udar. Vladar je prinuđen na izgnanstvo iako je republika proglašena godinu dana kasnije. Za prvog predsednika Republike proglašen je Muhamed Nagib. Potpomognuti Nagibom, vojnici preuzimaju vlast. Republikanski Egipat je postao vodeća država u arapskom svetu.

Republika Egipat (1953—1958)[uredi | uredi izvor]

Suverena vlast u Egiptu nakon revolucije prešla je na Revolucionarni savet^[85]. Oktobra iste godine formirana je Nacionalna garda, dobrovoljna organizacija egipatskih patriota. Primala je članove od 17. do 40. godine starosti. Njen zadatak bio je da vojno obuči što veći broj građana. Nagim je ubrzo počeo iskazivati nezadovoljstvo odlukama Saveta. To su nastojale iskoristiti partija Vafd i Muslimanska braća da preuzmu vlast. Marta 1954. godine organizovane su demonstracije u Kairu sa zahtevom zbacivanja Revolucionarnog saveta. Vojska i policija verne Naseru razbile su demonstracije. Savet je oduzeo vlast Nagibu. On je ostao samo simbolični šef države. Naser je postao predsednik vlade i Revolucionarnog saveta i postao vojni guverner Egipta. Godine 1954. poništen je ugovor sa Britancima iz 1936. godine, a britanska vojska napušta Egipat 1956. godine^[85]. Potom je Nagib smenjen i zatočen. Naser je iskoristio neuspešan atentat izvršen na njegovom govoru u Kairu. Izvršili su ga članovi Muslimanske braće, ali je Naser optužio Nagiba za organizaciju. Organizacija Muslimanska braća ugašena je. Na Bandunškoj konferenciji u Indoneziji 1955. godine, Egipat se izjasnio kao neutralna strana u Hladnom ratu^[90]^[91].

Naserizam[uredi | uredi izvor]

Plan modernizacije i industrijalizacije Egipta zahtevao je izgradnju brane u Asuanu koja bi davala neiscrpne izvore energije. SAD i Britanija odbile su da finansiraju projekat zbog toga što je Naser odbio da pristupi Bagdadskom paktu i bio blizak prijatelj sa Titom i Nehruom. Sovjetski Savez prihvatio je da preduzme troškove izgradnje. Godine 1966. brana je konačno puštena u rad. Asuanska brana je jedno od najkontroverznijih Naserovih zaostavština. Zaustavljena voda potopila je brojne spomenike koje UNESKO nije stigao da spase i negativno je uticala na tok reke Nil^[92]. U međuvremenu je Naseru uspelo da nacionalizuje Suecki kanal^[93]. Egipat je sada potpuno vraćen Egipćanima. Poražena na političkom planu, Britanija stupa u savez sa Francuskom koja je bila neprijateljski nastrojena prema Naseru zbog njegovog pružanja pomoći alžirskim gerilcima u borbi za nezavisnost. Izbila je tzv. Suecka kriza. Vojska Francuske, Britanije i Izraela napala je Egipat koji nije bio u stanju da pruži ozbiljniji otpor. Pad Nasera sprečile su Ajzenhauerove Sjedinjene Države i Sovjetski Savez koje su naložile Britancima, Francuzima i Izraelcima da smesta napuste Egipat. Kratkotrajni rat slabljen je u Egiptu kao Naserov uspeh. Gamal Naser je postao vođa arapskog sveta formirajući novu ideologiju: arapski socijalizam ili naserizam^[94].

Naserizam se odlikovao jakom ulogom države, jednopartijskim sistemom i militarizmom. Preduzete su mere u korist žena (dobile su pravo glasa i učešća u politici); stimulisana je socijalna pomoć i unapređen školski sistem. Moralni osnovi naserizma bili su islamski. Naserizam je imao najveći uticaj na panarapsku politiku sredinom 20. veka. Arapska Republika Jemen formirana je po principima naserizma^[95], a libijski vođa Moamer Gadafi bio je u početku veliki naserista^[96].

