Oslobođenje Pirota u Drugom svetskom ratu
Oslobođenje Pirota u Drugom svetskom ratu predstavlja jednu od poslednjih faza oslobođenja od okupatora.
Okupacija Pirota[uredi | uredi izvor]
Za vreme rata, 8. aprila 1941. Pirot su okupirali Nemci. Nastupila je brza kapitulacija kraljevske jugoslovenske vojske a zatim je došla bugarska vojska u Pirot koja je pod zaštitom Nemaca, u noći 29. aprila ušla u Pirot. Prijem među stanovništvom bio je hladan i neprijateljski a svega nekoliko porodica iz Dimitrovgradskog sreza (porodice Nedeljka Stojića, Alekse Popovića, Mite Denkovića i popa Arsena Delčeva) su istakle bugarske zastave. Pored ovakvog prijema, bugarski listovi su pisali o veličanstvenom dolasku bugarske vojske u Pirot[1].
Ulaskom Nemaca u Pomoravlje i Makedoniju, probugarsko stanovništvo je počelo sa formiranjem nacionalnih komiteta za doček Bugara. Glavni komitet stvoren je u Skoplju sa ciljem da obezbedi priključenje Bugarskoj. Bugari nisu bili samo za Makedoniju zainteresovani, vranjski ili pirotski okrug, već je isticana pretenzija i na Pomoravlje sa gradovima Niš i Leskovac. Maja 1941. u Sofiji je osnovan Komitet za Pomoravlje na čijem čelu je bio general Georgi Hristov. Ovaj komitet se zalagao za duhovno prisajedinjenje svih Bugara koji su živeli u slivu Morave, koja je smatrana bugarskom rekom[2].
Kada su Pirot i srez nišavski ušli u sastav bugarske države, smatrani su „novooslobođenim“ oblastima bugarske teritorije.
Prvi predsednik opštine Pirot pod bugarskom okupacijom je bio Dimitrije Mladenović Gaga. Ali je ubrzo sva vojna, civilna i politička vlast bila bugarska dok su sve položaje po opštinama zaposeli činovnici iz Bugarske.
Prve borbe[uredi | uredi izvor]
Prvi pokušaji u srezu da se formira narodna vlast je bilo osnivanje partizanskih jedinica 1942. godine. Krajem 1941. jedna partizanska desetina Svrljiškog Narodnooslobodilačkog partizanskog odreda[3] dolazi na teren Gornjeg Visoka. Oni su obišli visočka sela i sa sobom poveli 6 ljudi koji su bili spremni za borbu. Iz pokreta se sa svojim ljudima izdvojio čovek sa nadimkom Džadža iz sela Stanjance. Ova grupa nastojala je da obilazi okolna sela i na svoju ruku preuzimala je mere za organizovanje odreda i podizanje ustanka, likvidirala bugarske organe vlasti i postavljala nove. Uspeli su da napadnu opštinu u selu Velika Lukanja, spalili su opštinu, delom da likvidirali i pohvatali Bugare i njihove saradnike dok je u selu postavila meštanina iz sela, Jelenka Aleksića, za predsednika opštine. Nedisciplinovan odred počeo je da izvodi neke ekonomske reforme (imovinsko izjednačavanje ljudi), a nedisciplinovanim akcijama protiv okupatorskih snaga doprineo je da bugarska vojska i policija razbije odred[4].
Prvi narodnooslobodilački odbori bili su dobar podstrek partizanskom pokretu jer su doprinosili njegovom razvoju. Takvi odbori formirani su u selima: Petrovac, Činiglavci, Obrenovac, Nišor, Dobri Dol, Gradište, Basara, Sopot, Gnjilan, Veliki Suvodol, Rsovci, Brlog, Dojkinci, Topli Do, Jelovica, Pakleštica, Rosomač, Ragodeš, Crvenče, Blato, Krupac i Zavoj. Odbori nisu imali trajni karakter već su predstavljali privremene organe vlasti koji su ispunjavali neke zadatke posle čijeg izvršenja bi se rasformirali. Odbori su kasnije dobili stalnu formu organa vlasti i birali su se na seoskim konferencijama na oslobođenoj teritoriji ali i u selima na okupiranoj teritoriji: Petrovac, Držina, Rasnica, Pasjač, Kamik, Vojnegovac, Jalbotina, Veliki Jovanovac. Sredinom 1944. u oblasti Padež, na seoskoj konferenciji je formiran narodnooslobodilački odbor na čijem čelu je bio Čedomir Panajotović. Odbor počeo je odmah sabirao dobrovoljne priloge za partizane, rasturali su prošagande materijale koji su štampani u Pirotu. Prvi članovi odbora su bili najborbenijih ljudi koji su ovaj status zaslužili probijanjem kroz neprijateljske blokade sela i grada, davali partizanima potrebna obaveštenja i koji su donosili neophodne stvari. Što je bila jača partizanska jedinica, utoliko su odbori sticali nove funkcije. Početkom 1944. oni su predstavljali tela koja su ličila na vlast. Odbori su pored toga donosili odluke o organizaciji prikupljanja oružja i municije za partizane, pomoći u pšenici drugim srezovima, mobilizaciji ljudi, opominjanju ljudi neprijateljski nastrojenih prema partizanima i onih koji su sarađivali sa okupatorom uz obavezu da se sa njima razgovara, izvršenju smrtnih kazni nad izdajnicima itd. Odbori su bili odgovorni Sreskom narodnooslobodilačkom odboru koji neposredno pred oslobođenje Pirota nije bio u celini formiran.
