Anarhizam

Anarhizam (grč. anarkhos — „bez vladara”) je ideologija i filozofija društva zasnovanog na slobodi koju ne ograničava vlast. Anarhisti se protive svakom autoritetu i sili i zalažu se za apsolutnu slobodu pojedinca i samoorganzovanih grupa. Kao organizovan pokret, anarhizam se prvi put javlja posle francuske revolucije. Prvi koji je sebe okarakterisao kao anarhistu, bio je Pjer Žozef Prudon u 19. veku.

Mediji često predstavljaju anarhiste kao opasne i nasilne ljude. Ova predrasuda je proizvod državne propagande, pre svega zato što se anarhizam zalaže za mir i slobodu. Mnoge radnice i radnici, naučnici, poznati umjetnici, književnici i muzičari su kroz svoja djela propagirali anarhizam.

Anarhisti se protive svakom autoritetu i sili i zalažu se za apsolutnu slobodu ličnosti, mada nekoliko autora specifičnije definiše da se oni zalažu za institucije bazirane na odsustvu hijerarhije koje su slobodne asocijacije. Anarhizam smatra državu nepoželjnom, suvišnom i štetnom. Glavni stav anarhizma je da država kroz svoje represivne organe vlasti (sud, policija, vojska) donosi više zla nego dobra i da državu treba ukinuti. Kao organizovan pokret se prvi put javlja posle francuske revolucije. Prvi je ovaj pokret sistematski obrazložio Prudon u 19. veku.

Dok je antistatizam centralan, anarhizam podrazumeva suprotstavljanje autoritetu ili hijerarhijskoj organizaciji u sprovođenju svih ljudskih odnosa, uključujući, mada ne i ograničeno na, sistem države. Anarhizam se obično smatra radikalnom ideologijom levog krila, i veći deo anarhističke ekonomije i anarhističke pravne filozofije odražava anti-autoritarne interpretacije komunizma, kolektivizma, sindikalizma, mutualizma, ili participativne ekonomije.

Anarhizam ne nudi fiksno telo doktrine sa jedinstvenom specifičnom tačkom gledišta, već ima fluktuacije i tok sličan filozofiji. Postoji mnoštvo tipova i tradicija anarhizma, sve od kojih nisu uzajamno isključive. Anarhističke škole mišljenja se mogu fundamentalno razlikovati, podržavajući sve od ekstremnog individualizama do kompletnog kolektivizma. Struje anarhizma se često dele u kategorije socijalnog i individualističkog anarhizma ili slične dualne klasifikacije.

Koreni anarhizma

Glavni članak: Istorija anarhizma

Vilijam Godvin

Neke anarhističke ideje se mogu pronaći u dalekoj prošlosti u kineskom taoizmu, kao i kod grčkih sofista, cinika i stoika. U srednjem veku neke anarhističke ideje pronalazimo među bogumilima na Balkanu, katarima širom Evrope, među pripadnicima pokreta slobodnog duha (Free Spirit), kopačima (diggers) u Engleskoj i mnogim drugim jeretičkim pokretima. Savremeni anarhizam je nastao na temeljima svetovne misli prosvetiteljstva, posebno na temelju spisa Žan Žak Rusoa i njegovih tvrdnji o tome kako u moralnom smislu središnji položaj ima sloboda. Sam izraz "anarhizam" odnosno "anarhisti" se prvi put počeo koristiti godine 1642. za vreme engleskog građanskog rata kao pogrdni izraz koji su rojalisti koristili za one koji su širili nered. U doba francuske revolucije su neki njeni učesnici, kao Enragés počeli koristiti taj izraz u pozitivnom smislu, protiveći se jakobinskoj centralizaciji vlasti, budući da su izraz „revolucionarna vlast“ smatrali besmislicom.

U takvoj klimi je Vilijam Godvin razvio ono što mnogi smatraju prvim izrazom savremene anarhističke misli. Godvin je, prema Pjotru Kropotkinu „prvi sročio politički i ekonomski koncept anarhizma, iako nije dao taj naziv idejama razvijenim u svom delu.“ Godvin se kao filozofski anarhista suprotstavljao revolucionarnoj akciji, i takođe je smatrao kako je minimalna država u datom trenutku nužno zlo, koje će s vremenom postajati sve više zanemarivo i nemoćno zahvaljujući postepenom širenju znanja. Godvin je zagovarao ekstreman individualizam predlažući da se eliminira sva saradnja u radu. Godvin je smatrao da je svaka diskriminacija osim one na temelju sposobnosti nedopustiva.

Prvi značajniji pisac koji sebe opisivao kao anarhista bio je Pjer Žozef Prudon, zbog čega ga mnogi nazivaju ocem savremene anarhističke teorije. Prudon je predložio spontani poredak, u kome organizacija nastaje bez centralne vlasti, odnosno „pozitivnu anarhiju“ gde red nastaje „kada svako radi što i samo što želi“ te „same poslovne aktivnosti stvaraju društveni poredak.“ Kao i Godvin, Prudon se protivio nasilnoj revolucionarnoj akciji. Za njega je anarhija bila „oblik vladavine ili ustava u kojoj su javna i privatna svest, oblikovana kroz razvoj nauke i prava, dovoljne da očuvaju red i garantuju sve slobode. U skladu s time su institucije kao policija, preventivne i represivne metode, formalne vlasti, porezi itd. reducirani na minimum. To je posebno slučaj s oblicima monarhije i intenzivne centralizacije koji nestaju kako bi bili zamenjeni federalnim institucijama i načinu života temeljenom na komuni“ Pod „komunom“ je Prudon podrazumevao lokalnu samoupravu, odnosno opštinu.