Ujedinjena Arapska Republika[uredi | uredi izvor]

Dana 1. februara 1958. godine Egipat se ujedinio sa Sirijom u jedinstvenu državu pod nazivom „Ujedinjena Arapska Republika“. Ujedinjenje je potvrđeno i plebiscitom naroda obe zemlje. Prema međusobnom sporazumu, obe zemlje imale bi jedinstveni ustav, predsednika republike (Nasera), zastavu i zajedničke oružane snage.^[97] Egipat i Sirija postale su administrativne oblasti nove države teritorijalno razdvojene Izraelom. Nova država je sa Kraljevinom Jemen potpisala sporazum o federalnom savezu pod nazivom „Ujedinjene Arapske Države“.^[97] Godine 1961, formiran je Pokret nesvrstanih. Jedan od osnivača bio je Gamal Naser (uz Josipa Broza Tita i Džavaharlala Nehrua).^[98] Krajem septembra 1961. godine izvršen je državni udar u Siriji, a oktobra ona istupa iz saveza. Egipat je jedno vreme (do 1971. godine) zadržao naziv Ujedinjena Arapska Republika i novu zastavu. Sa Jemenom je raskinut federalni sporazum, ali je po izbijanju Jemenske revolucije s novom jemenskom vladom zaključen odbrambeni pakt i davanje vojne pomoći Jemenu.

Za prevlast u arapskom svetu, Naser se borio sa saudijskim kraljem. U Jemenskoj revoluciji (1962—1970), saudijski i egipatski vladar stajali su na suprotnim stranama. Porazi Egipta u Šestodnevnom ratu rezultirali su povlačenjem trupa iz Jemena. Ipak, jemenska republika razvila se po uzoru na egipatski model, a predsednik Ibrahim el Hamdi otvoreno je priznavao da Jemen svoje postojanje duguje Egiptu.^[95]

Šestodnevni rat i Naserova smrt[uredi | uredi izvor]

Šestodnevni rat predstavlja veliki poraz arapskog sveta u borbi protiv Izraela. Između 1965. i 1967. godine odnosi između Sirije i Izraela (pod Moše Dajanom) dovedeni su do usijanja jer je Sirija podržavala terorističke napade palestinskog Fataha. Početkom godine izbijaju oružani sukobi. Naser se osećao odgovornim za arapski svet, te je želeo da iskaže anticionističko raspoloženje. Egipat počinje da koncentriše svoje snage na Sinajskom poluostrvu. Šestodnevni rat započet je 5. juna 1967. godine preventivnim napadom Izraela na najjaču arapsku avijaciju, egipatsku. Napad je završen potpunim uništenjem egipatske avijacije. Usledili su razorni kopneni napadi na Siriju, Egipat i Jordan. Naser je zatražio intervenciju OUN-a. Za nekoliko dana, izraelska vojska stigla je do Sueckog kanala osvajajući Cisjordaniju sa Jerusalimom. Sjedinjene Američke države u potpunosti su podržavale Izrael kako bi učvrstili svoj položaj na Srednjem istoku.^[99] Arapi bi preko poraza od Izraela shvatili da jedino SAD imaju moć da preustroje region. Sa druge strane, pomoć Sovjetskog Saveza je izostala. Sovjetski Savez nije učinio baš ništa u vezi sa tim. Razlog je bilo izbegavanje izazivanja nuklearnog rata. Arapske države nisu bile komunističke te Sovjeti nisu imali dovoljno razloga za vojnu intervenciju. Intervencija Sovjetskog Saveza ograničila se samo na slanje protesta.^[100] Šestodnevni rat je završen potpunim porazom arapskog sveta 10. juna 1967. godine. Izrael je zauzeo pojas Gaze, Zapadnu obalu, Sinajsko poluostrvo i Golansku visoravan. Odlukom Ujedinjenih nacija (Rezolucija 242) Izraelu je naloženo da se povuče sa većine osvojenih teritorija.^[101] Ožiljci Šestodnevnog rata i dalje su vidljivi u Sinajskoj pustinji. Predeo narušavaju spaljeni egipatski tenkovi.^[92] Šestodnevni rat označio je kraj egipatske prevlasti u arapskom svetu. Pojavljuju se novi pretendenti za tu ulogu: Saudijska Arabija pod Fajsalom i Irak pod Sadamom Huseinom. Egipat je nastavio sa Izraelom Rat iscrpljivanja do 1970. godine. Iste godine Gamal Naser umire od srčanog udara.^[92]