Oslobođenje 1944. godine[uredi | uredi izvor]
Sredinom 1944. godine došlo je do novih zbivanja na teritoriji pirotskog okruga: borbe između pripadnika NOVJ s jedne i bugarskih i četničkih vojnika s druge strane. U srezu Belopalanačkom, između sela Klenja i Ljubatovice, došlo je do sukoba između četničkog odreda potpomognutog graničarima i petorica partizana koji su bili na jednoj pojati. U jednočasovnom puškaranju, tom prilikom četnici su uspeli da zarobe dvojicu, ali je prilikom napada teško ranjen jedan od četnika koji je transportovan u bolnicu u Belu Palanku a potom i u Niš. O tome da je situacija bila ozbiljna svedoči i potera koja je organizovana od strane četnika, kojima se pridružilo odeljenje graničara iz sela Čiflik i Babin Kal a dodatna pomoć je stigla iz Bele Palanke. Poteri se priključila i patrola poljske straže koja se službenim poslom zadesila u Babinom Kalu. Patrola je uspela da u blizini sela Donja Glama zarobi jednog partizana koji se posle 10 minuta borbe predao. Tom prilikom dogodio se i incident te je došlo do borbe između četnika i jednog odreda graničara u kojem su bila dva lakša ranjenika. Tada je kod zarobljenih pronađena jedna puška a oni su poslati na ispitivanje u Belu Palanku a potom i u Niš. Kako su saslušani zarobljenici izjavili, oni su bili veza između partizanskih odreda u okolini Niša i u okolini Pirota[5].
Dana 22. maja 1944. formirana je druga srpska divizija u čiji sastav su bile šesta južnomoravska i deseta srpska brigada kao i Crnotravski odred. Umesto Crnotravskog odreda, 10. juna 1944. u sastav divizije ušla je dvanaesta srpska brigada. Divizija je promenila ime u dvadesetdruga srpska divizija 14. jula. Divizija je imala u početku oko 2.000 boraca. Za prvog komandanta divizije izabran je Živojin Nikolić Brka koji je na toj poziciji ostao do 1. septembra kada je na njegovo mesto došao Ratko Sofijanić. Do 5. septembra bila je pod komandom Glavnog štaba Srbije, a 6. septembra ušla je u sastav XIII korpusa[6].
Od februara 1944. pripadnici četničkog pokreta iz sastava Nišavskog četničkog korpusa su dejstovali na prostoru Pirota i Babušnice. Na čelu Nišavskog korpusa bio je Aleksandar Vidanović Eugen ali ga je na to mesto zamenio kapetan II klase Dušan Petrović „Boroš“. U sastavu Nišavskog korpusa do tada se nalazilo šest brigada[7]: tri pirotske, lužnička, caribrodska i leteća brigada. Tokom leta 1944. četnici su nastavili borbu protiv partizanskih jedinica, razvijali živu propagandnu aktivnost na širenja ideja odluke kongresa regrutujući nove borce i snabdevajući se od svojih simpatizera. U svom trogodišnjem ratovanju, pripadnici Nišavskog korpusa nisu učestvovali u borbi protiv bugarske vojske i policije niti protiv pripadnika formacija Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. Jedini bugarski policajac koji je bio žrtva u toku rata, nastradao je od strane četnika u selu Gnjilan 1943. godine. To je urađeno kako bi se prema stanovništvu izvršila odmazda od strane Bugara jer su četnici smatrali da je selo Gnjilane uporište partizanskog pokreta[8].
Posle izbacivanja Rumunije iz rata i izbijanja Crvene armije na granice sa Bugarskom, došlo je do velikog kolebanja među bugarskim jedinicama u okupiranim krajevima[9]. Zbog ovih novih događanja Glavni štab NOV i PO Srbije je izdao direktivu za pregovore sa Bugarima o predaji i njihovom učešću u ratu protiv Trećeg rajha. Stanje u bugarskim redovima najbolje opisuje prva rečenica direktive: „Događaji se sve brže razvijaju. Odlazak bugarskih trupa je pitanje dana, možda časova.“ Od predstavnika NOV i PO Jugoslavije tražilo se da što pre stupe u kontakt sa bugarskim garnizonima u vezi sa slanjem parlamentaraca u što kraćem roku. Od Bugara se tražilo da u sadejstvu sa NOV i PO likvidiraju nemačke, četničke i Nedićeve snage u svojim garnizonima. Ukoliko bi to odbili, onda je trebalo da se od Bugara traži predaja oružja kako ga ne bi preuzeli Nemci i kolaboracionisti. Ako bi Bugari pristupili likvidaciji osovinskih snaga, od njih bi se potom tražilo da nastave sa zajedničkim akcijama, pod komandom NOV i PO ili da pristupe bugarskoj narodnooslobodilačkoj vojsci. Ukoliko bi to odbili, onda bi se Bugarima obezbedio izlazak iz okupiranih područja uz predaju svog oružja i opreme. Pored toga, glavni zadatak svim jedinicama NOV i PO bio je da što pre ovladaju gradovima pod kontrolom Bugara kao i komunikacijama pod bugarskom kontrolom[10].
