Osmanski Krit

Kritski vilajet 1895. godine

Krit je došao pod osmansku vlast tokom Kandijskog rata (1645—1669). Pod vlašću Turaka ostao je do 1896. godine, odnosno do završetka Kritskog ustanka kojim je formirana Kritska država.

Osvajanje Krita

Glavni članak: Kandijski rat

Turci su osvojili Krit u Kandijskom ratu. Rat je počeo naredbom sultana Ibrahima I da se objavi rat Mletačkoj republici i izvrši invazija njenog ostrva Krita zato što je tamo našao utočište jedan brod malteških gusara. Dvadesetpetogodišnja borba oko tog ostrva predstavljala je krunisanje viševekovnih turskih napora da zagospodare celim istočnim Sredozemljem. U početku rata Venecija je svoje najbolje vojne snage grupisala na Kritu. Već na početku rata Turci preduzimaju opsadu Krita koja će trajati do završetka rata čineći je time verovatno najdužom opsadom u istoriji. Mirovni ugovor je sklopljen 1669. godine i po njegovim odredbama ostrvo Krit je predato Turcima i izvršeno je razgraničenje u Dalmaciji i Boki Kotorskoj. Konačan akt o novoj granici, nazvanoj „linija Nani“ po mletačkom komesaru za razgraničenje, potpisan je tek 1671. godine.

Pobune na Kritu u 19. veku

U vreme prve egipatske krize dolazi do prvih nemira na Kritu u 19. veku. Klokotronis je formirao društvo "Feniks", tajnu organizaciju sa ciljem podizanja ustanka u oblastima pod Osmanskim carstvom koja su nakon oslobođenja Grčke ostala pod Turcima. U vreme druge egipatske krize dolazi do podizanja velikog ustanka na Kritu 1841. godine. Ustanicima su se pridružili brojni dobrovoljci koji proglašavaju privremenu kritsku vladu. Britanci su pomogli Turcima da uguše ustanak. Tokom ustanka se u Atini formira Centralni komitet Krićana, a kasnije još dve slične organizacije: Veliko bratstvo pod vođstvom Joanisa Koletisa i Društvo ,, kapetana“, organizacija boraca iz Epira, Tesalije i Makedonije koji su emigrirali u Grčku. Međutim, Krit je ostao miran do 1860-ih godina kada je obnovljen nacionalni pokret Grka. Jonska ostrva tražila su ujedinjenje sa Grčkom. Britanci ga, pod narodnim pritiskom, napuštaju 1864. godine. Dve godine kasnije izbija ustanak na Kritu. Razlog je bio zahtev za poreskim reformama iz 1858. godine koji osmanske vlasti nisu prihvatile. Nacionalna skupština Krićana je u Sfakiji setembra 1866. godine proglasila ujedinjenje sa Grčkom. Dobrovoljci, predvođeni generalom Kalergisom, krenuli su ka Kritu, mada je Grčka ostala zvanično neutralna. Grčki brodovi snabdevali su ustanike, a štampa je sprovodila antitursku propagandu. Dolazi do sukoba Turaka i Grka u Tesaliji i Epiru, a do ozbiljnijeg sukoba došlo je kod mesta Agrafa. Najkrvavija bitka Kritskog ustanka vođena je kod Arkadiona 1867. godine. Branioci Arkadiona bacili su se u vazduh. Privremena vlada, osnovana iste godine, delovala je u ime kralja Đorđa. Porta je imenovala Omer-pašu Latasa za gušenje Kritskog ustanka. On je krenuo na Krit sa 20.000 ljudi. Januara 1868. godine Organskim regulamentom Porta je dodelila Kritu autonomno uređenje. Regulament je predviđao sudske i administrativne savete, formiranje generalne skupštine od predstavnika svih kaza, ukidanje ili smanjenje raznih taksa, uvođenje grčkog kao zvaničnog jezika ostrva pored osmanskog, a Grčkoj je decembra poslala ultimatum da obustavi pomoć ustanicima, što je izazvalo prekid njihovih diplomatskih odnosa. Velike sile su februara 1869. iznudile obavezu grčke vlade da spreči slanje četa na Krit, te se ustanak polako ugasio. Do manjeg ustanka došlo je 1878. godine.

Oslobođenje Krita

Glavni članak: Kritski ustanak

Novi zahtev za ujedinjenjem Krit je istakao 1886. godine, a tri godine kasnije izbili su nemiri. Jula 1894. godine Krićani traže poreske reforme i hrišćanskog guvernera. Novi ustanak buknuo je 1896. godine. Nakon požara u grčkom kvartu u Kaneji u rat ulazi i Grčka 1897. godine. Po završetku rata, pukovnik Vasos napušta ostrvo, a velike sile tražile su guvernera. Na položaj je na kraju postavljen grčki kralj Đorđe. Krit zvanično ipak nije bio ujedinjen sa Grčkom, već je formirana Kritska država (1898—1913). Do sjedinjenja će doći tek Londonskim sporazumom kojim je okončan Prvi balkanski rat.

Vidi još

• Istorija Grčke

Literatura

• Ričard Klog, Istorija Grčke novog doba, Klio, Beograd (2000)
• Stevan Pavlović, Istorija Balkana (1804—1945), Klio, Beograd (2004)
• Jozef fon Hamer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva 3, Zagreb (1979)