Pređi na sadržaj

Kiparski Jermeni

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Naselja sa najbrojnijim zajednicama kiparskih Jermena

Jermeni na Kipru ili jermenski Kiprani (jerm. Կիպրահայեր, grč. Αρμένιοι της Κύπρου, tur. Kıbrıs Ermenileri) su etnički Jermeni koji žive na Kipru. Oni su priznata manjina sa svojim jezikom, školama i crkvama. Uprkos relativno malom broju Jermena koji žive na Kipru, jermenska kiparska zajednica je imala značajan uticaj na jermensku dijasporu i [[Jermeni|jermenski narod. Tokom srednjeg veka Kipar je imao široku vezu sa jermenskim kraljevstvom Kilikija, dok je manastir Gančvor imao značajnu ulogu u Famagusti. Tokom osmanske ere, crkva Device Marije i manastir Magaravank su bili veoma istaknuti. Određeni kiparski Jermeni bili su ili su veoma istaknuti na panjermenskom ili međunarodnom nivou i činjenica da su skoro pola veka, preživeli iz genocida nad Jermenima sarađivali i mirno koegzistirali sa turskim Kipranima, je možda jedinstvena fenomen širom jermenske dijaspore. Emigracija velikog broja kiparskih Jermena u Ujedinjeno Kraljevstvo je praktično oblikovala današnju britansko-jermensku zajednicu.

Trenutno, na Kipru postoji značajno prisustvo od oko 3.500 Jermena (uključujući oko 1.000 Jermena koji nisu kiparski),[1] uglavnom u centru Nikozije, ali i u zajednicama u Larnaki, Limasolu i Pafosu.[2][3] Jermenska prelatura Kipra nalazi se u Nikoziji. Prema Ustavu Kipra iz 1960. godine, zajedno sa Maronitima i Latinima, oni su priznati kao „verska grupa“, a odlučili su da pripadaju zajednici grčkih Kiprana, a predstavlja ih izabrani predstavnik u Domu Predstavnika. Od maja 2006. godine, predstavnik je Vartkes Mahdesijan.[4] Verski vođa zajednice, od marta 2017, je katolički vikarni nadbiskup Horen Dogramađijan, odgovoran katolikosu Velike kuće Kilikije.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Vizantijska era (578–1191)[uredi | uredi izvor]

Solid cara Mavrikija

Jermeni su prisutni na Kipru od 6. veka.[5] Prema Teofilaktu Simokati, vizantijskom piscu iz ranog 7. veka, vizantijski general Mavrikije Kapadokijanac zarobio je 10.090 Jermena tokom svoje kampanje protiv persijskog kralja Hozroja l; oko 3.350 ovih zatvorenika je deportovano na Kipar.[6] Više Jermena je stiglo tokom vladavine cara Iraklija l poreklom iz Jermenije, iz političkih razloga, a takođe i tokom pontifikata katolikosa Ovana lll Odznecija iz komercijalnih razloga. Dalje, nakon završetka arapskih napada na Kipar, još ih je stiglo uz patricija Niketu Halkutcu iz vojnih razloga, kada su jermenski plaćenici prebačeni na Kipar da ga zaštite. U srednjem vizantijskom periodu, jermenski generali i guverneri su služili na Kipru, poput Aleksija Muselea ili Musera koji su preduzeli izgradnju bazilike Svetog Lazara u Larnaki. Izgleda da je crkva Svetog Lazara bila jermenska apostolska crkva u 10. veku i da su je koristili jermeni-katolici i tokom latinske ere. Brojnim Jermenima je bio potreban analogni duhovni pastorat, pa je 973. godine katolikos Hačig I osnovao jermensku episkopiju u Nikoziji. Odnosi između Kipra i Jermena postali su bliži kada je uspostavljena Kilikijska kraljevina. Između 1136–1138, vizantijski car Jovan II Komnin preselio je celokupno stanovništvo jermenskog grada Tel Hamduna na Kipar. Posle venčanja Isaka Komnina sa ćerkom jermenskog princa Torosa II 1185. godine, sa njim su na Kipar došli jermenski plemići i ratnici, od kojih su mnogi branili ostrvo od Ričarda Lavljeg Srca, kada se iskrcao u Limasolu.[7]

Latinsko doba (1191–1570)[uredi | uredi izvor]

Bazilika Svetog Lazara u Larnaki

Nakon kupovine Kipra od strane titularnog franačkog kralja Jerusalima Gija de Luzinjana 1192. godine, u svom pokušaju da uspostavi feudalno kraljevstvo zapadnog tipa, poslao je emisare u Evropu, Kilikiju i Levant, što je rezultiralo masovnom imigracijom Jermena i drugih naroda. Zbog njihove blizine, njihovih trgovačkih veza i niza kraljevskih i plemićkih brakova, kraljevina Kipar i kraljevina Kilikija postale su neraskidivo povezane. U narednim vekovima, hiljade kilikijskih Jermena su potražile utočište na Kipru bežeći od muslimanskih napada kao što je bio pad Antiohije. Kipar je sada postao najistočniji bedem hrišćanstva; 1441. vlasti Famaguste pozvale su Jermene iz Kilikije da se tu nasele. Sisov pad u aprilu 1375. okončao je jermensko kraljevstvo Kilikiju; njen poslednji kralj, Levon V, dobio je bezbedan prolaz na Kipar. Iako su egipatski Mameluci zauzeli Kilikiju, nisu mogli da je održe; Turska plemena su na kraju stigla do regiona i tamo se uspostavila, što je dovelo do osvajanja Kilikije od strane Tamerlana. Kao rezultat toga, 30.000 Jermena je napustilo Kilikiju 1403. godine i nastanilo se na Kipru, kojim je do 1489. godine i dalje vladala dinastija Luzinjan.[8] Tokom franačke i venecijanske ere postojale su jermenske crkve u Nikoziji, Famagusti, Spatariku. Jermeni su bili među sedam najvažnijih verskih grupa na Kipru, posedovali su prodavnice u lukama Famagusta, Limasol i Pafos, kao i u glavnom gradu Nikoziji, kontrolišući tako veliki segment trgovine. Pored toga, jermenski je bio jedan od jedanaest zvaničnih jezika Kraljevine Kipar.[traži se izvor] Prema hroničarima Leontiosu Maherasu, Georgiosu Bustronijosu i Floriju Bustronu, Jermeni iz Nikozije su imali svoju prelaturu i nekada su živeli u svojoj četvrti, zvanoj Jermenija ili Armenoyitonia. U Famagusti je krajem 12. veka osnovana episkopija i Jermeni su živeli oko sirijske četvrti.

