Stari Sloveni
Stari Sloveni su predstavljali grupu različitih plemena koja su živela u periodu pre Velike seobe naroda i ranog srednjeg veka (od 5. do 10. veka),[1] čija je plemenska organizacija posredno dovela do stvaranja današnjih slovenskih naroda (preko slovenskih država u kasnom srednjem veku).[2] Pored ove, poznate su i srednjeneparska i dunavsko-panonska teorija o prapostojbini slovena.
Prvi pisani pomen o narodima koji bi se mogli smatrati Slovenima ostavio je grčki istoričar Herodot u 5. veku p. n. e. Prvi pisani pomen imena Sloveni datira iz 6. veka, kada slovenska plemena naseljavaju velika prostranstva srednje i istočne Evrope.[3]
Prapostojbina[uredi | uredi izvor]
Po pitanju prapostojbine i granica prostora na kojem su živeli stari Sloveni postoji niz različitih i međusobno protivrečnih teorija.[4]
Po Vislansko-odrinskoj teoriji Sloveni potiču sa prostora od reke Odre na zapadu, gornjeg i srednjeg toka Volge na istoku, Baltičkog mora na severu i na jugu do Karpata te srednjih tokova reka: Buga, Dnjepar i Don.[5]
Prostor koji su naseljavali Sloveni bio je bogat šumama, ravnicama, rekama i jezerima i močvarima, sa umerenom klimom.[4]
Na istok su se slovenska plemena širila u pravcu gornjeg toka reke Volge i Oke. Na jug su se Sloveni kretali prema Dunavu, pa uz njega na zapad, naseljavajući krajeve duž pritoka Dunava i upadajući u Istočno rimsko carstvo. Na severu, Sloveni su se naselili do 8. veka do Ladoškog jezera, asimilujući lokalno baltičko i finsko stanovništvo.
Anti i Sklavini[uredi | uredi izvor]
Vizantijski istoričari VI veka poznavali su dva velika slovenska naroda – Ante i Sklavine, uz napomenu da naziv Venedi zamenjuje prva dva. Gotski istoričar Jordanes[6] navodi da su Vendi, Anti i Sklavini povezani i vode poreklo od istog korena. Iz njegovih izveštaja se vidi da su Sklaveni bili zapadna grupa južne grane Slovena, Anti istočna grupa, a Vendi severna grupa. Oblast naseljavanja Sklavina prema Jordanesa prostirala se od grada Novietuna (Isakča na donjem Dunavu ili Noviodun na Savi) i Mursijskog jezera do Dnjestra i Visle. Područje rasprostranjenja Venda po Jordanesu smatralo se „nemerljivim prostranstvima“ od izvora Visle i podnožja Karpata na istoku i severu.
Prokopije Cezarejski primećuje da „oba ova varvarska plemena imaju isti život i zakone“[7], u „Strategikonu“ Pseudo-Mabrikiju se navodi da Anti i Sklavini „vode isti način života, imaju isti moral“[8]. Istovremeno, uz sve sličnosti, Vizantinci su, iz nepoznatih razloga, razlikovali dva naroda, pa čak i njihove predstavnike u službi carstva.
Prema arheologiji, razlike između Anta (nosilaca Penkovske kulture) i Sklavina (Prag-Korčak) bile su male i ticale su se uglavnom pogrebnog obreda i ženske odeće. Možda su postojale razlike u dijalektu – Anti su mogli pozajmiti veliki broj iranizama od autohtonog skitsko-sarmatskog stanovništva severnih obala Crnog mora. Imena mnogih lokalnih istočnoslovenskih bogova (Hors, Simargl), kao i sam etnonim Anti su iranskog porekla. Osim toga, Anti i Sklavini su, očigledno, bili veliki plemenski savezi, ne potpuno konsolidovani, ali sposobni za vođenje koordinisane spoljne politike – poznate su ambasade Vizantije kod Anta, Avara kod Sklavina i Anta kod Avara.
Pojava unije Slovena[uredi | uredi izvor]
Pojava unije Anta, po Jordanesu, oko kneza Boža, desila se pre 4. veka. Istoričari se posebno pozivaju na pominjanje Anta u Kerčkom natpisu iz 3. veka, dokazujući ovu tezu. Najverovatnije, da je ovaj savez nastao pod uticajem kontakata Slovena sa Gotima, Skitima i Tračanima u oblasti Černjahovske kulture. Međutim, invazija Huna, koja je dovela do propadanja ove kulture, usporila je razvoj Anta, stavljajući ih pod uticaj ili čak pod vlast Huna sve do sredine 5. veka.