Egipat pod Sadatom[uredi | uredi izvor]

Nasera je nasledio Anvar el Sadat. Sadat se još od početka nalazio u pokretu Slobodnih oficira te se moglo očekivati da će nastaviti Naserovu politiku. Međutim, već u maju 1971. godine, Sadat je pohapsio najistaknutije predstavnike Naserove politike. Septembra iste godine doneo je "trajni ustav" kojim je zauvek izbrisana fikcija Ujedinjene Arapske Države. Država je sada nosila naziv "Arapska Republika Egipat".^[102] Za naredne godine Sadatove vladavine karakterističan je infitah tj. ekonomsko i političko "otvaranje". Sadat je podsticao inostrano i domaće ulaganje, stimulisao protok novca i liberalizaciju trgovinske transakcije. Međutim, reforme su tekle veoma sporo. Privatizacija državnih preduzeća kočena je korupcijom i jazom između bogatih i siromašnih koji je bio sve veći. Država je sve više zavisila od Međunarodnog monetarnog fonda. Januara 1977. izbija siloviti narodni ustanak koji je umiren vojnom intervencijom.

Infitah je podrazumevao i napuštanje jednopartijskog sistema i uvođenje "tribina" centra, levice i desnice. One će kasnije prerasti u prave političke partije. Tribina centra postala je Nacionalna demokratska partija, emanacija samog predsednika. Na prvim slobodnim izborima, Nacionalna demokratska partija odnosi ogromnu većinu glasova. Tako će se nastaviti tokom čitavog perioda vladavine Sadata i njegovog naslednika Mubaraka. Partija je držala 90% glasova i poslaničkih mesta u skupštini.^[103]

Sadat je preokrenuo spoljnu politiku Egipta napustivši savez sa Sovjetima. Od samog početka svog mandata, Sadat je stupao u kontakte sa američkom administracijom. Vašington se ubrzo uverio da u Egiptu ima vernog saveznika. Sadat nije odbacivao rat sa Izraelom. Novi, Četvrti izraelsko-arapski rat, izbio je na dan praznika Kipura te je dobio naziv "Jom kipurski rat". Sadat je munjevitom akcijom probio izraelsku odbranu na Sinaju. Ubrzo je sklopljeno primirje. Učešće Sirije u ratu bilo je praktično bez posledica. Sadat je potom stupio u kontakte sa Izraelom pokazujući Americi da on predstavlja centar stabilnosti u regionu. Čuvena je njegova poseta Jerusalimu 1977. godine. Mirovni pregovori dostigli su vrhunac 1977. godine sklapanjem sporazuma u Kemp Dejvidu uz blagoslov američkog predsednika Džimija Kartera. Time je okončan višedecenijski sukob Egipta i Izraela. Najradikalnije zemlje (Sirija, Libija i Alžir) osnovale su "Front odlučnosti" kako bi izolovale i kaznile Egipat koji je izbačen iz Arapske lige. Ponovo je primljen tek osamdesetih godina. Sadat je sledeće, 1978. godine, dobio Nobelovu nagradu za mir.

Poslednjih godina Sadatove vladavine Egipat su potresali verski nemiri usled sve veće aktivnosti Kopta i pojave islamskih terorističkih organizacija. Za razliku od Muslimanske braće, islamski teroristi zagovarali su pravi džihad (sveti rat) protiv Sadata i ostalih "nevernika". Sadat 1981. godine preduzima oštre mere protiv fundamentalista. Talas hapšenja pogodio je Egipat. Odgovor ekstremista usledio je iste godine. Dana 6. oktobra 1981. godine Sadat je ubijen na proslavi povodom obeležavanja Kipurskog rata. Ubio ga je pripadnik Al Džihada.