Tokom srednjeg veka, Jermeni na Kipru su se aktivno bavili trgovinom, dok su neki od njih formirali vojne garnizone u Kerineji i drugim mestima. Jedan broj Jermena branio je Franačko kraljevstvo Kipar od Đenovljana kod Kserosa, od Saracena u selu Stili i od Mameluka u Limasolu i Hirokitiji. Do 1425. godine, čuveni Magaravank – prvobitno koptski manastir Svetog Makarija u blizini Halevge, došao je u jermenski posed, kao i nešto pre 1504. benediktinski/kartuzijanski manastir Notr Dam de Tir u Nikoziji. Tokom latinske ere, postojao je i mali broj jermenskih katolika u Nikoziji, Famagusti i opatiji Belapais. Prosperitet stanovnika Kipra zaustavila je oštra i korumpirana venecijanska administracija i nepravedni porezi koje su nametnuli. Njihova tiranska vladavina, u kombinaciji sa nepovoljnim uslovima, izazvala je primetan pad stanovništva ostrva.

Osmansko doba (1570–1878)[uredi | uredi izvor]

Manastir Magaravank (1967)

Tokom otomanskog osvajanja ostrva, regrutovano je oko 40.000 osmansko-jermenskih zanatlija. Mnogi od osmanskih Jermena koji su preživeli osvajanje naselili su se uglavnom u Nikoziji, povećavajući jermensko stanovništvo, dok je jermenska prelatura Kipra priznata kao etnarhija, kroz milet instituciju. Međutim, episkopija u Famagusti je ukinuta, pošto je hrišćansko stanovništvo ubijeno ili proterano, a ceo grad ograđen zidinama postao je zabranjen za nemuslimane. Kao nagradu za zasluge tokom osvajanja, Jermeni Nikozije su dobili pravo da čuvaju kapiju Pafosa. Međutim, ova privilegija je korišćena samo na kratko. Fermanom im je vraćena crkva Notr Dam de Tir, koju su Osmanlije pretvorile u prodavnicu soli. Pored toga, manastir Magaravank je stekao naklonost Osmanlija i postao je važna usputna stanica za jermenske i druge hodočasnike na putu ka Svetoj zemlji, kao i mesto odmora za putnike i druge sveštenike iz Kilikije i Jerusalima. Za razliku od Latina i Maronita, Jermeni – budući da su orijentalni pravoslavci, a ne katolici – nisu bili proganjani zbog svoje vere od strane Osmanlija. Iako je oko 20.000 Jermena živelo na Kipru tokom prvih godina otomanske ere, do 1630. godine ostalo je samo 2.000 Jermena, od ukupno 56.530 stanovnika.[traži se izvor]

Seoska jermenska kuća u Pano Defteri

U bezistanu Nikozije je bilo mnogo jermenskih trgovaca, a krajem 18. veka/početkom 19. veka vodeći građanin Nikozije bio je jermenski trgovac po imenu Sarkis. Jermeni su se bavili unosnim zanimanjima i početkom 17. veka persijski Jermeni su se naselili na Kipru kao trgovci svilom, kao i neki imućni osmanski Jermeni u 18. i 19. veku. Međutim, sa novim poretkom stvari, broj Jermena i drugih hrišćana je dramatično opao zbog teškog oporezivanja i surovosti otomanske administracije, primoravajući mnoge hrišćane da postanu kriptohrišćani, što objašnjava zašto su nekadašnja jermenska sela bila naseljena od strane kiparskih Turaka krajem 19. veka. Nekoliko kiparskih Jermena postali su katolici kroz bračne veze sa bogatim rimokatoličkim porodicama.[traži se izvor]

Postepeno, nakon krvavih događaja 1821. godine, kada su Osmanlije su uništile jermenske i grčke palate, zabranile Grcima, Francima, Jermenima i Maronitima nošenje oružja i izvršili vešanje ili masakriranje 470 uglednika, među njima i jermenskog paroha Nikozije, der Bedrosa, primećena su neka poboljšanja tokom perioda Tanzimata. U duhu Hatišerifa, jermenski episkop, grčki nadbiskup i maronitski sufraganski biskup učestvovali su u Administrativnom savetu, koji je formiran 1840. godine. Posle 1850. neki Jermeni su bili zaposleni u državnoj službi, dok je 1860. godine Notre Dam de Tir postala jedna od prvih crkava na Kipru koja je imala zvonik. Osim toga, otvaranje Sueckog kanala 1869. godine koristilo je jermenskim i drugim trgovcima na ostrvu, dok je 1870. godine u Nikoziji novopridošli arhimandrit Vartan Mamigonijan osnovao prvu jermensku školu. Štaviše, kao rezultat Hatišerifa 1856. godine, zvanično je priznata administrativna autonomija jermenske prelature Kipra. Na osnovu različitih procena, jermensko-kiparska zajednica u 19. veku brojala je između 150–250 lica, od kojih je većina živela u Nikoziji, a manji broj u Famagusti, Larnaki, severno i južno od prestonice i, naravno, oko manastira Magaravank.[7]

