Srpski nacionalizam

Narodna zastava Republike Srbije i srpskog naroda, u kontinuiranoj upotrebi od 1835.

Srpski nacionalizam je etnički nacionalizam koji govori da su Srbi nacija i promoviše kulturno jedinstvo svih Srba.

Prvobitno je nastao u kontekstu opšteg rasta nacionalizma na Balkanu pod osmanskom vlašću, pod uticajem srpskog lingviste Vuka Stefanovića Karadžića i srpskog državnika Ilije Garašanina. Srpski nacionalizam bio je važan faktor tokom balkanskih ratova koji je doprineo porazu Osmanskog carstva, tokom i poslije Prvog svjetskog rata koji je doprineo slomu Austrougarske i ponovo tokom raspada Jugoslavije devedesetih godina 20. vijeka.

Nakon 1878. godine, srpski nacionalisti su spojili svoje ciljeve sa ciljevima jugoslovenstva, imitirajući vodeću ulogu Pijemonta u ujedinjenju Italije, tvrdeći da Srbija ne teži samo ujedinjenju svih Srba u jednu državu, nego da Srbija nastoji biti južnoslovenski Pijemont koji će ujediniti sve Južne Slovene u jednu državu poznatu kao Jugoslavija. Srpski nacionalisti su podržavali centralizovanu Jugoslaviju koja je garantovala jedinstvo Srba, dok su se protivili pokušajima decentralizacije države. Vidovdanski ustav iz 1921. godine konsolidovao je zemlju kao centralizovanu državu pod srpskom dinastijom Karađorđević. Hrvatski nacionalisti su se protivili centralizovanoj državi i zahtijevali njenu decentralizaciju i stvaranje autonomne Hrvatske unutar Jugoslavije, koju je jugoslovenska vlada prihvatila sporazumom Cvetković—Maček 1939. godine. Srpski nacionalisti su se protivili sporazumu smatrajući da se njime slabi srpsko jedinstvo, ističući njegov značaj za Jugoslaviju sloganom „jako srpstvo — jaka Jugoslavija”. Invazija, okupacija i razbijanje Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu dovela je do okrutnih etničkih sukoba, a srpski nacionalizam se naročito isticao u četničkom pokretu.

Decentralizacija Jugoslavije šezdesetih godina 20. vijeka i suzbijanje svih etničkih nacionalnih osjećanja doveo je do zazora i oživljavanja srpskog nacionalizma osamdesetih godina, koji su osuđivali poslijeratno jugoslovenstvo i decentralizaciju Jugoslavije. Usljed zahtjeva više jugoslovenskih republika devedesetih godina za otcjepljenjem, odgovor srpskih nacionalista bio je da svi Srbi u svim jugoslovenskim republikama imaju pravo da se ujedine u jedinstvenu državu.

Nastanak i razvoj

Rana istorija

Nastao je u vremenu opšteg nacionalnog buđenja na Balkanskom poluostrvu za vreme njegove okupacije od strane Osmanske imperije. Među njegovim začetnicima ubrajaju se lingvista Vuk Stefanović Karadžić, koji je godinama radio na promovisanju srpske nacionalne kulturne baštine (jezika, pisma, narodnih epskih i lirskih pesama) širom Evrope, koje je predstavio i evropskim književnim velikanima poput Jakoba Grima i Johana Volfganga Getea, zatim srpski državnik Ilija Garašanin, koji je sačinio dokument poznat kao Načertanije, koji je trebalo da predstavlja doktrinu spoljne politike Kneževine Srbije, i drugi. Međutim, ljudi koji su imali najveću ulogu u stvaranju srpskog nacionalizma i srpskog kulta, bili su srpski velikani iz srednjovekovne istorije, među kojima su najznačajniji Sveti Sava, car Stefan Dušan, knez Lazar Hrebeljanović i Miloš Obilić, i kultovi Kosovskog boja, Dušanovog zakonika i Srpskog carstva.