Škole

Glavni članak: Škole anarhizma

Mutualizam

Glavni članak: Mutualizam (ekonomska teorija)

Mutualizam se razvio u engleskom i francuskom radničkom pokretu 18. veka pre nego što je dobio anarhistički oblik koji se povezuje s Prudonom u Francuskoj i drugim misliocima u SAD. Prudonove ideje je Čarls A. Dana predstavio individualističkim anarhistima u SAD kao što su Bendžamin Taker i Vilijam Bačelder Grin.

„Mutualistički anarhizam se bavi uzajamnošću, slobodnim udruživanjem, dobrovoljni ugovorima, federacijama te kreditnim i valutnim reformama. Prema Grinu, u mutualističkom sistemu će svaki radnik primiti „pravičnu i ispravnu platu za svoj rad; usluge ekvivalentne ceni rada se mogu dobijati za cenu rada ekvivalentnu usluzi, bez profita ili popusta.“ Mutualizam se kasnije okarakterisan kao ideološki između individualističkog i kolektivističkog oblika anarhizma.

Individualistički anarhizam

Glavni članak: Individualistički anarhizam

Maks Štirner

Individualistički anarhizam obuhvata nekoliko tradicija koje drže da "pojedinačna savest i ispunjavanje vlastitog interesa ne sme biti sputano bilo kakvim kolektivnim telom i javnom vlašću." Individualistički anarhizam podržava postojanje privatnog vlasništva, za razliku od socijalnog /socijalističkog/kolektivističkog pravca koji zagovara zajedničko vlasništvo. Individualistički anarhizam su podsticali pojedinci kao što su Vilijam Godvin, Henri Dejvid Toro, Džosaja Voren i Mari Rotbard.

Jedan od najstarijih i najpoznatijih zagovornika individualističkog anarhiznma je Maks Štirner, koji je napisao Pojedinac i njegovo vlasništvo (1844), temeljni tekst filozofije individualističkog anarhizma. Štirnerova filozofija je "egoistički" oblik individualističkog anarhizma prema kojem ograničenja prava pojedinca predstavljaju jedino njegova moć da dobije ono što on želi, ne obazirući se na Boga, državu ili moralna pravila. Za Štirnera su pravila „jaram uma“, i on je držao kako društvo ne postoji, odnosno „da su pojedinci vlastita stvarnost“ - on je podržavao vlasništvo na temelju fizičke snage umesto na temelju moralnog prava. Štirner je propovedao samoizražajnost i predvideo „udruženja egoista“" gde ljude spaja međusobno poštovanje prema bezobzirnosti.

Nešto manje radikalni oblik individualističkog anarhizma su zagovarali Bostonski anarhisti, odnosno grupa američkih individualista koji su podržavali privatno vlasništvo s kojim se moglo raspolagati na slobodnom tržištu. Oni su se zalagali za zaštitu slobode i imovine od strane privatnih ugovornih strana, te razmenu rada za platu. Oni nisu imali problema s konceptom u kome „jedan čovek upošljava drugog“" ili da s njime „upravlja“, u svojem radu, ali su zahtevali da „sve prirodne mogućnosti potrebne za proizvodnju bogatstva budu dostupne svima pod jednakim uslovima, te da monopoli koji proizlaze iz posebnih privilegija na osnovu zakona budu ukinuti“. Oni su verovali da državni monopolski kapitalizam (definisan kao od države sponzorirani monopol) sprečava da rad bude pravično nagrađen.

Američki individualisti su se kasnije počeli razlikovati po raznim pitanjima, uključujući prava na osnovu intelektualnog vlasništva odnosno primata poseda nad vlasništvom na nekretninama. Najveći raskol se dogodio krajem 19. veka kada Bendžamin Takner i drugi individualisti napuštaju koncept prirodnih prava i prihvataju „egoizam“ po uzoru na Štirnerovu filozofiju. Neki od "Bostonskih anarhista", poput Takera, su se izjašnjavali kao „socijalisti“ - iako je taj pojam imao daleko šire značenje nego danas, odnosno označavao predanost rešavanju „problema rada“ putem radikalne ekonomske reforme.

Na prelazu u 20. vek prolazi zenit individualističkog anarhizma, iako su ga oživeli Mari Rotbard i anarho-kapitalisti u 20. veku kao deo šireg libertarijanskog pokreta.

Socijalni anarhizam

Glavni članak: Socijalni anarhizam

Socijalni anarhizam obuhvata jednu od dve široke kategorije anarhizma, odnosno anarhizam suprotstavljen individualističkom anarhizmu. Izraz socijalni anarhizam se često koristi kako bi se identifikovali komunitarijanski oblici anarhizma koji naglašavaju kooperaciju i međusobnu pomoć. Socijalni anarhizam uključuje anarho-kolektivizam, anarho-komunizam, libertarijanski socijalizam, anarho-sindikalizam, socijalnu ekologiju, a ponekad i mutualizam.