Britansko doba (1878–1960)[uredi | uredi izvor]

Geografska rasprostranjenost Jermena na Kipru

Dolaskom Britanaca u julu 1878. i njihovom naprednom administracijom, mala jermenska zajednica na ostrvu je posebno ojačana. Poznati po svojim lingvističkim veštinama, nekoliko Jermena je angažovano na Kipru da rade kao prevodioci i javni službenici u konzulatima i britanskoj administraciji. Broj Jermena na Kipru značajno se povećao nakon masovnih deportacija, masakra i genocida koji su počinili Osmanlije i Mladoturci. Kipar je udomio preko 10.000 izbeglica iz Kilikije, Smirne i Konstantinopolja, koji su stigli u Larnaku i sve njene druge luke, njih oko 1.500 odabralo je ostrvo za svoj novi dom. Vredni, kultivisani i napredni, uneli su novi život u staru zajednicu i etablirali se kao ljudi od umetnosti, književnosti i nauke, preduzetnici i trgovci, zanatlije i fotografi, kao i profesionalci koji su na ostrvo uveli nove zanate, jela i slatkiše, čime su doprineli socioekonomskom i kulturnom razvoju Kipra.[9] Došljaci su osnovali udruženja, horove, sportske grupe, izviđačke grupe, muzičke grupe, crkve, škole i groblja širom Kipra. Jermeni su bili prvi bravari, mehaničari, proizvođači stolica, češljeva i pečata, tapetari, časovničari i cinkograveri na Kipru. Oni su prvi uveli bioskop, značajno su unapredili obućarski zanat i upravo su Jermeni prvi uveli jermensku basturmu, baklavu, sušene kajsije, gasosu, giros, alvu, kocke leda, i druge specijalitete u kiparsku kuhinju. Jermeni su takođe uveli dve tehnike vezenih rukotvorina: rad Aintab i rad Maraš.

Ulica Viktorija, Jermenska četvrt u Nikoziji 1930-ih

Kiparski Jermeni, koji se po prirodi pridržavaju zakona, uvek su imali visoku cenu u britanskoj administraciji i mnogi su postali savesni državni službenici i disciplinovani policajci ili su bili zaposleni u Kiparskoj vladinoj železnici i u kompaniji Cable and Wireless. Tokom 1920-1950-ih, mnogi su radili u rudnicima azbesta i bakra. Neki kiparski Jermeni učestvovali su u grčko-turskom ratu 1897. godine, dva svetska rata i borbi EOKA. Takođe, Istočna legija je formirana i obučavana između decembra 1916. i maja 1918. u selu Monarga, blizu Bogazija, koja se sastojala od preko 4.000 jermenskih dobrovoljaca iz dijaspore koji su se borili protiv Otomanskog carstva. Neke jermenske izbeglice stigle su iz Palestine i Egipta.[8] Jermenska kiparska zajednica je napredovala tokom britanske ere osnivanjem udruženja. Po mnogo čemu jedinstvena u čitavoj jermenskoj dijaspori, sagrađena je škola u neposrednoj blizini Nikozije između 1924–1926, nakon velikodušne donacije egipatsko-jermenske braće koja su se bavila trgovinom duvanom Krikora i Garabeda Melkonijana, u početku da bi se sklonilo i obrazovalo 500 siročadi genocida. Od sirotišta (1926–1940), postepeno je postala svetski poznata srednja škola sa internatom.[10]

Doba nezavisnosti (1960–danas)[uredi | uredi izvor]

Kraj borbe EOKA otkrio je da su kiparski Jermeni uspostavili jake veze sa ostatkom Kiprana. Nezavisnost 1960. donela je novu eru za Jermene na Kipru, koji su – zajedno sa maronitima i rimokatolicima – bili priznati kao „verska grupa“ kiparskim ustavom i sada ih je predstavljao izabrani predstavnik. Veličina zajednice je, međutim, smanjena zbog emigracije oko 900 kiparskih Jermena u Ujedinjeno Kraljevstvo, zbog vanredne situacije izazvane borbom EOKA i lošeg stanja lokalne ekonomije. Drugi faktor koji je doprineo smanjenju veličine zajednice bila je emigracija oko 600 kiparskih Jermena u Sovjetsku Jermeniju, kao deo pan-jermenskog pokreta za repatrijaciju.[11] 

Tokom kiparske krize 1963-1964, jermenska kiparska zajednica pretrpela je velike gubitke, pošto je jermenska četvrt Nikozije pala u oblast pod kontrolom kiparskih Turaka: zauzete su zgrada prelature, srednjovekovna crkva Notr Dam de Tir, Melikijan-Ouzounijan škola, Spomenik genocidu, klupske kuće Jermenskog kluba, Jermenske opšte dobrotvorne unije, kao i Jermenske evangelističke crkve; takođe je preuzeta srednjovekovna crkva Gančvor u Famagusti. Ukupno je 231 jermenskih kiparskih porodica postalo žrtve i/ili su izgubile svoje prodavnice i preduzeća. Kao rezultat toga, stotine kiparskih Jermena otišlo je u Veliku Britaniju, Kanadu, Australiju i Sjedinjene Države.[9] Posle turske invazije na Kipar, jermensko-kiparska zajednica je pretrpela dodatne gubitke, nekoliko porodica su postale izbeglice, čuveni manastir Magaravank u Pentadaktilosu zauzele su turske trupe, Melkonijanski dečji dom je bombardovalo tursko vazduhoplovstvo, dok je jermensko groblje Ajos Dometios pogođeno merzerom i pripalo tampon zoni. Kao rezultat toga, desetine kiparskih Jermena su emigrirale, uglavnom u Veliku Britaniju. Ukupno je oko 1.300 kiparskih Jermena napustilo Kipar 1960-ih i 1970-ih, pored onih koji su emigrirali u Sovjetsku Jermeniju.[7]

Demonstracije zbog genocida nad Jermenima i Nagorno-Karabaha 1993.