Srpska revolucija

Glavni članak: Srpska revolucija

Boj na Mišaru

Balkansko poluostrvo biva zahvaćeno sveopštim ustankom protiv Osmanske imperije, koja je vekovima držala porobljene balkanske narode pretežno pravoslavne veroispovesti (Srbi, Grci, Bugari, Rumuni). Prvi srpski ustanak protiv Turaka podignut je 15. februara 1804. godine, u mesto Orašac. Za vođu je izabran čovek iz naroda i trgovac Đorđe Petrović, od Turaka prozvao Crni Đorđe (Karađorđe), koji je dobio titulu vožda. Srbi su tada izvojevali nekoliko čuvenih bitaka, uprkos tome što su stajali pred brojnijim neprijateljem, među kojima su: boj na Mišaru, boj na Ivankovcu, boj kod Batočine, boj na Deligradu i neočekivano ustaničko zauzimanje Beograda nakon nepune dve godine od početka ustanka.

Srpske ratne pobede zainteresovale su mnoge evropkse monarhe i vojskovođe, i tako pokrenule srpsko pitanje na mnogim evropskim dvorovima. Ustanički vožd je tražio pomoć od ruskog cara Aleksandra I Pavloviča i francuskog imperatora Napoleona Bonaparte. Ruski car je pružio Karađorđu uverenje da Ruska Imperija čvrsto podržava bratski pravoslavni srpski narod, i da će, kad bude u prilici, poslati rusku vojsku kao pomoć u borbi protiv Turaka, a kao znak poštovanja poklonio mu je sablju sa posvetom. S druge strane, Napoleon je bio u neprijateljskim odnosima sa Rusima, i spremao se da krene u pohod na Rusku Imperiju.

Ipak, zbog odsustva ruske vojske koja nije stigla u pomoć Srbima, braneći Rusiju od Napoleona u Otadžbinskom ratu, srpski ustanici su počeli da slabe u sukobima. Carigrad je na Srbiju poslao veliku vojsku, koju ova nije mogla da pobedi. U boju na Čegru, nedaleko od Niša, Srbi su se žestoko borili protiv daleko brojnijih Turaka. Kada je srpski komandant vojvoda Stevan Sinđelić shvatio da je bitka izgubljena, sve svoje borce je lišio zakletve i pozvao da napuste rov, koji je već bio ispunjen neprijateljskim vojnicima. Pošto niko nije napustio ustanički položaj, Sinđelić je otišao do barutane, i ispalio kuršum, tako da je čitav rov eksplodirao, ubivši srpske, ali i turske vojnike. Turci su, ipak, bili zadovoljni izvojevanom pirovom pobedom, ali su ostali kivni prema Srbima, te su naredili da se poseku glave svim poginulim ustanicima, i ugrade u Ćele-kulu, kao opomena srpskom narodu.

Nacionalna ujedinjenja

Za više informacija pogledajte Ujedinjenje Nemačke 1871.

Za više informacija pogledajte Ujedinjenje Italije

Proglašenje Nemačkog carstva u Versaju

Sredinom 19. veka, sve veće evropske države su počele da rešavaju pitanje svog nacionalnog ujedinjenja. Tako se ujedinila Italija u periodu od 1848. do 1871. godine, i Nemačka 1871. godine. Mnoge revolucije su potresale Evropu (u Francuskoj, Mađarskoj, i suvereni su se smenjivali na prestolu velikom brzinom. Ipak, po strani su ostali narodi pod okupacijom Austrougarske i Osmanske carevine. Zato je bilo pitanje časa kada će slovenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Česi, Slovaci, Bugari...) ustati protiv dva okupatora, i pokrenuti borbu za svoje konačno oslobođenje. Pod vekovnom okupacijom rođen je bunt među ovim narodima, i tako je došlo do stvaranja panslavenske ideje okupljanja svih Slovena. Tim povodom je organizovan i Prvi sveslovenski kongres u Pragu, 1848. godine, koji je zahtevao izjednačenje prava svih slovenskih naroda sa drugim evropskim narodima. Posebno za taj kongres, komponovana je panslavenska himna Hej Sloveni.