Vladavina Hosnija Mubaraka[uredi | uredi izvor]

Sadata je nasledio potpredsednik Hosni Mubarak. Mubarak je nastavio sa reformama zemlje otvorivši put kapitalističkoj transformaciji egipatske privrede. Došlo je do velike liberalizacije u pogledu sukobljavanja mišljenja i slobode štampe.^[104] Promene na institucionalnom planu bile su manje značajne. Broj partija je do 2005. godine narastao na 17,^[104] ali je Nacionalna demokratska partija i dalje držala ogromnu većinu u skupštini. Uostalom, od 1981. godine nije ukinuto vanredno stanje tako da je policija kontrolisala i stanovništvo i opoziciju. Dolazi do opasne eskalacije islamskog terorizma, naročito devedesetih godina. Teroristima mete nisu više bile samo državne institucije već i egipatski narod, ali i stranci. Godine 1997. u Luksoru je stradalo šezdesetak turista.^[105] Atentat dinamitom pokušan je i na Mubaraka, a 1995. godine u Etiopiji bio je meta atentatora sa kalašnjikovom. Procenjuje se da je tokom svoje vladavine Mubarak izbegao barem šest atentata.^[106] Godine 1991. Egipat je učestvovao u Zalivskom ratu kao deo antiiračke koalicije. Gubitak veze između islamskih terorista i muslimana u narodu dovodi vremenom do poraza domaćeg terorizma. Šefovi militantnih islamista priznali su 2000. godine u zatvoru uzaludnost pružanja otpora i pozvali svoje pripadnike na odlaganje oružja. Država je pod Mubarakom izašla ojačana iz borbe protiv terorizma, ali je ostao veliki broj slabosti: teška ekonomska kriza, jaz između bogatih i siromašnih, nezadovoljstvo naroda željnog veće demokratizacije, slabljenje značaja Egipta na međunarodnom planu i dr.^[107]

Egipatska kriza[uredi | uredi izvor]

Početkom 2011. godine u Egiptu izbijaju protesti koji su deo šireg pokreta, poznatog pod nazivom „Arapsko proleće“.^[108] Razlozi za proteste jesu brutalnost policije, korupcija, visok procenat nezaposlenosti, izborne prevare, porast cena, politička cenzura i dr. Glavni zahtev demonstranata bila je ostavka predsednika Hosnija Mubaraka. U Suecu, Kairu i Aleksandriji došlo je do oružanih sukoba demonstranata i policajaca u kome je stradalo više stotina ljudi. Nakon osamnaest dana protesta, Mubarak je podneo ostavku 11. februara 2011. godine i napustio Kairo.^[109] Na izborima koji su održani juna iste godine, za novog predsednika izabran je Muhamed Mursi. Stanje u državi nije se značajnije promenilo te su protesti nastavljeni. Članovi Egipatskog pokreta za promene osnovali su pokret Tamarod koji je zahtevao Mursijevu ostavku.^[110] Masovni protesti otpočeli su 28. juna 2013. Iz Kaira se ubrzo šire po čitavom Egiptu. Demonstranti su Mursiju postavili ultimatum da do 3. jula napusti zemlju. Dana 3. jula, general Abdel Fatah el Sisi objavio je na javnoj televiziji da je uklonio Mursija s vlasti, suspendovao ustav i planira da uskoro sazove nove izbore.^[111]^[112] Adli Mansur, bivši predsednik Vrhovnog ustavnog suda, imenovan je za vršioca dužnosti predsednika. Mursi je stavljen u kućni pritvor i zabranjeno mu je napuštanje zemlje.^[113] Bivši predsednik je Sisijev akt okarakterisao kao čisti državni udar. Promursijevski demonstranti su odbili da priznaju njegovo uklanjanje. Muslimansko bratstvo izjavilo je da nastavlja borbu protiv uklanjanja Mursija.

Reference[uredi | uredi izvor]