Uz neprekidnu podršku vlade, mala, ali marljiva jermenska zajednica na Kipru postepeno je uspela da se oporavi od svojih gubitaka i nastavila da napreduje u preostalim urbanim oblastima, doprinoseći kulturnom i socio-ekonomskom razvoju. Dana 24. aprila 1975, Kipar je postao prva evropska zemlja koja je Rezolucijom 36/1975 priznala genocid nad Jermenima; usledile su još dve rezolucije, Rezolucija 74/1982 i Rezolucija 103/1990, u kojoj je potonja proglasila 24. april nacionalnim danom sećanja na genocid nad Jermenima na Kipru. Tokom proteklih decenija, dinamika zajednice kiparskih Jermena promenila se sa povećanim brojem brakova sa kiparskim Grcima i drugim ne-Jermenima, i dolaskom poslednjih 30–35 godina hiljada jermenskih političkih i ekonomskih imigranata zbog građanskog rata u Libanu, pobune u Siriji, islamske revolucije u Iranu i iransko-iračkog rata, kao i nakon zemljotresa u Spitaku i raspada Sovjetskog Saveza; neki od njih su se trajno nastanili na Kipru. Prema Evropskoj povelji o regionalnim ili manjinskim jezicima Saveta Evrope, jermenski jezik – maternji jezik velike većine kiparskih Jermena – priznat je kao manjinski jezik na Kipru 1. decembra 2002. Danas se procenjuje da Jermena koji žive na Kipru ima oko 3.500. Na Kipru je takođe mali broj Jermena koji dolaze iz Etiopije, Grčke, Kuvajta, Turske i Ujedinjenog Kraljevstva.[12]

Demografija[uredi | uredi izvor]

Nema tačnih podataka o broju Jermena koji su živeli na Kipru tokom vizantijske ere. Iako je tokom ranog Kraljevstva Kipra na Kipru živelo desetine hiljada Jermena (uglavnom u Nikoziji i Famagusti – gde ih je u potonjoj 1360. bilo oko 1.500), do kasne franačke ere i svakako tokom venecijanske ere, broj Jermena na Kipru se smanjio – iz više razloga: to je bilo zbog tiranske vladavine venecijanske administracije, u kombinaciji sa nepovoljnim prirodnim uslovima (koji su pogodili sve Kiprane), kao i helenizacijom različitih manjina na ostrvu. U stvari, istraživanje stanovništva i imovine Nikozije iz 1572. nakon osmanskog osvajanja, pod beglerbegom Sinan-pašom, zabeležilo je 90–95 lokalnih Jermena u Nikoziji, od oko 1.100 stanovnika – svi sa potpuno helenizovanim imenima.

Geografska rasprostranjenost Jermena na Kipru (1935. i 1956.)

Čini se da je tokom prvih godina otomanske ere (1570–1878), oko 20.000 od 40.000 regrutovanih osmanskih Jermena ostalo na Kipru. Njihov broj je, međutim, brzo opadao, zbog grubosti i ugnjetavanja režima, teškog oporezivanja i prirodnih katastrofa: prema latinskom episkopu Pafosa, Pjetru Vespi, 1630. godine na Kipru je bilo samo 2.000 Jermena (od ukupno 56.350 stanovnika – uglavnom u ruralnim oblastima), pošto je veliki broj emigrirao, a mnogi drugi su prihvatili islam ili su postali kriptohrišćani. Franjevački misionar Đovani Batista da Todi zabeležio je 1647. godine u Nikoziji samo 200 Jermena, dok je 1660. zabeležio preko 300 Jermena na ostrvu. Kardinal Bernardino Spada, predstavnik Propaganda Fide, takođe je pomenuo 200 Jermena u Nikoziji 1648. godine od 3.000 stanovnika, navodeći i da je njihova crkva najveća u prestonici, sa 3 sveštenika. Sve do sredine 18. veka, uprkos ograničenom dolasku osmanskih i persijskih Jermena, njihov broj je bio prilično mali. Ruski monah Vasilije Barski, koji je posetio ostrvo 1727. i 1735. godine, pominje „neke Jermene“ koji žive u Nikoziji. Posećujući Kipar 1738. godine, britanski putnik Ričard Pokoke pominje „vrlo malo Jermena, a ipak poseduju drevnu crkvu u Nikoziji“, dok za ostrvo u celini pominje „mali broj Jermena, koji su veoma siromašni, iako imaju arhiepiskopa i manastir u zemlji“. Međutim, u vreme kada je italijanski opat Đovani Mariti posetio Kipar 1760. i 1767. godine, oni su očigledno postali „najbogatiji deo stanovnika (Nikozije)“, zbog čega su mislili da „ima mnogo Jermena (na ostrvu)“. Do sredine 19. veka, nakon različitih talasa helenizacije (mirne asimilacije) i turkifikacije (prisilne konverzije), broj kiparskih Jermena kretao se između 150–200.