Sastav i teritorija unije[uredi | uredi izvor]
Jordan piše o Slovenima sredinom 6. veka:
"Iako se njihova imena sada menjaju prema različitim rodovima i lokalitetima, oni se i dalje pretežno zovu Sklaveni i Anti."
Tako su Anti pod svojim imenom ujedinili niz plemenskih grupa. O podeli Slovena na posebna plemena govore i Bavarski geograf, al-Masudi i Povest minulih leta. Ruska hronika potvrđuje Jordanesove informacije:
"Od tih Slovena raziđoše se Sloveni po zemlji i nazvani su svojim imenima od mesta gde su seli."
U „Povesti” se takođe ukazuje na postojanje saveza između istočnoslovenskih plemena u vreme legendarnog kneza Kija:
"A tamo su Poljani, Drevljani, Severani, Radimiči, Vjatiči i drugi živeli su među sobom u miru. Duljebi su živeli uz reku Bug, gde su sada Volinjani, a Uliči i Tiverci su naseljavali predele uz Dnjestar i pored Dunava."
Moguće je da su se neka od navedenih plemena 9. veka formirala već u antičko doba, pošto je iz vizantijskih izvora poznato da su Balkan u periodu od 7.-8. veka naseljavala plemena Dragoviti, Severi, Smolenski i drugi, poznati i kod istočnih Slovena. Iz drugih izvora znamo za rano postojanje plemena Poljani i Duljebi. Uopšte, u doba velike pokretljivosti Slovena, teško je govoriti o stalnom sastavu unije. Anti su imali koncept sopstvene teritorije koju su naseljavali, a pokušavali su da se nasele i na drugim teritorijama i da ih stave pod svoju kontrolu. Jedno od područja ekspanzije bile su podunavske zemlje i Trakija. Ideje o kontrolisanoj teritoriji fiksirane su sporazumima sa Vizantijom:
"Car Justinijan je poslao ambasadore ovim varvarima, nudeći im da se svi nasele na mestu antičkog grada Turisa. Justinijan je obećao da će im dati grad i okolno zemljište, da će na sve načine doprineti njihovom preseljavanju i platiti im veliki novac kako bi mu postali saveznici za budućnost i uvek bili prepreka Hunima, željnim propasti Romeja."
Organizacija[uredi | uredi izvor]
Sloveni su bili organizovani po plemenima na čelu sa plemenskim starešina. Oni nisu imali razvijene svojinske odnose.[9]
Pojedini hroničari navode da Sloveni često ubijaju svoje vođe na gozbama ili putevima kao i da žive slobodno i u "demokratiji", podrazumevajući time da nemaju centralnu vlast i da je organizacija vlasti unutar plemena bila labava.[10][11]
Pojedini Vizantinci savetuju da se u borbi sa Slovenima primeni metoda "zavadi pa vladaj" kao i podmićivanje.[12][13]
Podela[uredi | uredi izvor]
Seobe Slovena su nastavljene do početka 7. veka. Tada su nastale 3 grupe slovenskih naroda:
- Istočni Sloveni (Rusi, Belorusi, Rusini i Ukrajinci),
- Zapadni Sloveni (Česi, Poljaci, Moravci, Slovaci, Kašubi, Panonski Rusini i Lužički Srbi) i
- Južni Sloveni (Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, slovenizovani Bugari, Makedonci, Bošnjaci, Bunjevci i Goranci).
Pored tri osnovne skupine, iz kojih su se razvili savremeni slovenski narodi, tokom ranog srednjeg veka postojala je još jedna, srednjoslovenska grupacija, kojoj su pripadali Panonski Sloveni (na širem prostoru bivše rimske pokrajine Panonije),[14] kao i Dački Sloveni (na širem prostoru bivše rimske pokrajine Dakije, severno od reke Dunava). Tokom potonjih vremena, najveći deo starog slovenskog stanovništva u oblastima Panonije i Dakije podlegao je postepenoj mađarizaciji, odnosno rumunizaciji.