^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 183.
^ V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 115.
^ E. Sas, S. Vigand; Smešna istorija sveta, "Svetlost", 2011. godina, Čačak, 2. izdanje. pp. 9.
^ Mala školska enciklopedija. Mala školska enciklopedija. Narodna knjiga. 2006. str. 193. ISBN 978-86-331-2950-3.
^ V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 116.
^ ^a ^b V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 117.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 130.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 132.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 137.
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 201.
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 205.
^ ^a ^b A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 151.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 157.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 160.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 173.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 181.
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 224.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 182.
^ B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 8.
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 227–8
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 206.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 444.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 429.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 208.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 330.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 336.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 338.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 646.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 660.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 670.
^ V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 358.
^ A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 686.
^ V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 360.
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 270.
^ V. V. Struv, D. P. Kalistov; Stara Grčka, Book Marso, Beograd 2000. godina
^ M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 274.
^ F. Papazoglu; Istorija helenizma; Srpska književna zadruga, Beograd 2011. godina. pp. 94.
^ M. Đurić, Istorija starih Grka do smrti Aleksandra Makedonskog, u odabranim izvorima; Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. pp. 224.
^ F. Papazoglu; Istorija helenizma; Srpska književna zadruga, Beograd 2011. godina. pp. 95.
^ A. Vraneš, Lj. Marković; Od rukopisa do biblioteke; Beograd, Filozofski fakultet, 2008. godina. pp. 10.
^ ^a ^b Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 625.
^ ^a ^b N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 323.
^ ^a ^b ^v ^g Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 624.
^ J. Stipišić, Pomoćne povijesne znanosti u teoriji i praksi, Školska knjiga, Zagreb 1972. godina. pp. 14.
^ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 483.
^ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 403.
^ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 510.
^ Dž. Linč; Istorija srednjovekovne crkve; Beograd, Klio 1999. godina. pp. 29.
^ Š. Dil; Istorija Vizantije; Beograd, Edicija 2010. godina. pp. 16.
^ Dž. Dž. Norič, Vizantija, rani vekovi; Evro-giunti, Beograd 2009. godina. pp. 510.
^ G. Ostrogorski; Istorija Vizantije; Beograd, Prosveta 1993. godina; pp. 38.
^ G. Švajcer, Iran, razmeđe istoka i zapada; Beograd 2006. godina, Metaphysica. pp. 155.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 248.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 249.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 118.
^ Š. Martin; Templari, istorijat i mitovi legendarnog viteškog reda, Babun, Beograd, 2009. godina, drugo izdanje. pp. 55.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 246–258
^ "„Al-Mustanṣir”. Pristupljeno 31. 1. 2015. CS1 održavanje: Format datuma (veza)" Encyclopædia Britannica,
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 283.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 300.
^ B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 84.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 306.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 333.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 354.
^ A. Maluf, Krstaški ratovi u očima Arapa; Beograd 2006. godina, Laguna. pp. 288.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 382.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 384.
^ Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 386.
^ McGregor, Andrew James (2006). A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War. Greenwood Publishing Groupp. 15.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 251/2
^ D. E. Pitcher (1972). An Historical Geography of the Ottoman Empire: From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century. Brill Archive. pp. 105.
^ Unutrašnje uređenje Osmanskog carstva | ISTORIJA U UČIONICI
^ Raymond, André . Cairo (translated from French by Willard Wood) Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts. Raymond, André (2000). Cairo. Harvard University Press. str. 196. ISBN 978-0-674-00316-3.
^ ^a ^b ^v ^g J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna knjiga, Beograd 2008. godina. pp. 128.
^ ^a ^b M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 18–19
^ Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 96.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 43.
^ Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 626.
^ R. Ljušić, Kneževina Srbija (1830—1839), SANU, Beograd 1986. godina. pp. 269/70
^ ^a ^b M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 45.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 44.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 46.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 47.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 48.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 627.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 82.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 81.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 97.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 107–108
^ „Feature”.
^ Bandung Conference | Asia-Africa [1955] | Encyclopedia Britannica
^ ^a ^b ^v B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 64.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 123.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 123–4
^ ^a ^b M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 133.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 138.
^ ^a ^b Vojna enciklopedija, tom 10, Beograd 1967. godina. pp. 273–4
^ „NAM Background Information”. Arhivirano iz originala 9. 2. 2016. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 141.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 145.
^ „S/PV.1382 (OR) of 22 November 1967”. Arhivirano iz originala 11. 9. 2014. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 162.
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 163.
^ ^a ^b M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 166.
^ „Terrorism Update - Focus”. Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.
^ Poslednji faraon : Svet : POLITIKA
^ M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 167.
^ „Egypt's revolution redefines what's possible in the Arab world”. CSMonitor.com. Pristupljeno 19. 5. 2020.
^ „Mubarak podneo ostavku, slavlje na ulicama Egipta!”. Blic Online. 2. 11. 2011. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „BBC News - Profile: Egypt's Tamarod protest movement”. BBC News. jul 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Egypt crisis: Army ousts President Mohammed Morsi”. BBC News. 3. 7. 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
^ „Reports: Morsi under house arrest, military coup underway in Egypt”. Hot Air. Arhivirano iz originala 06. 07. 2013. g. Pristupljeno 19. 5. 2020.
^ „Egypt protests: President Morsi removed by army, reportedly put under house arrest”. Toronto Star. 3. 7. 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Istorija starog istoka - Ameli Kurt, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. godina
Istorija starog istoka - V. I. Avdijev, Edicija, Beograd 2009. godina
Istorija starog veka 1 - dr Momir Jović, Pergament, Priština 1995. godina
Stara Grčka - V. V. Struv, D. P. Kalistov, Book Marso, Beograd 2000. godina
Smešna istorija sveta - E. Sas, S. Vigand, „Svetlost“, Čačak 2001. godina, 2. izdanje
Iran, razmeđe istoka i zapada; Gerthard Švajcer, Metaphysica, Beograd 2006. godina
Istorija starih Grka do smrti Aleksandra Makedonskog, u odabranim izvorima - Miloš N. Đurić, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1992. godina
Istorija starog Rima - N. A. Maškin, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, 8. izdanje
Pomoćne povijesne znanosti u teoriji i praksi, Jakov Stipišić, Školska knjiga, Zagreb 1972. godina
Od rukopisa do biblioteke - A. Vraneš, Lj. Marković, Beograd, Filozofski fakultet, 2008. godina
Vizantija, rani vekovi - Dž. Dž. Norič, Evro Đunti, Beograd 2009. godina
Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio.
Istorija Vizantije – Šarl Dil, Beograd, Edicija 2010. godina
Fajfrić, Željko (2006). Istorija krstaških ratova. Sremska Mitrovica: Tabernakl. ISBN 978-86-85269-05-9.
Templari, istorijat i mitovi legendarnog viteškog reda, Šon Martin, Babun, 2. izdanje, Beograd 2009. godina
Krstaški ratovi u očima Arapa, Amin Marluf, Laguna, Beograd 2006. godina
Istorija srednjeg istoka, Masimo Kampanini, Klio, 2001. godina
Kneževina Srbija (1830—1839), Radoš Ljušić, SANU, Beograd 1986. godina
100 velikih vođa, stvaranje istorije, Brajan Muni, Laguna, Beograd 2009. godina
Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, 2. izdanje
Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, 2. izdanje
Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, 2. izdanje
Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 183.