Kada je Škot Džon Mekdonald Kiner posetio Kipar 1814. godine, procenio je da u Nikoziji ima oko 40 jermenskih porodica (oko 200 osoba) – od ukupno 2.000 porodica (oko 10.000 osoba), kao i britanski konzul Niven Ker i grčki vicekonzul Demetrios Margarites 1844. odnosno 1847. godine. Prvi veliki osmanski popis 1831. godine, pod nadzorom Muhasila (guvernera) Halil efendije, izbrojao je 114 muškaraca nemuslimana u jermenskoj četvrti Nikozije i 13 u Jermenskom manastiru (sa ukupnim muškim stanovništvom od 45.365). Dakle, broj Jermena na Kipru bi bio oko 200 (od ukupno oko 88.500). U poseti Kipru 1835. godine, američki misionar vlč. Lorenco Voriner Pis piše „broj Jermena (u Nikoziji) je između 30 i 40 porodica“. Godine 1841. na ostrvu je živelo oko 200 Jermena (od ukupno 108.600), od kojih je oko 150-160 živelo u Nikoziji (sa populacijom od 12.000) – prema podacima o stanovništvu Muhasila Talat efendije i spisima francuskih istoričara i putnika Luja Lakroa i grofa Luj de Mas Latrija. Latinski generalni vikar Paolo Brunoni je takođe pomenuo 200 Jermena u Nikoziji 1848. godine, kao i neke druge na Magaravanku. Belgijski putnik Edmond Paridant-van der Kamen je 1874. godine procenio 190 Jermena u Nikoziji (od ukupno 13.530). Iako nepouzdan za jermensko stanovništvo Nikozije (pominje samo 20 porodica 1875. godine), istraživač Filip Georgiju je zabeležio 6-8 jermenskih porodica oko Magaravanka i 5 jermenskih porodica u Larnaki. Godine 1877. novopridošli sveštenik Hovhanes Šahinijan zabeležio je 152 Jermena koji žive na Kipru, dok je prvi savremeni popis stanovništva Nikozije, koji je 1879. izvršio okružni komesar, general-major ser Robert Bidulf, izbrojao 166 Jermena – od ukupno 11.197. stanovnika.

Britanski kolonijalni popisi koji su obavljeni između 1881. i 1956. godine pružaju nam prilično tačne podatke o jermenskom stanovništvu Kipra. Sledeći brojevi su kombinovani brojevi onih koji su zabeleženi kao Jermeni (po veroispovesti) i onih koji su zabeleženi kao oni koji govore jermenski: 1881. godine na Kipru je bio 201 Jermen (od kojih je 174 pripadalo „jermenskoj crkvi“), koji se povećao na 291 u 1891. (od kojih su 269 bili „gregorijanci“ i 11 „jermenski katolici“) i do 553 u 1901. (od kojih su 491 bili „gregorijanci“ i 26 „Jermeni katolici“); brojčano povećanje je posledica priliva jermenskih izbeglica od hamidijskih masakra. Godine 1911. na Kipru je bilo 611 Jermena (od toga 549 „gregorijanaca“ i 9 „jermenskih katolika“), dok je 1921. njihov broj porastao na 1.573 (od kojih je 1.197 pripadalo „jermenskoj crkvi“) i na 3.617 (1931. od kojih su 3.377 bili „jermenski gregorijanci“), kao rezultat ogromnog talasa izbeglica od jermenskog genocida.

Godine 1935. jermenska prelatura je zabeležila 3.819 Jermena na Kipru: 102 su bili „domaći Kiprani“ (uglavnom u Nikoziji), 399 je boravilo u Melkonijanskom obrazovnom institutu, dok su 3.318 bili „izbeglice“, odnosno preživeli genocid i njihovi potomci; od toga, 2.139 je živelo u Nikoziji, 678 u Larnaki, 205 u Limasolu, 105 u Famagusti, 58 u Amiandosu, 25 u Lefki, 20 u Kalo Horiju (Lefka), 18 u Pano Lefkari, 17 u okolini Magaravanka, 5 u Kerineji, 4 u Pafosu i 44 u raznim selima. Godine 1946. na Kipru je bilo 3.962 Jermena (od kojih su 3.686 bili „jermenski gregorijanci“), dok ih je 1956. bilo 4.549.[8]

Trenutna (2011) geografska rasprostranjenost kiparskih Jermena

Poslednji tačan popis stanovništva Kipra s obzirom na njegovu etničku strukturu obavljen je 1960. godine; zabeležio je 3.628 Jermena na Kipru (od kojih su 3.378 bili „jermenski gregorijanci“). Jermenska prelatura je 1978. i 1987. zabeležila jermensko stanovništvo Kipra, koje je iznosilo 1.787 odnosno 2.742 (međutim, bez dodatnih informacija o njihovoj geografskoj distribuciji).

Od tada se njihov broj povećao; trenutno na Kipru živi oko 3.500 Jermena: 65% živi u glavnom gradu Nikoziji, 20% u Larnaki, 10% u Limasolu i 5% u Pafosu i nekim selima. Preko 95% jermenskog stanovništva Kipra govori jermenski i jermenski su pravoslavci; nekih 5% pripada Jermenskoj evangelističkoj crkvi, Jermenskoj katoličkoj crkvi, Latinskoj crkvi, Grčkoj pravoslavnoj crkvi, anglikanskoj crkvi braće u Plimutu, crkvi adventista sedmog dana ili su Jehovini svedoci. Oko 1.000 od 3.500 Jermena koji žive na Kipru potiču iz Jermenije, Libana, Sirije, Rusije, Gruzije, Persije, Grčke, Iraka, Etiopije, Turske i Kuvajta. Većina prvog talasa Jermena iz Jermenije koji je stigao na Kipar od 1988. pa nadalje bili su u stvari kiparski Jermeni i njihovi potomci koji su emigrirali u Jermeniju između 1962–1964, kao deo prava na povratak (ներգամթ – pokreta za repatrijaciju).

Mesta porekla kiparskih Jermena, prema informacijama koje je prikupio nadbiskup Bedros Sarađijan 1935.

Prema dostupnim informacijama, oko 1.000 izbeglica iz Hamidijskih masakra (1894–1896) uglavnom je poreklom iz Dijarbakira, Gazijantepa i Kilisa; ostalo ih je samo oko 100. Sledeći talas jermenskih izbeglica, njih oko 2.000 su pobegli od masakra u Adani 1909. godine, od kojih se većina vratila u domove svojih predaka u Adani iste godine.[13] Međutim, najveći talas jermenskih izbeglica – od kojih su neki došli ranije i vratili se – bilo je skoro 9.000 koji su izbegli masovne deportacije, užasne masakre i genocid koji su počinili Osmanlije i Mladoturci; njih oko 1.300 odlučilo je da ostane, dok su ostali odlučili da se nasele u drugim zemljama.

