Makedonsko pitanje

Makedonsko pitanje je termin nastao krajem 19. veka, tokom borbi za makedonske oblasti Osmanskog carstva između susednih novoosnovanih hrišćanskih država (Bugarske, Srbije i Grčke).

Suština problema[uredi | uredi izvor]

Narod koji danas naseljava prostor Severne Makedonije je slovenskog porekla, ali je njegova etnička pripadnost i dan danas predmet sporenja. Danas sami stanovnici se većinom nazivaju i smatraju Makedoncima, a svoj jezik makedonskim jezikom. Narodi koji danas naseljavaju prostore Pirinske i Egejske Makedonije ne smatraju sebe Makedoncima u etničkom smislu.

Istorijska podloga[uredi | uredi izvor]

Počevši od Berlinskog kongresa 1878. godine, na kome je Srbija dobila nezavisnost, a Bugarska autonomiju, na području današnje Severne Makedonije počinje intenzivna propaganda obe države među tamošnjim stanovništvom. Obe propagande su imale za cilj identifikaciju lokalnog stanovništva sa Srbima odnosno Bugarima. Jedan od vidova propagande bile su i stipendije kojima su budući intelektualci i budući viđeni ljudi postajali indirektni zagovornici jedne od strana. U sukob se umešala i Grčka koja je preko Carigradske patrijaršije (na čijem je čelu bio Grk) pokušala da izvrši helenizaciju.

Sukob se zaoštravao i krajem 19. veka, a pogotovo u prvoj deceniji 20. veka prerastao je u otvoreni sukob Komita (Srba i srpskih pristalica) i bugarskih pristalica koji se nesmanjenom žestinom vodio po selima i planinama širom današnje Severne Makedonije. Poseban faktor činila je turska vlast koja je početkom 20. veka nastojala da svim silama istrebi pravoslavno stanovništvo u svojim zemljama i Arnauti (Albanci) koji su širom Kosova, Metohije, Raške i Vardarske Makedonije ubijali i pljačkali stanovništvo samo zato što je bilo pravoslavno na šta je turska vlast gledala blagonaklono.

Bugarska strana[uredi | uredi izvor]

Bugari svoju tezu baziraju na nekim istorijskim činjenicama (bugarska nacionalna svest makedonskih preporoditelja iz 19. veka, učešće makedonskih Bugara u bugarskom preporodu i u bugarskom društveno-političkom životu i dr.) kao i na sličnostima bugarskog i makedonskog jezika. Oba jezika imaju analitičku strukturu, dakle nemaju padeže i koriste predloške konstrukcije i postpozitivne članove. Ipak i južnomoravski srpski dijalekti naginju analitizmu, a sličnu strukturu imaju i grčki, albanski i rumunski, koji zajedno sa makedonskim i bugarskim formiraju balkansku jezičnu grupu (nem. Balkan Sprachbund).

U Bugarskoj je 1883. godine stvoreno "Bugarsko Makedonsko blagotvoritelno društvo". To humano društvo je vodilo brigu o "sirotim Bugarima" iz Makedonije, u Učiteljskim školama. Radilo je na tome da se u Makedoniji podigne i izdržava njihovo "Pedagoško učilište".^[1]

Makedonci u Pirinskoj Makedoniji kao i u drugim krajevima Bugarske imaju bugarsku nacionalnu svest, izuzev oko njih 1.650 prema poslednjem popisu (za razliku od popisa neposredno nakon Drugog svetskog rata i deset godina posle toga kada u uslovima komunističkog režima oko 70% stanovništva u Pirinskoj Makedoniji se izjasnilo kao makedonsko po narodnosti).

Srpska strana[uredi | uredi izvor]

Srbi svoju tezu grade na činjenicama da je deo stanovništva krajem 19. i početkom 20. veka pod pritiskom Bugara i Turaka prestao da slavi krsnu slavu (obeležje srpskog naroda) i promenio završetke svojih prezimena iz -ić u -ski (npr- Ivanović u Ivanovski). Po svedočenjima Srba koje su proterali bugarski i albanski fašisti za vreme Drugog svetskog rata, komunistički funkcioner Lazar Koliševski, predsednik Centralnog Komiteta Komunističke partije Makedonije, 1947. godine je spalio sve crkvene krštenice iz vremena Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije i otpočeo sa preimenovanjem srpskog i grko-cincarskog stanovništva sa „-ić” u „-ski”.