Ishrana i način života[uredi | uredi izvor]
Ishrana[uredi | uredi izvor]
U prapostojbini Sloveni su se bavili ratarstvom i proizvodili hranu za svoje potrebe. Iako su uslovi za proizvodnju bili dobri, glad je bila česta.[4]
Kao i drugi narodi Evrope, Sloveni su više praktikovali stočarstvo nego poljoprivredu.[15]
Često su konzumirali proso, heljdu, pšenicu, ječam, ovas, raž, kaše od prosa na vodi ili mleku, razne vrste zelja, mleko i mlečne proizvode, meso, ribu, divljač, medovinu, pivo. Za posebne prilike spremane su gozbe.[16]
Gajili su pčele i od meda spravljali omiljeno piće, medovinu. Da bi dobili plodno zemljište, krčili su šume, gde je truljenjem lišća nastao plodni humus.[traži se izvor]
U slovenskim selima skladišteni su poljoprivredni proizvodi, najčešće proso ili heljda.[16]
Hrana se konzumirala uglavnom iz keramičkih posuda, prvenstveno lonaca. Na osnovu izrade posuđa na ručnom grnčarskom vitlu, ukrašene jednostavnim linearnim ukrasimo, razlikujemo Slovene od njihovih suseda.[17]
Pored keramičkog koristilo se i drveno posuđe. Sloveni su jeli uglavnom drvenim kašikama. Spremljeni obroci se ne bi pisali u zasebne posude, već bi svi jeli iz iste posude.[17]
Način života[uredi | uredi izvor]
Različiti izvori opisuju stare Slovene kao: gostoljubive, ratoborne, prostodušne, ponosne, slobodoljubive i samouverene.[18]
Praslovenska zajednica raspala se tokom 5. i 6 stoleća, kada se i jedinstveni slovenski jezik počinje deliti i odvojeno razvijati.[19]
Arheološki nalazi slovenskih naseobina od 5. do 8. stoleća na širokom evropskom području od Baltičkog mora do Balkanskog poluostrva, pokazuju da su svi gradili poluzemunice, izrađivali i ukrašavali keramičko posuđe i baštinili iste pogrebne običaje.[20]
Mrtve su spaljivali i njihove ostatke pohranjivali u urne, sve do primanja Hrišćanstva.[21]
Način ratovanja starih Slovena bio je izrazito gerilski. Vešto su se snalazi u šumama i uz ruke a manje u borbama na otvorenom protiv organizovanih vojski.[22] Većina ratnika koristila je kratka koplja i male štitove a bogatiji slojevi velike i teške štitove. Koristili su i drvene lukove i strele, koje su nekada bile natopljene otrovom.[22] Pseudo-Mavrikije navodi da su Sloveni "slobodni i da nikako ne dozvoljavaju da budu porobljeni" kao i da su mnogoljudni i izdržljivi u raznim okolnostima i uslovima.[23]
Tragovi slovenske pismenosti nisu opstali u arheologiji. Pojedini izvori navode da su Sloveni pisali i računali pomoću runa (raboša).[24]
Poznato je da su stari Sloveni svirali nekoliko žičanih instrumenata.[25]
Stari Sloveni su dobro poznavali anatomiju što se vidi na osnovu postojanja brojnih starih naziva za delove tela. Usled nedostatka izvora ne znamo zasigurno od čega su bolovali ali se pretpostavlja da su to bile kuga, malarija i dizenterija.[26] Lekovi koje su koristili bili su mahom životinjskog i biljnog porekla. Ređe su se u medicinske svrhe koristili minerali, sumpor i so.[26]
Veća naselja su bila kružnog ili pravougaonog oblika (radi bolje zaštite), zaštićena zemljanim bedemima.
Zanatstvo se začelo u okviru kućne radinosti. Kovači, drvodelje (ljudi koji izrađuju predmete od drveta) i grnčari su izrađivali posuđe, oruđa za obradu zemlje, oružje i čamce. Stari Sloveni su se trgovinom počeli baviti tek u 6. veku.