Politika[uredi | uredi izvor]

Kiparski Jermeni su politički organizovani od kasnog 19. veka.

Lokalna administracija[uredi | uredi izvor]

Što se tiče lokalne administracije, učešće Jermena je ograničeno. Tradicionalno, tu je imenovani muhtar u nikozijskoj četvrti Karaman Zade (jermenska četvrt). Do sada su postojala 4 muhtara: Melik Melikijan (1927–1949), Kasbar Delifer (1949–1956), Vahe Kojumđijan (1956–2009) i Mgo Kojumđijan (2011–danas). Bedros Amirajan je bio imenovani član opštinskog komiteta Famaguste (1903–1905), dr Antranik L. Ašđijan je bio imenovani opštinski savetnik, a kasnije i zamenik gradonačelnika Nikozije (1964–1970), dok je Berge Kevorkijan služio kao opštinski savetnik Nikozije (1970–1986).

Kiparska politika[uredi | uredi izvor]

Sa izuzetkom izabranih poslanika, do sada je u Predstavničkom domu bio samo jedan poslanik kiparskih Jermena, Marios Garojan. Izabran je za poslanika okruga Nikozija 21. maja 2006. u Demokratskoj stranci, a u oktobru 2006. postao je predsednik stranke. Nakon izbora Dimitrisa Hristofijasa za predsednika Republike Kipar u februaru 2008. godine, Marios Garojan je 6. marta 2008. izabran za predsednika Predstavničkog doma, što je druga najviša politička pozicija na Kipru. Ponovo je izabran za poslanika okruga Nikozija 22. maja 2011. i bio je predsedavajući Predstavničkog doma do 2. juna 2011.

Jermenska politika[uredi | uredi izvor]

Uprkos svojoj relativno maloj veličini, jermenska kiparska zajednica je bila aktivan učesnik u panjermenskoj politici već od kasnog 19. veka. Sve tri glavne stranke jermenske dijaspore su aktivne na Kipru, posebno Jermenska revolucionarna federacija. Svoje prisustvo na Kipru uspostavila je još 1897. godine i nastavila je da bude prisutna na ostrvu i van njega sve do ranih godina 20. veka. Međutim, nakon genocida nad Jermenima, prisustvo stranke je postalo minimalno, osim pojedinačnih članova, pristalica i/ili simpatizera, sve dok nije ponovo organizovana nakon Drugog svetskog rata i zvanično ponovo uspostavljena 1947. godine.

Jermenska revolucionarna federacija je povezana sa Jermenskim omladinskim udruženjem u Nikoziji, Jermenskim klubom u Larnaki i Udruženjem jermenskih mladića iz Limasola, kao i sa Jermenskim nacionalnim komitetom Kipra, Jermenskom omladinskom federacijom Kipar, Jermenskim omladinskim centrom „Azadamard“, Jermenskim humanitarnim društvom Kipra i Jermenskim obrazovnim i kulturnim udruženjem Hamazkajin, svi sa sedištem u Nikoziji.

Najmlađa jermenska politička partija na Kipru je Socijal demokratska hunčakijanska partija SDHP Hunčakijan, koja je osnovana na ostrvu 2005. godine.

Jermensko-kiparska zajednica je aktivno angažovana na panjermenskim pitanjima, kao što je organizovanje demonstracija i drugih oblika protesta o pitanjima koja se tiču svih Jermena. Osim promovisanja svesti i priznavanja genocida nad Jermenima, zajednica kiparskih Jermena je uspešno lobirala u korist Republike Arcah. Tokom poslednje decenije, jermensko-kiparska zajednica je bila aktivno uključena u pokret za podizanje svesti o jednostranom zatvaranju Melkonijanskog obrazovnog instituta od strane Jermenskog generalnog dobrotvornog saveza (2004–2005), jermensko-turskim odnosima i izručenju Ramila Safarova Azerbejdžanu (2012), kao i na manifestacijama sećanja na novinara Hranta Dinka, koje se organizuju svake godine od njegovog ubistva 2007. godine.

Konačno, poslednjih godina zajednica kiparskih Jermena pruža finansijsku i humanitarnu pomoć Jermenima u nevolji širom sveta: pružala je pomoć Jermenima pogođenim zemljotresom u Jermeniji, posle zemljotresa 1988. godine, siročadi u Nagorno-Karabahu, Jermenima u Libanu, Grčkoj i Siriji, kao i Jermenima u Jermeniji i Nagorno-Karabahu, preko Svejermenskog fonda „Hajastan“.

Priznanje genocida nad Jermenima[uredi | uredi izvor]

Memorijal genocida nad Jermenima uz učešće političara kiparskih Grka (2008)

Većina Kiprana je svesna velike nesreće koju je jermenski narod pretrpeo tokom 1894–1923. i uvek su bili podrška i saosećali sa Jermenima.

Kipar je bio jedna od prvih zemalja u priznavanju genocida nad Jermenima, kada je 25. januara 1965. ministar inostranih poslova Spiros Kiprijanu prvi put pokrenuo ovo pitanje u Generalnoj skupštini Ujedinjenih nacija, uz memorandum kojim se poziva na podršku Kipra u pokretanju ovog pitanja na sednici Ujedinjenih nacija.[14]

Kipar je bio prva evropska država (i druga u svetu, posle Urugvaja) koja je zvanično priznala genocid nad Jermenima. 24. april je proglašen nacionalnim danom sećanja na genocid nad Jermenima na Kipru.

Od 1965. godine, kada su zvaničnici kiparske vlade počeli da učestvuju u godišnjim sećanjima na genocid nad Jermenima, kiparski politički lideri često su glavni govornici na tim događajima. Poslednjih godina obično marš kreće od centra Nikozije i završava kod crkve Device Marije u Strovolosu, gde se održava komemorativni događaj ispred spomenika genocidu nad Jermenima.