Bilo je sasvim jasno i pitanje časa kada će Srbi postaviti pitanje svog nacionalnog ujedinjenja pred evropske vladare. Kneževina Srbija se tada, još uvek, nalazila u okviru Osmanske carevine, sa statusom autonomne jedinice. Iako je očekivalo da će najveći udar srpskog nacionalizma doći iz Srbije, nije bilo tako.

Nevesinjska puška

Za više informacija o ustanku u Hercegovini pogledajte Nevesinjska puška

Hercegovci u zasedi.

Srpski ustanak protiv Turaka je ponovo izbio tamo gde je tortura nad civilnim stanovništvom bila najveća. To je bila Hercegovina, iz koje su vekovima odvođena srpska deca, da bi služili kao janičari u Osmanskom carstvu. Ustanak je izbio 1875. godine, i neverovatnom brzinom se proširio na čitavu Hercegovinu i Bosnu. Podrška je stigla iz Kneževine Srbije i Knjaževine Crne Gore, iz kojih odmah pristižu naoružani dobrovoljci. Hercegovci odnose uspehe u borbama, a Turci okrivljuju Kneževinu Srbiju za početak ustanka. Zato joj objavljuju rat.

Balkanski ratovi

Nagli porast popularnosti, srpski nacionalizam je doživeo u periodu Prvog i Drugog balkanskog rata, kada je Kraljevina Srbija, zajedno sa Crnom Gorom, Grčkom i Bugarskom, povela borbu za oslobođenje Balkana od Turaka. Srpska vojska je tada od Turaka oslobodila teritorije Stare Srbije (Kosovo, Metohija, Raška i Vardarska Makedonija). Pored toga, pomogla je i bugarsko zauzimanje turskog utvrđenja Jedrena, čiji je pad trebalo da predstavlja kraj turskog prisustva u Evropi.

Prvi svetski rat

U tom vremenu počele su da se pojavljuju prve srpske nacionalističke organizacije. Među njima su bile Mlada Bosna, Crna ruka i Ujedinjenje ili smrt. Ove tri organizacije su organizovale Vidovdanski atentat u Sarajevu, u kojem je ubijen austrougarski prestolonaslednik i nadvojvoda Franc Ferdinand. To je bio povod da početak Prvog svetskog rata, u kojem je Kraljevina Srbija odnela prvu pobedu protiv Centralnih sila. Srpski vojnici su se posebno istakli u bitkama na Ceru, gde ih je predvodio vojvoda Stepa Stepanović, i na Kolubari, gde ih je predvodio vojvoda Živojin Mišić. Obojica su ušli u istoriju srpskog nacionalizma kao jedni od najvećih srpskih heroja i vojskovođa.

Međuratni period

Nakon Prvog svetskog rata, delovi poražene Austrougarske su se ujedinili sa Srbijom, pa je tako nastala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U ovoj državi su se odmah pojavili nacionalistički pokreti u sva tri naroda. Tako je, na primer, kod Hrvata postojala Hrvatska republikanska seljačka stranka, koja je vatreno zagovarala nezavisnost Hrvatske i njeno republikansko uređenje, dok je na drugoj strani postojala predratna Narodna radikalna stranka, sa predsednikom Nikolom Pašićem, koja iako nije bila striktno nacionalistička, često je bila uzimana kao značajan faktor i partija srpskog nacionalizma.

Preimenovanjem Kraljevine SHS u Kraljevinu Jugoslaviju, i nastojanjem za stvaranje jedinstvene jugoslovenske nacije, došlo je do širokih ideoloških podela među srpskim nacionalistima. Tu su bili oni koji su podržavali ideju jugoslovenstva i ujedinjenja južnih Slovena, i njih je predvodio Dimitrije Ljotić, ali tu su bili i oni koji su želeli stvaranje nezavisne srpske države monarhističkog uređenja, koja bi bila u granicama predviđenim Londonskim ugovorom iz 1915. godine. Takvi su bili ljudi iz Srpske radikalne stranke, koju je predvodio dr Milan Stojadinović.