Izgled[uredi | uredi izvor]
Po pitanju fizičkog izgleda Slovene nekoliko putopisaca opisuje kao visoke, krupne, svetle puti, uglavnom riđe ili plave.[27] Mešanjem sa ilirskim, tračkim, grčkim i drugim stanovništvom Balkana, Sloveni su kao populacija trajno promenili svoj fizički izgled, zbog čega jedan pisac na početku 9. stoleća Slovene deli na one na Balkanom polusotrvu za koje navodi da imaju braon kosu i zagasitu kožu i one Slovene duboko u kontinentu, na severu, koji imaju svetlu boju kose.[27]
Pseudo-Mavrikije za Slovenke navodi da su "čestite iznad svake ljudske prirode" i navodi da mnoge žene u Slovena izvršavaju samoubistvo nakon smrti supruga.[28]
Poznato je da su žene u slovenskim plemenima nosile nakit, posebno minđuše i ogrlice, često pravljene od školjki, ljuštura puževa ili staklenih perli.[28]
Verovanja[uredi | uredi izvor]
Stari Sloveni su kao bića sa dušom ili demone poštovali: izvore i jezera, brda, šume, drveće, pećine, šikare, ptice, druge životinje, Mesec, Sunce, zvezde i vatru.[29]
Perun kao bog munje i grmljavine imao je posebno mesto u verovanju starih Slovena. Za njega se vezuju brojni toponimi, kao i cvet perunika.[30]
Zaštitnik sitne stoke, bog mrtvih i vukova Dabog, bio je istaknuto božanstvo, posebno kod Srba. Prema istraživanju Veselina Čajkanovića, Dabog je bio vrhovno srpsko božanstvo.[29]
Mokoš je bila boginja sudbine i rađanja. Tragovi njenog kulta pronađeni su na više lokaliteta.[31]
Sloveni su verovali da se pol deteta može utvrditi tako što trudna žena sedne i prekrsti noge, neko je pozove da ustane; ukoliko prvo stane na desnu nogu, dete će biti muško, ako stane na levnu, biće žensko.[26]
Brojni običaji sačuvan do danas, kao što su dodole, slava, obredni hleb, unošenje slame u kuću za Božić, badnjak, običaji vezani za kokošnji Božić i drugi, imaju svoje staroslovensko pagansko ishodište.[29]
Stari Sloveni su imali zajednička božanstva, kulturu, jezik i običaje. Oni su bili mnogobošci, tj. verovali su u više bogova:
- Perun (njihov vrhovni bog i bog groma i neba),
- Svarog (bog neba i zaštitnik kovačkog zanata),
- Veles ili Volos (bog polja, pašnjaka, šuma, useva, stoke i divljih životinja),
- Vesna (boginja proleća),
- Belobog (bog svetlosti, uspeha i sreće),
- Dabog, Dajbog, Dažbog, Daždbog ili Daba (bog sunca i kiše),
- Jarilo, Jaro ili Jarovid (bog rata, nove preporodne snage, prolećne vegetacije i plodnosti),
- Kupala ili Kupalo (boginja plodnosti, obilja i veselja),
- Lada (boginja leta, ljubavi i lepote),
- Mokoš, Mokoša ili Mokoška (boginja plodnosti, zaštitnica žena i ženskih poslova),
- Morana, Mora, Morena, Marana ili Maržana (boginja smrti i zime),
- Radgost (bog domaćinstva, odnosno zaštitnik kuće, ukućana i njihovog napretka),
Figure staroslovenskih božanstva - Rujevit, Ruđevid ili Rugevit (bog koji se vezuje sa Suncem odnosno letnjim delom godine kada vatreno Sunce vlada),
- Svetovid ili Svetovit (bog obilja i rata, smatra se da se Vidovdan proslavlja ovim paganskim božanstvom),
- Stribog (bog reka, potoka, vazdušnih i vodenih strujanja),
- Triglav (bog rata),
- Hors (bog sunca).
U čast svojih bogova Stari Sloveni su izrađivali kipove svojih bogova – idole sa četiri glave, ili sa jednom glavom i više lica. Izgrađivali su i hramove, pretežno od drveta. Posle primanja hrišćanstva ti hramovi su spaljivani ili propadali sami od sebe.
Pored božanstava, Stari Sloveni su obožavali prirodu. Stvorili su brojne kultove:
- duhove voda,
- duhove šuma,
- duhove polja,
- duhove svetih izvora,
- duhove brda...
Od 9. veka Sloveni su postepeno prelazili na hrišćanstvo.
Statistike[uredi | uredi izvor]
Sloveni su do 12. veka činili jezgro stanovništva u velikom broju srednjovekovnih hrišćanskih država:
- Istočni Sloveni u Kijevskoj Rusiji,
- Južni Sloveni u Bugarskoj, Hrvatskoj, Bosni i Srbiji i
- Zapadni Sloveni u Poljskoj i Svetom rimskom carstvu (Pomeranija, Bohemija i Moravija).