Društveni život[uredi | uredi izvor]

Jermenska kiparska zajednica tradicionalno je imala aktivan i strukturiran društveni život. Organizuju se razni dobrotvorni, kulturni, obrazovni i društveni događaji, kao što su prikupljanje sredstava/bazari, izložbe umetnosti/knjiga, plesne/pozorišne predstave, balovi, ručkovi, filmske projekcije, kampovi/ekskurzije na Kipru i inostranstvu, kao i predavanja i ceremonije komemoracije u vezi sa Jermenijom, Nagorno-Karabahom, jermenskom dijasporom i genocidom nad Jermenima.

Pravni status i zastupanje[uredi | uredi izvor]

Predstavnici deluju kao veze između svojih zajednica i države i oni su par excellence kompetentni da iznesu pred državu sva pitanja koja se odnose na njihovu grupu. Njihovo učešće traje 5 godina i ima konsultativni karakter, jer iako mogu da iznesu svoje stavove o pitanjima koja se tiču njihove grupe, nemaju pravo glasa. Do sada je služilo šest jermenskih predstavnika.

Od 1998. godine izabrani predstavnik je po službenoj dužnosti član Eparhijskog saveta (Թեմական Ժողով) Jermenske etnarhije (Ազգային Իշխանուշխանու).

Izbori[uredi | uredi izvor]

Prvi izbori za jermenskog člana Grčke komunalne komore održani su 5. avgusta 1960. Između 1965–1970, mandat jermenskih, maronitskih i latinskih predstavnika je produžavan posebnim zakonima, sve dok nije donesen Zakon 58/1970, kojim su oni pravilno uključeni u Predstavnički dom.

Religija[uredi | uredi izvor]

Kao i većina zajednica jermenske dijaspore, jermensko-kiparska zajednica je pretežno Jermenska apostolska (oko 95%). Nekih 5% pripada Jermenskoj evangelističkoj crkvi, Jermenskoj katoličkoj crkvi, Rimokatoličkoj crkvi, Grčkoj pravoslavnoj crkvi, Anglikanskoj crkvi, Crkvi braće iz Plimuta, Crkvi adventista sedmog dana ili su Jehovini svedoci; od ovih 5%, istorijski najznačajnije grupe su bili jermenski evangelisti, koji su 1940-ih i 1950-ih činili oko 10% jermensko-kiparske zajednice, i jermenski katolici, koji su bili na ostrvu od vremena krstaških ratova.

Jermenska prelatura Kipra[uredi | uredi izvor]

Zgrada jermenske prelature Kipra u Strovolosu, Nikozija

Jermensku prelaturu Kipra osnovao je 973. katolikos Hačig I. Istorijski gledano, prelatura je bila pod jurisdikcijom katolikosata Velike kuće Kilikije, dok je danas najstarija tema koja potpada pod njenu nadležnost. Od 2014. prelat, katolički generalni vikar, je nadbiskup Nareg Alemezijan. Vekovima se zgrada prelature nalazila u okviru jermenskog imanja u ulici Viktorija u Nikoziji ograđenoj zidinama; kada su to područje zauzeli ekstremisti kiparskih Turaka 1963–1964, prelatura je bila privremeno premeštena. Nova zgrada prelature podignuta je 1983. godine i otvorena 4. marta 1984. godine. Na inicijativu nadbiskupa Varujana Hergelijana, 1998. godine renoviran je podrum zgrade i formirana sala gde se održavaju brojne dobrotvorne, komunalne i kulturne manifestacije. Konzistorija prelature čuva zbirku crkvenih relikvija, od kojih su neke ranije bile u staroj crkvi Notr Dam de Tir ili Magaravanku.

Jermenski deo u Strovolosu, lokacija katedrale Device Marije, jermenske škole Nareg i spomenika genocidu nad Jermenima u Nikoziji

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Jermeni su uvek pridavali poseban naglasak obrazovanju, koje je – u sprezi sa Crkvom – temelj za očuvanje njihovog nacionalnog i kulturnog nasleđa. Jermenske škole predaju armenologiju, koja uključuje jermensku istoriju i tradicije, obezbeđujući ovekovečenje jermenizma sa generacije na generaciju.

Spomenici[uredi | uredi izvor]

Jermensko-kiparska zajednica ima nekoliko istorijskih spomenika, uključujući spomenik genocidu nad Jermenima u Nikoziji i obelisk posvećen igumanu Mehitaru.

Vremenska linija[uredi | uredi izvor]