Kolektivistički anarhizam

Glavni članak: Kolektivistički anarhizam

Mihail Bakunjin

Kolektivistički anarhizam (koji se definiše kao specifična škola koju se ne sme mešati sa kolektivističkim ili komunitarijanskim anarhizmom) je revolucionarni oblik anarhizma koji se često povezuje sa Mihailom Bakunjinom i s Johanom Mostom. Za razliku od mutualista, kolektivistički anarhisti se suprotstavljaju svim oblicima privatnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju, te smatraju da vlasništvo mora biti kolektivizirano. Taj proces bi trebalo da pokrene mala kohezivna elita kroz akte nasilja ili "progandu delom", koja bi trebalo da nadahne radnike da se pobune i prisilno kolektivizuju sredstva za proizvodnju. Međutim, kolektivizacija ne bi trebalo da se odnositi na raspodelu prihoda, odnosno radnici bi trebalo da budu plaćeni prema vremenu rada, umesto da im se roba distribuira „prema potrebi“ kao u anarho-komunizmu. Iako su se kolektivistički anarhisti zalagali za naknadu za rad, neki su dozvoljavali mogućnosti post-revolucionarne tranzicije na komunistički sistem raspodele prema potrebama. Kolektivistički anarhizam se razvio istovremeno s marksizmom, ali je odbacivao marksističku diktaturu proletarijata, uprkos tome što je s marksizmom delio cilj stvaranja kolektivističkog društva bez države.

Anarhistički komunizam

Glavni članak: Anarhistički komunizam

Anarhistički komunisti se zalažu da se društvo organizuje u nekoliko samoupravnih komuna s kolektivnim vlasništvom nad sredstvima za proizvodnju i direktnom demokratijom kao političkim oblikom organizacije, a što bi kroz federaciju s drugim komunama trebalo da bude najslobodniji oblik društvene organizacija. Neki anarhistički komunisti se, s druge strane, suprotstavljaju većinskom odlučivanju u direktnoj demokratiji, smatrajući kako ono sputava pojedinačne slobode, te se umesto toga zalažu za konsenzualnu demokratiju. U anarhističkom komunizmu pojedinci ne bi primali naknadu za neposredan rad (kroz raspodelu dobiti ili plaćanje), ali bi umesto toga imali besplatni pristup resursima i proizvodnom višku komune. Prema anarhističkim komunistima kao što su Pjotr Kropotkin i, kasnije, Mari Bukčin, članovi takvog društva bi spontano vršili sav potreban rad, jer bi prepoznali prednosti zajedničkog poduhvata i uzajamne pomoći. Kropotkin je verovao da je privatno vlasništvo jedan od uzroka ugnjetavanja i izrabljivanje te pozivao na njegovo ukidanje, zagovarajući umesto toga uvođenje zajedničkog vlasništva.

Status anarhističkog komunizma u okviru anarhizma je predmet spora, jer ga, na primer, većina individualističkih anarhista smatra nespojivim s idealom slobode. Neki anarho-sindikalisti, kao što je španski sindikat CNT, smatrali su upravo stvaranje anarho-komunističkog društva kao svoj cilj. Platformizam je, pak anarhistička komunistička tendencija u tradiciji Nestora Mana koji se zalagao za „vitalnu potrebu za organizacijom koja bi, nakon privlačenja većine učesnika u anarhistički pokret, uspostavila zajedničku taktičku i političku liniju anarhizma i tako služila kao vodič za celi pokret.“ Neki oblici anarhističkog komunizma su, pak, jako egoistični u svojoj prirodi, odnosno pod uticajem radikalne individualističke filozofije, te veruju kako anarho-komunizam ne zahteva komunitarijansku prirodu; primer za to je anarhistička komunistkinja Ema Goldman koja je bila pod uticajem Maksa Štirner i Kropotkina, te je njihove filozofije sintetisala u svoju.

Anarho-sindikalizam

Glavni članci: Sindikalizam i Anarho-sindikalizam

Zajednička anarhosindikalistička zastava.

Anarhosindikalizam je nastao kao posebna škola anarhizma početkom 20. veka. S većim fokusom radnički pokret nego prethodnim oblici anarhizma, sindikalizam vidi radikalne sindikate kao potencijalnu snagu revolucionarne društvene promene, odnosno zamene kapitalizma i države s novim društvom, demokratski samoupravljanim od strane radnika. Anarhosindikalisti traže da se ukine sistem nadnica i privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, s obzirom da veruju da je ono uzrok podela na klase. Važna načela sindikalizma uključuju radničku solidarnost, direktnu akciju (kao što su generalni štrajk i rekuperacije radnog mesta), odnosno radničko samoupravljanje. Anarhosindikalizam i drugi oblici anarhizam nisu međusobno isključivi: anarhosindikalisti su često prihvaćali komunističke ili kolektivističke anarhističke ekonomske sisteme. Njegovi zagovornici su isticali radne organizacije kao sredstvo za udaranje temelja nehijerarhijskog anarhističkog društva unutar trenutnog sistema, odnosno sredstvo za društvenu revoluciju.