Do 6. veka, razne iranske etničke grupe u istočnoj Evropi, kao što su Skiti, Sarmati i Alani, bile su asimilovane i apsorbovane (slovenizovane) od strane Starih Slovena u oblastima koje su zajednički naseljavali.[32][33][34][35]
U popularnoj kulturi[uredi | uredi izvor]
Poljski romantičarski pesnik Adam Mickjevič je 1840. nadahnuto i maštovito opisivao teritorije starih Slovena.[4]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Эtnogenez rannih slavяn”. Arhivirano iz originala 16. 01. 2014. g. Pristupljeno 24. 08. 2022.
- ^ Barford 2001, str. vii, Preface
- ^ Early Russia and East Slavs - Smart Histories
- ^ a b v g Radić 2011, str. 1.
- ^ Radić 2011, str. 1-2.
- ^ „WILLS AND BEQUESTS.”. The Lancet. 119 (3045): 34—35. 1882. ISSN 0140-6736. doi:10.1016/s0140-6736(02)21682-7.
- ^ Yartsev, Sergey V. (2016-06-30). „Emperor Valens’ War with the Goths During 367-369”. Journal of historical, philological and cultural studies. 2 (52): 145—151. ISSN 1992-0431. doi:10.18503/1992-0431-2016-2-52-145-151.
- ^ „Strategikon Mavrikiя čitatь onlaйn”. KnigoGid (na jeziku: ruski). Arhivirano iz originala 10. 02. 2023. g. Pristupljeno 2023-02-10.
- ^ Radić 2011, str. 10.
- ^ Radić 2011, str. 10-11.
- ^ [KULTURA STARIH SLOVENA http://www.visokaturisticka.edu.rs/skripte/istorija_civilizacije/stari_sloveni.pdf]
- ^ Radić 2011, str. 11.
- ^ Slav people
- ^ Richards 2003.
- ^ Radić 2011, str. 20.
- ^ a b Radić 2011, str. 20-21.
- ^ a b Radić 2011, str. 22.
- ^ Radić 2011, str. 14.
- ^ Radić 2011, str. 3.
- ^ Radić 2011, str. 2.
- ^ Radić 2011, str. 30.
- ^ a b Radić 2011, str. 24-27.
- ^ Radić 2011, str. 24.
- ^ Radić 2011, str. 4-5.
- ^ Radić 2011, str. 15.
- ^ a b v Radić 2011, str. 23.
- ^ a b Radić 2011, str. 12.
- ^ a b Radić 2011, str. 13.
- ^ a b v Radić 2011, str. 28.
- ^ Radić 2011, str. 28-29.
- ^ Radić 2011, str. 29.
- ^ Brzezinski & Mielczarek 2002, str. 39
- ^ Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis. str. 523. „"(..) In their Ukrainian and Polish homeland the Slavs were intermixed and at times overlain by Germanic speakers (the Goths) and by Iranian speakers (Scythians, Sarmatians, Alans) in a shifting array of tribal and national configurations."”
- ^ Atkinson, Dorothy; et al. (1977). Women in Russia. Stanford University Press. str. 3. „"(..) Ancient accounts link the Amazons with the Scythians and the Sarmatians, who successively dominated the south of Russia for a millennium extending back to the seventh century B.C. The descendants of these peoples were absorbed by the Slavs who came to be known as Russians."”
- ^ Slovene Studies. 9—11. Society for Slovene Studies. 1987. str. 36. „"(..) For example, the ancient Scythians, Sarmatians (amongst others), and many other attested but now extinct peoples were assimilated in the course of history by Proto-Slavs."”
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Atkinson, Dorothy; et al. (1977). Women in Russia. Stanford University Press. str. 3. „"(..) Ancient accounts link the Amazons with the Scythians and the Sarmatians, who successively dominated the south of Russia for a millennium extending back to the seventh century B.C. The descendants of these peoples were absorbed by the Slavs who came to be known as Russians."”
- Brzezinski, Richard; Mielczarek, Mariusz (2002). The Sarmatians, 600 BC-AD 450. Osprey Publishing. str. 39. „"(..) Indeed, it is now accepted that the Sarmatians merged in with pre-Slavic populations."”
- Duško L, Dragoljub K i Marija V: Istorija 6 za 6 razred osnovne škole. ISBN 978-86-6109-095-0. – Izdavačka kuća Logos
- Richards, Ronald O. (2003). The Pannonian Slavic Dialect of the Common Slavic Proto-language: The View from Old Hungarian. Los Angeles: University of California.
- Radić, Radivoj (2011). Stari Sloveni (na jeziku: srpski). ISBN 978-86-7781-887-6.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Stari Sloveni na Vikimedijinoj ostavi