Spiridon Gopčević u svom delu „Stara Srbija i Makedonija“, u uvodnom delu donosi sledeće:

Poznato je da su „Šopovi”, koji su bez sumnje naši zemljaci, u prkos svojim protestima spojeni 1878. godine sa Kneževinom Bugarskom, a to zbog toga što se srpska Vlada nikad pre nije starala za šopsku zemlju i što se nikad nije protivila drskosti Bugara, koji su žigosali Šopove imenom „Bugari”. U ostalom, onda je padalo u račun ruskoj politici, da Kneževinu Bugarsku koliko moguće više proširi. Danas stvari stoje drukčije. Neblagodarni Bugari izbaciše svoje oslobodioce i poniziše ih toliko, da se Rusija ne može više za njih zauzeti, ako nije rada, da pogazi svoje dostojanstvo. A ostane li Bugarska usamljena, onda je sva prilika, da će Srbija pobedonosno izaći iz neminovne i odlučne borbe sa Bugarskom, e da će tom prilikom opet pridobiti predele do Vidina i Iskra, koji su ionako njena svojina. Ovakav rat rešio bi u isto vreme i makedonsko pitanje. Na svom putovanju uverio sam se o nepobitnom faktu, da u krajevima između Arbanije i Rodopskih planina sa jedne, a od srpske međe pa do Soluna s druge strane, žive naši zemljaci. Dužnost je dakle svakog Srbina da poradi na njihovom oslobođenju. Za sad su stara Srbija i Makedonija pod turskom vlašću i Turska je dosta snažna, da održi ove pokrajine. Nema dakle nade, da se što god može postići silom, kao što nema ni izgleda, da bi kakav narodni ustanak u onim krajevima mogao imati uspeha. Valja nam dakle strpljivo čekati, dok druge sile ne smire Tursku, te da se mi uzmognemo dočepati svog dela iz nasledstva „bolesnog čoveka”.

Gopčević dalje nastavlja:

Ali nam valja imati na umu, da nismo mi jedini, koji polažemo pravo na baštinu „bolesnog čoveka”. Bugari su to mnogo pre učinili, i to sa više dreke, drskosti i veštine, nego mi. Pošlo im je za rukom, te su uverili nedotupavne putnike o „bugaraštini” staro-Srbijanaca, toliko, da su ovi, doveli u zabludu celu Evropu. Izredno se, dakle, radujem, što je moje delo dovelo do ubeđenja naučnjake, da su ti tako zvani Bugari u stvari pravi Srbi. Milo mi je, što sam svojim pronalascima mogao stati na poprište za prava našega naroda. Ali ja sam još više pronašao, no pravu narodnost Makedonaca! Pošlo mi je za rukom, te sam po autentičnim izvorima, otkrio bugarsku propagandu i njena podla sredstva. Čitalac moga dela uvideće, koliko su Bugari napredniji od nas, kako oni radosno troše novac, da pobugare naše zemljake, te kako neumorno rade, da, ne birajući sredstva, svoj cilj postignu. Ako sa njihovim uporedimo naš dosadašnji rad u pravcu odbrane svojih prava na one krajeve, onda se zaista možemo zarumeniti od stida, jer ništa, ama baš ništa, nismo učinili! A budemo li tragali za razlogom ovako stidne pojave, onda ćemo naći, da on leži u neverovatnoj ravnodušnosti našega naroda i njegovih vođa naspram makedonskog pitanja, čiju sam važnost maločas dokazao. A budemo li tražili razlog ovakve ravnodušnosti — šta ćemo naći? — Još žalosniju pojavu, da nam partijska mržnja i unutrašnji razdor, ne dozvoljavaju, da se bavimo pitanjima spoljne politike.

Odmah po svršetku Drugog svetskog rata oko 120.000 makedonskih Srba bilo je primorano da emigrira iz Makedonije u Srbiju, odnosno gotovo 10% celokupnog makedonskog stanovništva.^[2]

Komite[uredi | uredi izvor]

Srbija je organizovala (na teritoriji današnje Severne Makedonije) i ubacivala (iz tadašnje Kraljevine Srbije) komitske čete sa ciljem zaštite svog stanovništva od nasilništva Bugara, Turaka i Arnauta (Albanaca).