Drugi svetski rat

Drugi svetski rat je sasvim uništio Kraljevinu Jugoslaviju, koja je podeljena između četiri okupatora (Nemačke, Italije, Mađarske i Bugarske). Tada je stvorena i Nezavisna Država Hrvatska, od strane Ustaškog pokreta, koju je osnovao Ante Pavelić u emigraciji u Italiji. Ova država je bila kvislinška, i sarađivala je sa nacionalsocijalističkom Nemačkom u potpunosti. Shodno tome, u NDH je sprovođen masovni genocid nad prvenstveno Srbima, ali i Jevrejima i Romima, kroz osnivanje logora poput Jasenovca, Jadovna, Stare Gradiške... Genocid i represalije nad civilima su bile stravične, do te mere da su italijanski i nemački oficiri pisali molbe svojim vođama Benitu Musoliniju i Adolfu Hitleru, sa zahtevom da uzmu srpske civile u zaštitu tako što će obuzdati ustaške vođe.

General Draža Mihailović

Borbu protiv okupatora u Jugoslaviji povela su dva pokreta. Jedan je bio četnički pokret Pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića, koji će ubrzo postati legalna jugoslovenska vojska priznata od kralja Petra II Karađorđevića i jugoslovenske izbegličke Vlade u Londonu, te će joj biti dodeljeno ime Jugoslovenska vojska u otadžbini, a pukovniku Mihailoviću čin generala i mesto ministra vojnog. Drugi pokret je bio partizanski, koji je pokrenula Komunistička partija Jugoslavije, a čijem se čelu našao Josip Broz Tito. Ova dva pokreta su najpre međusobno sarađivala, da bi ubrzo došlo da razlaza zbog ideoloških neslaganja, koja su prouzrokovala građanski rat.

Četnički pokret, izrazito monarhistički i nacionalistički opredeljen, je poveo prve borbe protiv nemačkog okupatora u čitavoj okupiranoj Evropi. Tako je Mihailovićev saradnik potpukovnik Veselin Misita poveo oslobađanje Loznice, krajem avgusta 1941. godine, koja je postala prvi oslobođeni grad u okupiranoj Evropi, u kome se prvi put predao nemački garnizon, od početka Drugog svetskog rata. Nakon Drugog svetskog rata, na vlast u Jugoslaviji je došla Komunistička partija Jugoslavije, koja je počela sa političkim progonima neistomišljenika i protivnika komunizma. Tako je suđeno generalu Dragoljubu Draži Mihailoviću, koji je osuđen na smrt zbog saradnje sa okupatorom i ubijen na nepoznatoj lokaciji. Mihailović je tako postao jedan od najvećih ličnosti srpskog nacionalizma, kao heroj Balkanskih i Prvog svetskog rata, i nosilac srpskog ordena Ordena belog orla, britanskog Vojnog krsta, francuskog Ratnog krsta i američke Legije za zasluge (koju mu je posthumno dodelio Hari Truman, predsednik SAD).

Raspad SFRJ

General Ratko Mladić

Raspadom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, naglo je počeo da jača nacionalizam u svim njenim republikama. Građanski rat koji je izbio, doveo je do pojavljivanja mnogo nacionalističkih političkih i militantnih pokreta. Tako se u političke pokrete ubrajaju Srpska radikalna stranka, čiji je predsednik profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu dr Vojislav Šešelj, i Srpski pokret obnove, na čelu sa novinarom i književnikom Vukom Draškovićem, a u militantne organizacije Srpska dobrovoljačka garda koju predvodi nekadašnji vođa navijača Crvene zvezde Željko Ražnatović Arkan, Garda Panteri na čelu sa Ljubišom Savićem Mauzerom, zatim Beli orlovi, Škorpioni i dr. Srpski nacionalizam je imao veliku podršku u Republici Srpskoj Krajini i Republici Srpskoj. Među istaknutim političarima i vojskovođama toga doba, koji su se istakli kao srpske patriote i nacionalisti, ostali su upamćeni Radovan Karadžić, general Ratko Mladić i Milan Martić.