Jula 1944. iz Crne Trave u pirotski kraj došao je Jovan Cekić koji je bio član okružnog komiteta KPJ. stigao je u selo Petrovac. Partizanske jedinice u Petrovcu posedovale su radio stanicu kojom su se pratile najnovije vesti o događanjima na frontu, naročito iz Bugarske. Neposredno pred oslobođenje Pirota, u selo Vojnegovac došao je jedan Bugarin u civilu i ponudio predaju bugarske kasarne i mosta u selu Sukovo. Hteli su da partizani unište most kako bi se sprečilo povlačenje Nemaca iz Bugarske. Ovakav razvoj događaja izazvao je sumnju među partizanima. Posle ovih pregovora Bugarin je došao još jednom ali su ga ovom prilikom partizani svezali pod navodnom sumnjom da je on bugarski agent. Posle kratkog vremena Bugarin je priznao da su pregovori bili smišljena akcija kako bi se likvidirao istaknuti partizanski vođa za koga su čuli da je boravio u pirotskom kraju. Ispostavilo se da je zarobljeni Bugarin u stvari bugarski policajac ko bio odgovoran za više zločina protiv lokalnog stanovništva. On je predat okupljenom narodu koji ga je linčovao zbog zločina.
Iz Pirota je stigla vest da vlada pometnja među Bugarima, da su bugarski policajci bežali i bacali oružje, a da je to posledica napete situacije u Bugarskoj[11]. Na postojeću telefonsku mrežu koja je prolazila blizu Petrovca, priključen je poljski telefon i preko njega je pozvana bugarska komanda u Pirotu. Bugari su hteli da pregovaraju i preko telefona su tražili da Jovan Cekić dođe u Pirot. Bugari su pozvani da njihova delegacija dođe u blizinu sela Petrovac i da se pregovori vode na partizanskoj teritoriji. Partizanima nije odgovaralo da umesto Bugara u grad dođu Nemci, dok su Bugari želeli da što pre napuste Pirot [12] Po ovlašćenju generala Popova iz Pirota, 6. septembra 1944. kolima je u Petrovac došla jedna delegacija u čijem sastavu su bili jedan pukovnik, potpukovnik i major. Posle kratkih pregovora odlučeno je da se Bugari povuku iz Pirota. Do dolaska partizana bugarske jedinice su držale front. Ubrzo je u Pirot stigao jedan deo Nišavskog odreda za održavanje reda. Ovim događajima završeno je oslobođenje Pirota i otpočelo formiranje narodne vlasti.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Dimitrije Kulić, Bugarska okupacija 1941–1944, tom I, Prosveta, Niš 1970, 33
- ^ Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, tom I, Nolit, Beograd 1988, 400–402
- ^ Jovan Mitić, „Svrljiški (Nišavski) NOP odred“, Vojna Enciklopedija, tom IX, Beograd 1975, 469
- ^ IAP, Pirot i okolina u NOB-u 1941-1945, k. IV, Planovi i izveštaji revizije, dokument bez signature, 2
- ^ IAP, Pirot i okolina u NOB-u 1941-1945, k. I, fascikla (dalje: f.) VII, dokument
- ^ IAP, Pirot i okolina u NOB-u 1941-1945, k. 2, f. IX, dokument 19/IX, Osnovni podaci o divizijama formiranim na jugu Srbije u prvoj polovini 1944. godine, 1–2
- ^ Đura Zlatković-Milić, Zla vremena, 321–322.
- ^ Đura Zlatković-Milić, Zla vremena, 336.
- ^ Živojin Nikolić-Brka, Jugoistočna Srbija u Narodnooslobodilačkom ratu i revoluciji 1941–1945, Beograd 1979, 555
- ^ ZNOR, t. 1, k. 11, dok. br. 48, Direktiva Glavnog štaba NOV i PO Srbije od 27. avgusta 1944 god. za pregovore sa predstavnicima bugarskih jedinica o predaji našoj vojsci i o zajedničkoj borbi.
- ^ Jovan Cekić, Oslobođenje grada Pirota i okoline, Pirotski zbornik, br. 6, Pirot 1974, 131–132.
- ^ List Sloboda, 6. septembar 1946, br. 102, 2.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Braničevski glasnik, Igor Rakić, Oslobođenje pirotskog kraja u Drugom svetskom ratu septembra 1944. godine, Požarevac 2016.