  • 578 AD: Prvo dokumentovano prisustvo Jermena na Kipru;
  • 610–641: Nešto Jermena stiže za vreme vladavine vizantijskog cara Iraklija;
  • 717–728: Nešto Jermena stižu za vreme pontifikata katolikosa Hovanesa Odznecija iz komercijalnih razloga;
  • 965: Više Jermena stiže nakon oslobođenja Kipra od arapskih napada patricija Nikite Halkutca iz vojnih razloga;
  • 973: Katolikos Hačig I osniva jermensku prelaturu Kipra u Nikoziji;
  • 1136–1138: Vizantijski car Jovan II Komnin seli celokupno stanovništvo jermenskog grada Tel Hamduna na Kipar;
  • 1185: Vizantijski vojvoda Isak Komnin dovodi sa sobom jermenske ratnike nakon venčanja sa ćerkom princa Torosa II;
  • 1267: Nekoliko Jermena beži na Kipar nakon pada Jerusalima;
  • 1291: Mnogi Jermeni stižu na Kipar nakon pada Akre;
  • 1309: Kralj Ošin prognao je na Kipar veliki broj Jermena koji su bili protiv odluke Latinofilskog saveta Sisa;
  • 1322: 30.000 Jermena beži na Kipar nakon napada Saracena na Kilikiju;
  • 1335. i 1346: Novi talas jermenskih izbeglica stiže na Kipar nakon napada Mameluka na Kilikiju;
  • 1403. i 1421: Hiljade Jermena stižu na Kipar nakon otomanskog osvajanja Kilikije;
  • 1441: Neki Jermeni iz Kilikije ohrabreni su da se nasele u Famagusti;
  • Maj 1571: Crkva Notr Dam de Tir zvanično je dodeljena Jermenima Nikozije fermanom;
  • Jul 1821: Među 470 pogubljenja od strane Osmanlija je i jermenski sveštenik Nikozije, der Bedros;
  • 1894–1896: Hamidijski masakri se odvijaju u Osmanskoj Turskoj, što je rezultiralo sa 300.000 mrtvih. Oko 1.000 Jermena nalazi utočište na Kipru, od kojih samo oko 100 ostaje;
  • 1909: U provinciji Adana dogodio se masakr u Adani, koji je rezultirao sa 30.000 smrtnih slučajeva. Oko 2.000 Jermena beži na Kipar; skoro svi se vraćaju u toku godine;
  • 1915–1923: Osmanlije i Mladoturci počinili genocid nad Jermenima, uzrokujući preko 1.500.000 smrtnih slučajeva. Na Kipar stiže oko 8.000 jermenskih izbeglica, od kojih se oko 1.300 stalno nastanjuje;
  • 1916–1918: Jermenska legija je formirana i obučena u Monargi, blizu Bogazija, koja se sastojala od preko 4.000 Jermena iz dijaspore, koji su se kasnije borili protiv Otomanskog carstva;
  • 17. novembar 1953: Emitovanje prve jermenske emisije na radiju CyBC.
  • 8. mart 1957: Ekstremni kiparski Turci su podmetnuli požar crkve Gančvor;
  • 16. avgust 1960: Kipar dobija nezavisnost; Jermeni su Ustavom priznati kao „verska grupa“;
  • 13. novembar 1960: Kiparski Jermeni se na referendumu opredeljuju za pripadnost zajednici kiparskih Grka;
  • 15. jul 1961: Gradonačelnik Limasola Kostas Partasides predaje zlatni ključ Jermenskog groblja u Limasolu Mihranu Bastadžijanu, predsedniku jermenskog crkvenog odbora Limasola;
  • 24. april 1975: Priznanje genocida nad Jermenima od strane Predstavničkog doma;
  • 10. decembar 1979: Odbor za poboljšanje Strovolosa preimenuje ulicu Kiklopa u ulicu Jermenija. Ulični znak je zvanično postavljen 15. januara 1980. godine;
  • 19. april 1990: Predstavnički dom priznaje 24. april kao Dan nacionalnog sećanja na genocid nad Jermenima;
  • 24. april 1991: Zvanična prezentacija novog spomenika genocidu nad Jermenima, u dvorištu crkve Device Marije u Strovolosu, Nikozija;
  • 1. decembar 2002: Jermenski je priznat kao jezik manjine na Kipru;
  • 24. novembar 2006: Jermenski predsednik Robert Kočarjan polaže kamen temeljac za Memorijal genocida nad Jermenima u Larnaki.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Lesser-used Languages in States Applying for EU Membership” (PDF). European Parliament. str. 9. Pristupljeno 20. 1. 2015. 
  2. ^ Mirbagheri 2010, str. 16
  3. ^ Hadjilyra, Alexander-Michael (2009). The Armenians of Cyprus. str. 17. 
  4. ^ „Vartkes Mahdessian takes more than 2/3 of the vote winning by 68%”. Arhivirano iz originala 25. 4. 2012. g. Pristupljeno 15. 7. 2011. 
  5. ^ Kasbarian, Sossie; Gorman, Anthony (2015). „The 'Others' Within:: The Armenian Community in Cyprus”. Diasporas of the Modern Middle East. Contextualising Community. Edinburgh University Press. str. 241—273. ISBN 978-0-7486-8610-0. JSTOR 10.3366/j.ctt16r0jc2.11. 
  6. ^ Cohen 2008, str. 49
  7. ^ a b v Hadjilyra, Alexander-Michael (maj 2009). „Booklet on the Armenians of Cyprus”. Kalaydjian Foundation. Pristupljeno 16. 5. 2010. 
  8. ^ a b v Hadjilyra, Alexander-Michael (maj 2009). „Book The Armenians of Cyprus” (PDF). Kalaydjian Foundation. Pristupljeno 16. 5. 2010. 
  9. ^ a b „Life in the Armenian Quarter”. maj 2011. Arhivirano iz originala 11. 09. 2011. g. Pristupljeno 18. 9. 2011. 
  10. ^ Spinthourakis, Julia-Athena; et al. (novembar 2008). „Education Policies to Address Social Inequalities: Cyprus Country Report” (PDF). Department of Elementary Education. University of Patras. str. 4. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 7. 2011. g. Pristupljeno 11. 2. 2010. 
  11. ^ „From the past of the community: Nerkaght”. april 2011. Arhivirano iz originala 12. 09. 2011. g. Pristupljeno 18. 9. 2011. 
  12. ^ „Armenians in Cyprus (Nicosia, Larnaca, Limassol) - Hayk the Ubiquitous Armenian”. Arhivirano iz originala 1. 10. 2011. g. Pristupljeno 29. 5. 2014. 
  13. ^ „The Armenian Genocide and Cyprus (1915–1930): setting up a new life on a quiet island across Cilicia”. jun 2011. Arhivirano iz originala 12. 09. 2011. g. Pristupljeno 14. 9. 2011. 
  14. ^ „Forty Years After A Milestone – Vartkes Sinanian”. april 2012. Arhivirano iz originala 02. 10. 2013. g. Pristupljeno 20. 4. 2012. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Video dokumentarni filmovi[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кипарски_Јермени&oldid=27831341”