Po završetku građanskog rata u Jugoslaviji i padu Slobodana Miloševića sa vlasti, posle 5. oktobra 2000. godine, jedina ozbiljnija organizacija koja zagovara ideologiju srpskog nacionalizma i Velike Srbije, bila je Srpska radikalna stranka sa Vojislavom Šešeljem na čelu. Ona je ostvarila prijateljske odnose sa partijama Nacionalni front u Francuskoj, čiji osnivač i predsednik Žan-Mari le Pen biva proglašen počasnim građaninom Zemuna (gde je Srpska radikalna stranka bila na vlasti), Liberalno-demokratskom partijom Rusije, i Baas partijom bivšeg iračkog predsednika Sadama Huseina. Početkom 2003. godine, Haški tribunal je podigao optužnicu protiv Vojislava Šešelja. On se dobrovoljno predao tribunalu, u koji je otišao februara 2003. godine, gde mu suđenje traje punih 10 godina bez prvostepene presude, a vođenje Srpske radikalne stranke je prepustio svom kumu Tomislavu Nikoliću, tada zameniku predsednika, i generalnom sekretaru Aleksandru Vučiću. Nikolić je uspeo da sačuva snagu stranke, kojoj se priključila i Stranka srpskog jedinstva, koju je osnovao Željko Ražnatović Arkan, nakon čijeg ubistva ju je vodio njegov kum Borislav Pelević. Kao kandidat Srpske radikalne stranke za predsednika Srbije, Tomislav Nikolić je dva puta odnosio pobedu u prvom krugu izbora (2004. i 2008. godine), da bi u oba navrata izgubio u drugom krugu od svog protivkandidata Borisa Tadića.

Skora istorija

Nakon unutar-stranačkih problema, Nikolić je napustio Srpsku radikalnu stranku, i oktobra 2008. godine osnovao Srpsku naprednu stranku. Ubrzo su mu se pridružili mnogi funkcioneri radikala, među kojima je bio i Aleksandar Vučić. Nova stranka se odrekla ideologije srpskog nacionalizma, kao što se odrekla i stvaranja Velike Srbije, ali je i prihvatila učlanjenje Srbije u Evropsku uniju.

Na opštim izborima u Srbiji 2012. godine, Tomislav Nikolić je u drugom krugu izabran za predsednika Republike Srbije, a Srpska napredna stranka je osvojila najviše poslaničkim mesta u parlamentu, da bi zatim formirala Vladu sa Socijalističkom partijom Srbije i Ujedinjenim regionima Srbije. Predsednički kandidat Srpske radikalne stranke na izborima 2012. godine, bila je Jadranka Šešelj, supruga Vojislava Šešelja. Nakon izbora, stranka nije uspela da pređe izborni cenzus, i nije dobila ni jedno mesto u parlamentu. Tako je ušla u krug manjih političkih pokreta u Srbiji koje zagovaraju ideologiju srpskog nacionalizma, među kojima su Srpski narodni pokret 1389, Srpski narodni pokret Naši, Otačastveni pokret Obraz (kome je zabranjen rad odlukom Ustavnog suda)... Veliku kritiku je doživela Srpska radikalna stranka nakon izbora, zbog toga što nije nastupila u koaliciji sa Dverima srpskim, koje su odvojeno imale približan rezultat, ali ne dovoljan za ulazak u parlament. Dveri srpske su osnovane 1999. godine, kao časopis, da bi od 2003. nastavile rad kao udruženje građana, a kampanju za svoj izlazak na izbore pokrenule još početkom 2011. godine. Iako su ostvarile neočekivan rezultat, ostale su ispod izbornog cenzusa, sa 4,33% glasova, zajedno sa Srpskom radikalnom strankom, koja je osvojila 4,61% glasova.

Međutim na parlamentarnim izborima 2016 godine Srpska radikalna stranka osvaja 22 poslanička mesta i time vraća parlamentarni status. Takođe srpski pokret Dveri po prvi put ulaze u parlament sa 7 poslanika.