Bugarski revolucionar Vasil Levski napisao je u Bukureštu 1862. Sintagmu (Ustav) bugarskih gorskih četa (komita).

Drugi razlog zbog kojeg su srpski komiti 1906. godine promenili naziv u četnici po nalogu majora Voje Tankosića je činjenica da su i Srbi i Bugari imali iste epolete, po uzoru na ruske, i da su Srbi Stare Srbije vezivali termin komiti za Bugare i njihove zulume nad tamošnjim Srbima.

Sukob SPC i MPC[uredi | uredi izvor]

Sukob između Srpske pravoslavne crkve i Makedonske pravoslavne crkve nastao je zbog samoproglašenja autokefalnosti MPC koju nije priznala nijedna kanonska pomesna crkva. Proglašenje autokefalnosti je izvedeno pod uticajem određenih vladajućih struktura i tajnih službi u ondašnjoj SFR Jugoslaviji.

Hronologija raskola između SPC i MPC[uredi | uredi izvor]

1945 — odmah po formiranju FNR Jugoslavije dolazi do proterivanja mitropolita Josifa Cvijovića.
1963 — Josip Broz Tito, savezni ministar unutrašnjih poslova Aleksandar Ranković i predsednika Vlade SR Makedonije Lazar Koliševski najavljuju raskol.
1967 — dolazi do formalnog rascepa postavljenjem arhiepiskopa Dositeja, a nakon njegove smrti arhiepiskopa Mihaila na položaj arhiepiskopa ohridskog.
2003 — SPC predlaže autonomni status MPC, što znači da sve ostaje po starom, ali da su vernici i sveštenstvo autonomne Ohridske arhiepiskopije dužni da u svakoj liturgiji pominju ime patrijarha srpskog. Ovaj predlog, nazvan Niški sporazum, prihvatio je jedino mitropolit veleški i povardarski Jovan Vraniškovski.

Vladika Jovan je zbog toga crkvenosudskom odlukom izbačen iz MPC, a sredinom 2005. godine je završio u zatvoru zbog navodnog „izazivanja verske mržnje” (zbog upada u bitoljskoj crkvi i zbog toga što je pretio vatrenim oružjem komšinici koja je se bunila zbog toga što je svoj stan koristio kao verski objekat), a krivični proces zbog navodnih „finansijskih malverzacija” (pod optužbom da je proneverio oko 300.000 evra dok je bio vladika MPC i zbog upotreba donacije od 50.000 evra makedonskog biznismena Trifuna Kostovskog za kupovinu svog džipa umesto za obnovu ikonostasa) još traje (zbog poništaja oslobađajućih presuda od strane drugostepenog suda zbog pogrešne primene materijalnog prava jer je prvostepeni sudija Valentin Zafirov smatrao da zbog toga što su stvari koje je sebi kupovao vratio crkvi kao i zbog njegovog nepojavljivanja u sudu).^[3]

Grčka strana[uredi | uredi izvor]

Grci negiraju stanovništvo Severne Makedonije i njoj samoj upotrebu termina Makedonija, Makedonac i makedonski jezik jer je po njihovom gledištu Makedonija naziv njihove istorijske države (Aleksandar Makedonski) i nema nikakve veze sa Slovenima koji su se tu naselili nekoliko vekova kasnije. Ovaj sukob je okončan 17. juna 2018. kada je potpisan Prespanski sporazum u kojem među ostalo piše da Makedonija se treba preimenovati u Severna Makedonija.

Severna Makedonija je izabrala simbol Sunce Vergine ili Zvezda iz Kutleša sa crvenom pozadinom. Grčka je odgovorila tako što je simbol Sunca iz Vergine ubacila u gotovo sve svoje institucije. Spor je delimično rešen oktobra 1995. godine u kompromisu koji je predložen od strane Ujedinjenih nacija. Simbol je uklonjen sa zastave Severne Makedonije u sklopu sporazuma kojim su uspostavljeni diplomatski i ekonomski odnosi između Severne Makedonije i Grčke. Nakon toga Severna Makedonija je promenila izgled zastave, a Grčka je ukinula trgovinski embargo.^[4]