Jednim od osnivača anarhosindikalizma se smatra Rudolf Roker koji je korene pokreta, njegove ciljeve i budućnost objasnio u svom pamfletu iz 1938. godine pod nazivom Anarchosyndicalism. Iako se anarhosindikalizam danas češće povezuje s radničkom borbom na početku 20. veka (pogotovo u Francuskoj i Španiji), mnoge sindikalističke organizacije dan-danas postoje te su povezane u Međunarodno radničko udruženje, koje uključuje SAC u Švedskoj, USI u Italiji i CNT u Španiji.

Savremene škole (od 1960-ih do danas)

Anarhizam se nastavlja stvaranjem mnoštva eklektičkih i sinkretičko sinkretičkih filozofija i pokreta; otkako je došlo renesanse anarhizam u SAD i drugim zapadnim zemljama 1960-ih godina, razvile su se brojne nove struje i pokreti. Tako se anarhokapitalizam razvio iz radikalnog protiv-etatističkog libertarijanstva kao preporođeni oblik individualističkog anarhizma, dok je procvat feministički i zelenih pokreta doveo i do njihovih anarhističkih varijanti. Post-leva anarhija je, pak, struja u anarhizmu koja nastoji da se distancira od tradicionalne ljevice i tako izbegne opšta ograničenja ideologije. Post-levičari nastoje da dokažu da je anarhizam oslabio zbog svoje duge vezanosti uz „leve“ pokrete, odnosno pokrete vezane uz jedno pitanje, te poziva na sintezu anarhističke misli te stvaranje anti-autoritarnog revolucionarnog pokreta izvan levičarskog miljea. Post-anarhizam je pak pokret u teoriji prema sintezi klasične anarhistike teorije i post-strukturalističke misli koju je razvio Saul Njuman, a uz njega su vezani mislioci kao Tod Mej, Žil Delez i Feliks Gvatari. Ona crpi inspiraciju iz širokog raspona ideja, uključujući autonomizam, post-leva anarhiju, situacionizam, postkolonijalizam i zapatizam. Još jedan nedavni oblik anarhizam koji kritikuje formalne anarhističke pokrete je insurekcionarni anarhizam koji zagovara neformalne organizacije i aktivni otpor državi; među njegove zagovornike ulaze Favn Feral i Alfredo M. Bonano.

Anarhokapitalizam

Glavni članak: Anarhokapitalizam

Anarhokapitalizam ( ili „anarhizam slobodnog tržišta“) se „temelji na verovanju u slobodu raspolaganja privatnim vlasništvom, neprihvaćanju bilo kojeg oblika državne vlasti ili intervencije, te držanja kompetitivnog slobodnog tržišta kao glavnog mehanizma za socijalne interakcije“. S obzirom na anti-kapitalističku prirodu većine anarhističkih ideja, status anarhokapitalizma unutar anarhizma je predmet spora, pogotovo u slučaju anarhokomunista. Anarho-kapitalisti razlikuju kapitalizam slobodnog tržišta - temeljenog na mirnoj dobrovoljnoj razmeni- od „državnog kapitalizma“, koji Mari Rotbard definiše kao zavereničko ortaštvo između velikih poslovnih subjekata i vlade koja koristi prisile kako bi suzbila slobodno tržište. Bez obzira da li kao temelj koristi prirodno pravo ili utilitarističke formulacije, anarho-kapitalizam ima teoriju legitimiteta koja podržava privatno vlasništvo sve dok je ono proizvod rada, razmene ili dara. U anarho-kapitalističkom društvu, prema mišljenju njegovih zagovornika, dobrovoljni tržištu procesi bi rezultirali u delovanju socijalnih institucija kao što su policija, obranu i infrastruktura kroz takmičenje konkurentnih preduzeća, dobrotvornih organizacija i građanskih udruženja koja bi preuzela funkciju države. U Rotbardovom anarhokapitalizmu, zakoni (načelo neagresije) se provode kroz tržište, ali ne i stvaraju od tržišta, dok je prema utilitarističkim idejama Davida D. Fridmana pravo proizvod tržišta.

Dok je pojam "anarhokapitalizam" skovao Rotbard, a u upotrebu ušao 1960-ih u u Americi, neki istoričari, uključujući i samog Rotbarda, korene anarhokapitalističke misli pronalaze u sredini 19. veka, odnosno teoretičarima tržišta kao što je Gustav de Molinari. Anarhokapitalizam je primao uticaj iz protržišnih teoretičara kao što su Molinari, Frederik Bastija i Robert Nozik, kao i američkih individualističkih filozofa kao što su Bendžamin Taker i Lisandr Spuner. Iako se smatra oblikom individualističkog anarhizma, on se razlikuje od individualizma "Bostonski anarhista" 19. veka u svom odbacivanju radne teorije vrednosti (i njene normativne implikacije) u korist neoklasičnih ili austrijskih marginalističkih pogleda. Anarhokapitalističke ideje su doprineli razvoju agorizma, autarhizma i kriptoanarhizma.