Vidi još

• Nacionalizam
• Etnički nacionalizam
• Verski nacionalizam
• Etnokratija
• Albanski nacionalizam
• Bošnjački nacionalizam

Literatura

• Ackermann, Alice (1999). Making Peace Prevail: Preventing Violent Conflict in Macedonia (na jeziku: engleski). Syracuse University Press. ISBN 9780815606024. 
• Pantelic, Bratislav (2007). „Designing Identities Reshaping the Balkans in the First Two Centuries: The Case of Serbia”. Journal of Design History. 20 (2): 131—144. doi:10.1093/jdh/epm007. 
• Pantelic, Bratislav (april 2011). „Memories of a time forgotten: the myth of the perennial nation”. Nations and Nationalism (na jeziku: engleski). 17 (2): 443—464. doi:10.1111/j.1469-8129.2010.00469.x. 
• Motyl, Alexander J. (2000). Encyclopedia of Nationalism, Two-Volume Set (na jeziku: engleski). Elsevier. ISBN 9780080545240. 
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005 (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8. 
• Wachtel, Andrew Baruch (2006). Remaining Relevant After Communism: The Role of the Writer in Eastern Europe (na jeziku: engleski). University of Chicago Press. ISBN 9780226867663. 
• Sriram, Chandra Lekha; Martin-Ortega, Olga; Herman, Johanna (2010). War, Conflict and Human Rights: Theory and Practice (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 9780415452052. 
• LeBor, Adam (2004). Milosevic: A Biography (na jeziku: engleski). Yale University Press. ISBN 978-0-300-10317-5. 

Dodatna literatura

• Dučić, Jovan (1942). Verujem u Boga i Srpstvo (PDF). 
• Šešelj, Vojislav (2002). Ideologija srpskog nacionalizma (PDF). Velika Srbija a.d. ISBN 978-86-83451-22-7. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 10. 2017. g. Pristupljeno 08. 02. 2019. 
• Bock-Luna, Birgit (2007). The Past in Exile: Serbian Long-distance Nationalism and Identity in the Wake of the Third Balkan War (na jeziku: engleski). LIT Verlag Munster. ISBN 9783825897529. 
• Clark, Christopher (2014). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (na jeziku: engleski). HarperCollins. ISBN 9780061146664. 
• Kuzio, Taras (2007). Theoretical and Comparative Perspectives on Nationalism: New Directions in Cross-Cultural and Post-Communist Studies (na jeziku: engleski). Columbia University Press. ISBN 9783838258157. 
• Jelavich, Charles (1958). Tsarist Russia and Balkan nationalism: Russian influence in the internal affairs of Bulgaria and Serbia, 1879-1886 (na jeziku: engleski). University of California Press. 
• Jelavich, Charles (1990). South Slav nationalisms--textbooks and Yugoslav Union before 1914 (na jeziku: engleski). Ohio State University Press. ISBN 9780814205006. 
• White, George W. (2000). Nationalism and Territory: Constructing Group Identity in Southeastern Europe (na jeziku: engleski). Rowman & Littlefield. ISBN 9780847698097. 
• Gordy, Eric D. (2010). Culture of Power in Serbia: Nationalism and the Destruction of Alternatives (na jeziku: engleski). Penn State Press. ISBN 978-0-271-04368-5. 
• Posa, Cristina (1998). „Engineering Hatred: The Roots of Contemporary Serbian Nationalism”. Balkanistica (11): 69—77. 
• Levine, Louis (decembar 1914). „Pan-Slavism and European Politics”. Political Science Quarterly (na jeziku: engleski). 29 (4): 664. doi:10.2307/2142012. 
• MacDonald, David B (10. 8. 2005). „Globalizing the Holocaust: A Jewish “Useable Past” in Serbian Nationalism”. PORTAL Journal of Multidisciplinary International Studies (na jeziku: engleski). 2 (2). doi:10.5130/portal.v2i2.90.