[2] V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 115.

[3] E. Sas, S. Vigand; Smešna istorija sveta, "Svetlost", 2011. godina, Čačak, 2. izdanje. pp. 9.

[4] Mala školska enciklopedija. Mala školska enciklopedija. Narodna knjiga. 2006. str. 193. ISBN 978-86-331-2950-3.

[5] V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 116.

[automatski_generisano15-6] V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 117.

[7] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 130.

[8] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 132.

[9] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 137.

[10] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 201.

[11] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 205.

[automatski_generisano3-12] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 151.

[13] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 157.

[14] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 160.

[15] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 173.

[16] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 181.

[17] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 224.

[18] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 182.

[19] B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 8.

[20] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 227–8

[21] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 206.

[22] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 444.

[23] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 429.

[24] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 208.

[25] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 330.

[26] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 336.

[27] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 338.

[28] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 646.

[29] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 660.

[30] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 670.

[31] V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 358.

[32] A. Kurt, Istorija starog istoka, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2012. pp. 686.

[33] V. I. Avdijev; Istorija starog istoka, Edicija, Beograd 2009. godina. pp. 360.

[34] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 270.

[35] V. V. Struv, D. P. Kalistov; Stara Grčka, Book Marso, Beograd 2000. godina

[36] M. Jović, Istorija starog veka I, Pergament, Priština 1995. godina. pp. 274.

[37] F. Papazoglu; Istorija helenizma; Srpska književna zadruga, Beograd 2011. godina. pp. 94.

[38] M. Đurić, Istorija starih Grka do smrti Aleksandra Makedonskog, u odabranim izvorima; Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. pp. 224.

[39] F. Papazoglu; Istorija helenizma; Srpska književna zadruga, Beograd 2011. godina. pp. 95.

[40] A. Vraneš, Lj. Marković; Od rukopisa do biblioteke; Beograd, Filozofski fakultet, 2008. godina. pp. 10.

[automatski_generisano9-41] Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 625.

[automatski_generisano13-42] N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 323.