Anarhofeminizam

Glavni članak: Anarhofeminizam

Ema Goldman

Anarhofeminizam se definiše kao sinteza radikalnog feminizma i anarhizma koja patrijarhat (mušku dominacije nad ženama) vidi kao temeljno ispoljavanje nenamerne hijerahije kojoj su anarhisti suprotstavljeni. Anarhofeminizam su inspirisali spisi ranih feminističkih pisaca s kraja 19. veka kao što su Lusi Parsons, Ema Goldman i Voltarina de Kler. Anarhofeministkinje se, kao i druge radikalne feministkinje, kritikuju i zalažu se za ukidanje tradicionalnog koncepta porodice, obrazovanja i rodnih uloga. Mnoge anarhofeministkinje su posebno kritične prema instituciji braka. Na primer, Ema Goldman je tvrdila da je brak isključivo ekonomski sporazum i da „... [žena] plaća za to sa svojim imenom, privatnošću, samopoštovanjem, a na kraju i vlastitim životom.“ Anarhofeministkinje patrijarhat smatraju temeljnim problemom društva i veruju da je feministička borba protiv seksizma i patrijarhata suštinska komponenta anarhističke borbe protiv države i kapitalizma. L. Suzan Braun je izrazila mišljenje da je „anarhizam kao politička filozofija koja se suprotstavlja svim odnosima temeljenim na moći, po prirodi feministička“. Bilo je još nekoliko muških anarhofeminista, kao što je anarhokomunista Žozef Dežak koji se suprotstavljao Prudonovim antifeminističkim pogledima.

Zeleni anarhizam

Glavni članci: Zeleni anarhizam i Anarho-primitivizam

Zeleni anarhizam je škola anarhizma koja naglasak stavlja na pitanja životne sredine. Anarho-primitivizam je oblik zelenog anarhizam koji veruje da civilizacija i tehnologija neizbježno dovode do nejednakosti, da su nespojive s anarhizmom te da moraju biti ukinuti. Anarho-primitivisti često kritiziraju tradicionalni anarhizam zbog potpore civilizaciji i tehnologiji za koje veruju da su u svojoj prirodi temeljeni na dominaciji i eksploataciji. Umesto toga se zalažu za restauraciju ili ponovno stvaranje prirodnog okruženja. Svi zeleni anarhisti nisu primitivisti. Iako neki zeleni anarhisti snažno kritikuju tehnologiju, ne odbacuju je u potpunosti. Oni se, zavisno od toga da li veruju da tehnologija može biti zelena i održavati anarhističko društvo, nazivaju tehno-pozitivnim i tehno-negativnim zelenim anarhistima. Neprimitivistički zeleni anarhisti, kao što je antropolog Brajan Moris, često inspiraciju pronalaze u konceptu socijalne ekologije Marija Bukčina.

Kvir anarhizam

Glavni članak: Kvir anarhizam

Kvir pobunjenička i oslobodilačka vojska, deo pokreta anarhističkog oslobođenja u Rožavi

Kvir anarhizam je anarhistička škola mišljenja koja zagovara anarhizam i socijalnu revoluciju kao sredstvo kvir oslobađanja i ukidanja homofobije, lezbofobije, transmizoginije, bifobije, transfobije, heteronormativnosti, patrijarhata i rodne binarnosti. Među ljudima koji su se zalagali za LGBT prava i izvan i unutar anarhističkih i LGBT pokreta su Džon Henri Mekej, Adolf Brend i Daniel Guerin . Individualistički anarhista Adolf Brand objavio je Der Eigene od 1896. do 1932. godine u Berlinu, prvi kontinuirani časopis posvećen problemima homoseksualaca.

Anarhizam bez prideva

Glavni članak: Anarhizam bez prideva

Skvot u Barseloni. Skvotiranje je bitan deo savremenog anarhističkog pokreta.

„Anarhizam bez pridjeva“ je, po rečima istoričara Džordža Ričarda Esenvejna, pojam koji „se odnosi na jedan neodređen oblik anarhizma, odnosno doktrinu bez ijedne kvalificirajuće etikete kao što je komunistički, kolektivistički, mutualistički ili individualistička. Po drugoj definiciji to je jednostavno ponašanje koje se svodi na međusobnu toleranciju različitih anarhističkih škola“. „Anarhizam bez pridjeva“ ističe sklad među različitim anarhističkim frakcijama i pokušava ih ujediniti oko njihovih zajedničkih anti-autoritarnih verovanja. Izraz je prvi koristio Fernando Tarida del Marmol kao poziv na pomirenje, nakon što su ga uznemirile „gorke rasprave“ među različitim anarhističkih pokretima. Voltarina De Kler, Eriko Malatesta i Fred Vudvort su bili pristaše takve ideje.

Anarhizam kao društveni pokret

Anarhizam je kao društveni pokret redovno fluktuisao u svojoj popularnosti. Većina naučnika kao njegov klasični period određuje godine između 1860. i 1939. Anarhizam se najčešće povezuje s radničkim pokretom u 19. veku kao i Španskim građanskim ratom.

Prva Internacionala

Nakon propasti revolucija 1848. godine različite revolucionarne struje - uključujući francuske sledbenike Prudona, Blankiste, Filadelfe, engleske sindikalce i socijaliste - su se udružile u Međunarodno radničko udruženje (kasnije poznato kao „Prva internacionala“). Zahvaljujući vezama s aktivnim radničkim pokretima, Internacionala je postala značajnom organizacijom. Karl Marks je postao vodeća ličnost Internacionale i član njenog Opšteg saveta. Prudonovi sledbenici, mutualisti, opirali su se Marksovom državnom socijalizmu, zagovarajući političku apstinenciju i mala imanja. Godine 1868. nakon neuspešnog sudelovanja Lige za mir i slobodu, Mihail Bakunjin i njegovi sljedbenici su se priključili Prvoj internacionali. Povezali su se anti-autoritarnim socijalističkim sekcijama Internacionale koje su zagovarale zbacivanje države i kolektivizaciju vlasništva. Iz početka su kolektivisti sarađivali s marksistima kako bi Prvu internacionalu povukli u smeru revolucionarnog socijalizma. Nakon toga je Internacionala postala podeljena na dva krila, na čijim su čelima bili Marks i Bakunjin. Bakunjin je Marksove ideje smatrao autoritarnim i predvideo da će marksistička stranka, kada dođe na vlast, od svojih vođa napraviti istu onakvu vladajuću klasu protiv koje se borila. Godine 1872. je sukob doživeo klimaks sa raskolom dve grupe na Haškom kongresu, gde su Bakunjin i Džejms Gijom izbačeni iz Internacionale. Kao odgovor na to, anti-autoritarna sekcija je stvorile vlastitu Internacionalu na Kongresu u St. Imjeru, usvojivši revolucionarni anarhistički program.

Anarhizam i radnički pokret

Glavni članci: Anarho-sindikalizam i Anarhizam u Španiji

Anarhisti su od druge polovine 19. veka nastojali na svoju stranu dovesti radnički pokret u svetu. Prvi primer su dale anti-autoritarne, odnosno anarhističke sekcije pri Prvoj Internacionali, sa svojim zalaganjem da se „privilegije i autoritet države“ zameni sa „slobodnom i spontanom organizacijom rada“.

Anarhističke ideje su postepeno prodirale u radnički pokret, ali i među njegove teoretičare, koji su u anarhističkim sindikatima videli snagu koja će srušiti kapitalistički sistem. S vremenom su se počeli stvarati prvi anarhistički sindikati. Tako je godine 1881. stvorena Španska radnička federacija, a 1910. će se stvoriti Nacionalna konfederacija rada, verovatno najpoznatiji i najuspješniji anarhistički sindikat u istoriji. Taj i drugi anarhistički sindikati su se 1922. udružili i u danas postojeće Međunarodno radničko udruženje (IWA) koje se smatra anarhističkim naslednikom Prve internacionale.

Anarhizam, međutim, nije postao dominantna struja u radničkom pokretu, a što je pogotovo bio slučaj u najrazvijenijim zapadnim državama. Razlozi su pre svega u tome što je radikalno odbacivanje postojećeg poretka bilo najprivlačnije pripadnicima radničke klase u najsiromašnijim i zemljama s najoštrijim klasnim razlikama. U razvijenijim državama, gde su klasne razlike bile ublažene postojanjem srednje klase odnosno relativnim blagostanjem, radnički sindikati su više bili zainteresovani za postepeno poboljšanje socijalnog stanja svojih članova, a za to je kao ideologija bio pogodniji socijalizam, a kasnije i socijaldemokratija. Anarhizam je, takođe, zahvaljujući sklonosti nekih anarhista da kroz propagandu delom vrše nasilje, stekao negativnu reputaciju koja se odrazila i na njegovu popularnost kod radnika.

Uprkos tome, upravo se anarhistima koji su 1888. godine sudelovali u čikaškom incidentu poznatom kao afera Hejmarket pripisuje to što se danas širom sveta slavi Prvi maj kao praznik rada.

Odnos prema organizovanom radništvu je, s druge strane, bio predmet rasprava i među samim anarhistima o čemu svedoči Međunarodni anarhistički kongres u Amsterdamu koji se održao 1907. godine. Na tom je kongresu glavna tema bio upravo odnos anarhizma i sindikalizma. Neki od najpoznatiji učesnika su se sukobili o tom pitanju. Pjer Monate je smatrao kako je sindikalizam po svojoj prirodi revolucionaran te da će stvoriti uslove za socijalnu revoluciju. Nasuprot njemu je Eriko Malatesta tvrdio da su sindikati njegovog vremena reformistički a da s vremenom mogu postati čak i konzervativni. Zajedno sa Kristijanom Kornelisenom je spominjao primer američkih sindikata koji su diskriminisali nekvalifikovane u korist kvalifikovanih radnika.

Ruska revolucija

Glavni članak: Ruska revolucija (1917)

Nestor Mano sa borcima Revolucionarne ustaničke armije Ukrajine.

S obzirom na snažnu anti-autoritarnu tradiciju anarhizam se u carskoj Rusiji razvio kao najradikalniji oblik otpora samodržavlju. Mnogi anarhisti su zbog toga zdušno prigrlili Februarsku revoluciju, a potom i Oktobarsku revoluciju koja je zbacila raniji poredak. Pokušaji anarhista da, koristeći revolucionarno vrenje i haos, neke od svojih ideja sprovedu u delu, obično nisu imali uspeha. Najviše se održala mahnovščina u Ukrajini čiji je vođa Nestor Mahno povremeno sarađivao s boljševicima za vreme građanskog rata.