[automatski_generisano8-43] v ^g Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 624.

[44] J. Stipišić, Pomoćne povijesne znanosti u teoriji i praksi, Školska knjiga, Zagreb 1972. godina. pp. 14.

[45] N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 483.

[46] N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 403.

[47] N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograd 1997. godina, osmo izdanje. pp. 510.

[48] Dž. Linč; Istorija srednjovekovne crkve; Beograd, Klio 1999. godina. pp. 29.

[49] Š. Dil; Istorija Vizantije; Beograd, Edicija 2010. godina. pp. 16.

[50] Dž. Dž. Norič, Vizantija, rani vekovi; Evro-giunti, Beograd 2009. godina. pp. 510.

[51] G. Ostrogorski; Istorija Vizantije; Beograd, Prosveta 1993. godina; pp. 38.

[52] G. Švajcer, Iran, razmeđe istoka i zapada; Beograd 2006. godina, Metaphysica. pp. 155.

[53] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 248.

[54] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 249.

[55] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 118.

[56] Š. Martin; Templari, istorijat i mitovi legendarnog viteškog reda, Babun, Beograd, 2009. godina, drugo izdanje. pp. 55.

[57] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 246–258

[58] "„Al-Mustanṣir”. Pristupljeno 31. 1. 2015. CS1 održavanje: Format datuma (veza)" Encyclopædia Britannica,

[59] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 283.

[60] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 300.

[61] B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 84.

[62] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 306.

[63] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 333.

[64] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 354.

[65] A. Maluf, Krstaški ratovi u očima Arapa; Beograd 2006. godina, Laguna. pp. 288.

[66] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 382.

[67] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 384.

[68] Željko Fajfrić, Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica 2006. godina. pp. 386.

[69] McGregor, Andrew James (2006). A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War. Greenwood Publishing Groupp. 15.

[automatski_generisano1-70] v ^g ^d ^đ Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 251/2

[71] D. E. Pitcher (1972). An Historical Geography of the Ottoman Empire: From Earliest Times to the End of the Sixteenth Century. Brill Archive. pp. 105.

[72] Unutrašnje uređenje Osmanskog carstva | ISTORIJA U UČIONICI

[73] Raymond, André . Cairo (translated from French by Willard Wood) Harvard University Press. Cambridge, Massachusetts. Raymond, André (2000). Cairo. Harvard University Press. str. 196. ISBN 978-0-674-00316-3.

[automatski_generisano5-74] v ^g J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna knjiga, Beograd 2008. godina. pp. 128.

[automatski_generisano4-75] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 18–19

[76] Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 96.

[77] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 43.

[78] Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 626.

[79] R. Ljušić, Kneževina Srbija (1830—1839), SANU, Beograd 1986. godina. pp. 269/70

[automatski_generisano2-80] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 45.

[81] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 44.

[82] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 46.

[83] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 47.

[84] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 48.

[automatski_generisano10-85] v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 627.

[86] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 82.

[87] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 81.

[88] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 97.

[89] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 107–108

[90] „Feature”.

[91] Bandung Conference | Asia-Africa [1955] | Encyclopedia Britannica

[automatski_generisano12-92] v B. Muni, 100 velikih vođa, stvaranje istorije, Laguna, Beograd 2009. godina. pp. 64.

[93] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 123.

[94] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 123–4

[automatski_generisano6-95] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 133.

[96] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 138.

[automatski_generisano14-97] Vojna enciklopedija, tom 10, Beograd 1967. godina. pp. 273–4

[98] „NAM Background Information”. Arhivirano iz originala 9. 2. 2016. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.

[99] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 141.

[100] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 145.

[101] „S/PV.1382 (OR) of 22 November 1967”. Arhivirano iz originala 11. 9. 2014. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.

[102] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 162.

[103] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 163.

[automatski_generisano11-104] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 166.

[105] „Terrorism Update - Focus”. Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 20. 2. 2015.

[106] Poslednji faraon : Svet : POLITIKA

[107] M. Kampanini, Istorija srednjeg istoka; Beograd 2011. godina; Clio; pp. 167.

[108] „Egypt's revolution redefines what's possible in the Arab world”. CSMonitor.com. Pristupljeno 19. 5. 2020.