Anarhisti, a pogotovo anarho-komunisti, iz početka su sarađivali s boljševicima, ali su se vremenom s njima sukobili zbog sve autoritarnijih metoda boljševičke vladavine. Kao primer se navode anarho-komunisti Ema Goldman i Aleksandar Berkman koji su zbog svoje kritike novog sistema proterani iz Sovjetske Rusije, da pod parolom očuvanja revolucije uvode sve autoritarnije metode vlasti. Deo anarhista u samoj Rusiji se pokušao obračunati s boljševicima, ali ti pokušaji, od kojih je najpoznatiji Kronštatski ustanak, nisu dali ploda, te je boljševička vlast konsolidovana.

Epilog ruske revolucije je Goldmanovoj i drugim anarhističkim teoretičarima poslužio kao potvrda Bakunjinove teze o tome da će marksistička diktatura proletarijata samo jednu vladajuću klasu zameniti drugom. Međutim, po sam anarhizam se boljševički uspeh obaranja kapitalizma pokazao pogubnim. Najradikalniji delovi radničke klase su, vođeni ruskim primerom, odbacili anarhizam i priključili se komunističkoj ideologiji.

Borba protiv fašizma

Glavni članak: Antifašizam

Vidi još: Anarhizam u Italiji, Anarhizam u Francuskoj i Anarhizam u Španiji

Jevrejski simbol anarhizma slovo Alef u krugu

Kada se 1920-ih u Evropi pojavio fašizam kao ideologija koja državu stavlja ispred svega ostalog, upravo su anarhisti bili njeni najvatreniji protivnici. U nekim evropskim zemljama, pogotovo onima sa snažnom anarhističkom tradicijom, anarhisti su učestvovali u najmilitantnijim oblicima borbe protiv fašizma, uključujući oružanu. Tako je u Italiji početkom 1920-ih najjači otpor fašistima prilikom dolaska na vlast pružila paravojna organizacija Arditi del Popolo u kojoj su učestvovali mnogi anarhisti.

Najpoznatiji, ali i najkontroverzniji, primer anarhista-antifašista pruža Španija za vreme građanskog rata. Anarhisti su pred rat pomogli dolazak na vlast leve vlade Narodnog fronta, a nakon desničarske pobune generala Franka se istakli u pružanju otpora pobunjenicima. Međutim, izbijanje rata su anarhisti u Kataloniji i nekim drugim delovima Španije iskoristili i kao priliku da sprovedu neke od svojih ideja u delo, uključujući masovnu kolektivizaciju poduzeća i zemlje. Taj pokret, koji se ponekad naziva Španskom revolucijom izazvao je raskol, a potom i oružane sukobe među pristašama legalne vlade te bitno doprineo pobedi Franka, a samim time i jačanju snaga fašizma neposredno pred izbijanje Drugog svetskog rata. Zbog toga je anarhizam bio dugo godina diskreditiran kao antifašistički pokret, da bi se svojevrsna rehabilitacija u tom smislu mogla zabelježiti tek sa završetkom Hladnog rata i ideološki neopterećenim preispitivanjem događaja u međuratnoj Evropi.

Interna pitanja i debate

Glavni članak: Pitanja u anarhizmu

Efikasnost i legitimnost korištenja nasilja u političke svrhe je bilo jedno od kontroverznih pitanja među anarhistima.

Anarhizam je filozofija koja utelovljuje mnoge različite stavove, tendencije i škole mišljenja, te su česta neslaganja oko pitanja koja se tiču anarhističkih vrednosti, taktika i ideologije. Neki od sporova se tiču kompatibilnosti kapitalizma, nacionalizma i religije s anarhizmom, što su ideje koje osporava veliki broj anarhista. Slično tome, anarhizam ima složen odnos s ideologijama poput marksizma, komunizma i anarhokapitalizma. Anarhisti, pak, u prihvatanju anarhističke ideologije mogu biti motivisani humanizmom, božanski božanskim autoritetom, prosvećenim vlastitim interesom i brojnim drugim alternativnim etičkim doktrinama.

Fenomeni kao što su civilizacija, tehnologija (npr. unutar anarho-primitivizma i insurekcionarnog anarhizma), i demokratski proces su predmet oštre kritike među jednim, dok a hvaljene među drugim anarhističkim strujama. Anarhistički stavovi prema pitanjima rase, roda i životne sredine su se takođe menjali kroz godine.

Na taktičkom nivou je pak u 19. veku dominirala Propaganda delom (pogotovo kod nihilističkog pokreta), dok savremeni anarhisti pretežno preferiraju alternativne metode kao što su nenasilje, kontra-ekonomija i protiv-državna kriptografija, a koje bi trebalo da dovedu do anarhističkog društva. Raznolikost anarhističkih ideja je, pak dovela do toga da se brojni anarhistički izrazi različito tumače i imaju različito značenje u raznim anarhističkim tradicijama.