[109] „Mubarak podneo ostavku, slavlje na ulicama Egipta!”. Blic Online. 2. 11. 2011. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[110] „BBC News - Profile: Egypt's Tamarod protest movement”. BBC News. jul 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[111] „Egypt crisis: Army ousts President Mohammed Morsi”. BBC News. 3. 7. 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[112] „Reports: Morsi under house arrest, military coup underway in Egypt”. Hot Air. Arhivirano iz originala 06. 07. 2013. g. Pristupljeno 19. 5. 2020.

[113] „Egypt protests: President Morsi removed by army, reportedly put under house arrest”. Toronto Star. 3. 7. 2013. Pristupljeno 19. 5. 2020. CS1 održavanje: Format datuma (veza)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

Ime kralja	Vladavina	Napomena
Fatimidi
Abdulah el Mahdi Bilah	909-934	Osnivač dinastije
Muhamed el Kaim bi-Amrilah	934-946	Osvojio Siciliju
Ismail el Mansur	946-953	borba protiv Omejada
el Muiz	953-975	osnivač nove prestonice - Kaira
el Aziz	975-996	osvojio Damask
el Hakim bi Amr Alah	996-1021	poslednji moćni vladar, osvojio Alepo, uništio Crkvu Svetog Groba
el az-Zahir	1021-1036
el Mustanšir	1036-1094	najdugovečniji kalif u istoriji islama^[58]
el Mustali	1094-1101	pokrenut Prvi krstaški rat, pad Jerusalima
el Amir	1101-1130	Venecijanski krstaški rat
el Hafiz	1130-1149	Drugi krstaški rat
el Zafir	1149-1154	Gubitak Askalona
el Faiz	1154-1160
el Adid	1160-1171	Ubio ga Saladin

Ime kralja	Vladavina	Napomena
Ajubidski vladari
Saladin	1174-1193	osnivač dinastije
El Aziz Utman	1193-1198
El Mansur Nazir el Din Muhamed	1198-1200
Malik el Adil	1200-1218	Saladinov brat
Malik el Kamil	1218-1238
El Adil II	1238-1240
Ejub	1240-1249	Sedmi krstaški rat
Turanšah	1249-1250
El Ašraf Musa	1250-1259	Umesto njega kao regent vladao Ejbak

Ime kralja	Vladavina	Napomena
Dinastija Muhamed Ali
Muhamed Ali od Egipta	1805-1848	osnivač dinastije
Ibrahim-paša od Egipta	1848	Muhamedov sin
Abas I Egipatski	1848-1854
Said Egipatski	1854-1863	započela izgradnja Sueckog kanala
Ismail-paša	1863-1879	kupio titulu kediva
Teufik-paša	1879-1892
Abas II Egipatski	1892-1914	vladao do Prvog svetskog rata, smenili ga Britanci
Husein Kamel Egipatski	1914-1917	sultan
Fuad I Egipatski	1917-1936	Egipat postao kraljevina
Faruk I Egipatski	1936-1952	svrgnut revolucijom iz 1952. godine
Fuad II Egipatski	1952-1953	formalno poslednji egipatski kralj

p r u Istorija afričkih zemalja
Suverene države	Alžir Angola Benin Bocvana Burkina Faso Burundi Gabon Gambija Gana Gvineja Gvineja Bisao Zambija Zelenortska Ostrva Zimbabve Egipat Ekvatorijalna Gvineja Eritreja Esvatini Etiopija Južnoafrička Republika Kamerun Kenija Komori Demokratska Republika Kongo Republika Kongo Lesoto Liberija Libija Madagaskar Malavi Mali Maroko Mauritanija Mauricijus Mozambik Namibija Niger Nigerija Obala Slonovače Ruanda Sao Tome i Prinsipe Sejšeli Senegal Sijera Leone Somalija Južni Sudan Sudan Tanzanija Togo Tunis Uganda Centralnoafrička Republika Čad Džibuti
Delimično priznate države	Saharska Arapska Demokratska Republika Somaliland
Zavisne i druge teritorije	Kanarska Ostrva / Melilja / Seuta / Španske suverene teritorije (Španija) Madeira (Portugalija) Majot / Reinion (Francuska) Asension / Sveta Jelena / Tristan da Kunja (Ujedinjeno Kraljevstvo) Zapadna Sahara