Moderni anarhizam

Anarhizam se u drugoj polovini 19. veka profilisao kao koherentna teorija sa sistemskim, razvijenim programom zahvaljujući pojavi “velike četvorke”: Nemca Maksa Štirnera (1806—1856), Francuza Pjera Prudona (1809—1865), i dvojice Rusa Mihaila Bakunjina (1814—1876) i Petra Kropotkina (1842—1921). Rođen u atmosferi njemačke romantičarske filozofije, Štirnerov anarhizam je predstavljao ekstreman oblik individualizma ili egoizma, postavljao je pojedinca iznad svega ostalog - države, zakona ili dužnosti. Prudon je prva osoba koja je samog sebe nazvala anarhistom, a njegove teorije mutualizma i federalizma imale su izuzetan uticaj na rast anarhizma u radničkoj klasi. Kritikovao je postojanje vlasništva, ali se u političkoj praksi nije zalagao za ukidanje privatnog vlasništva. Pred kraj života je revidirao svoje ideje i prihvatio kritiku svojih stavova koju je proizveo Karl Marks. Bakunjin, centralna figura u razvoju modernog anarhističkog aktivizma, prvi prevodilac Marksovog „Kapitala“ na ruski jezik, i veliki Marksov protivnik u Prvoj internacionali, naglašavao je ulogu kolektiva, masovne pobune i spontanog revolta u stvaranju slobodnog i besklasnog društva. Kropotkin je oblikovao sofisticiranu anarhističku analizu stvarajući anarhokomunizam - koji je postao jedna od najraširenijih teorija među anarhistima, i koji danas, skupa sa jednim od svojih pojavnih oblika, anarhosindikalizmom, predstavlja najbrojniji i najorganizovaniji deo anarhističkog pokreta.

U poslednje vreme, sa druge strane, značajan je i rast anarho-kapitalističke ideje.

Važniji anarhisti

• Pjer Žozef Prudon
• Mihail Bakunjin
• Petar Kropotkin
• Maks Štirner
• Lav Tolstoj
• Lujza Mišel
• Ema Goldman
• Aleksandar Berkman
• Buenaventura Duruti
• Eriko Malatesta
• Nestor Mahno
• Mari Bukčin
• Hakim Bej
• Bob Blek

Vrste anarhizma

• Anarhokomunizam
• Anarho-kapitalizam
• Anarhosindikalizam
• Anarhoindividualizam
• Anarholiberalizam
• Anarhoprimitivizam
• Anarhopacifizam
• Anarhofeminizam
• Hrišćanski anarhizam
• Eko-anarhizam
• Anarhofašizam
• Kvir anarhizam

Vidi još

• Anarhija
• Anarhizam kod Južnih Slovena
• Internacionala

Literatura

• Sheehan, Sean (2004). Anarchism. London: Reaktion Books Ltd. str. 85. 
• Avrich, Paul (1996). Anarchist Voices: An Oral History of Anarchism in America. Princeton University Press. str. 6. ISBN 978-0-691-04494-1. 
• Guerin, Daniel (1970). Anarchism: From Theory to Practice. New York: Monthly Review Press. 
• Slevin, Carl (2003). „Anarchism”. Ur.: Iain McLean; Alistair McMillan. The Concise Oxford Dictionary of Politics. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280276-7. 
• Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 47. ISBN 86-331-2075-5. 
• Kropotkin, Peter (2002). Anarchism: A Collection of Revolutionary Writings. Courier Dover Publications. str. 5. ISBN 978-0-486-41955-8. Fowler, R. B. (1972). „The Anarchist Tradition of Political Thought”. Western Political Quarterly. University of Utah. 25 (4): 738—752. JSTOR 446800. doi:10.2307/446800. 
• Brooks, Frank H. (1994). The Individualist Anarchists: An Anthology of Liberty (1881–1908). Transaction Publishers. str. xi. ISBN 978-1-56000-132-4. 
• Marshall, Peter (2010). Demanding the Impossible: A History of Anarchism. Oakland, CA: PM Press. str. 16. ISBN 978-1-60486-064-1. 
• Brown, L. Susan (2002). „Anarchism as a Political Philosophy of Existential Individualism: Implications for Feminism”. The Politics of Individualism: Liberalism, Liberal Feminism and Anarchism. Black Rose Books Ltd. Publishing. str. 106. 
• Sylvan, Richard (1995). „Anarchism”. Ur.: Goodwin, Robert; E. Pettit. A Companion to Contemporary Political Philosophy. Philip. Blackwell Publishing. str. 231. 
• Barclay, Harold (1990). People Without Government: An Anthropology of Anarchy (2nd izd.). Left Bank Books. ISBN 978-1-871082-16-6. 
• Blumenfeld, Jacob; Bottici, Chiara; Critchley, Simon, ur. (2013). The Anarchist Turn. Pluto Press. 19 March. ISBN 978-0745333427. 
• Carter, April (1971). The Political Theory of Anarchism. Harper & Row. ISBN 978-0-06-136050-3. 
• Gordon, Uri, Anarchy Alive!, London: Pluto Press, 2007.
• Graeber, David. Fragments of an Anarchist Anthropology, Chicago: Prickly Paradigm Press, 2004
• Graham, Robert, ed., Anarchism: A Documentary History of Libertarian Ideas.
  • Volume One: From Anarchy to Anarchism (300CE to 1939), Black Rose Books, Montréal and London. . 2005. ISBN 978-1-55164-250-5. 
  • Volume Two: The Anarchist Current (1939–2006), Black Rose Books, Montréal. . 2007. ISBN 978-1-55164-311-3. 
• Guerin, Daniel (1970). Anarchism: From Theory to Practice. Monthly Review Press. ISBN 978-0-85345-175-4. 
• Harper, Clifford (1987). Anarchy: A Graphic Guide. Camden Press. ISBN 9780948491221. : An overview, updating Woodcock's classic, and illustrated throughout by Harper's woodcut-style artwork.
• McKay, Iain, ed., An Anarchist FAQ.
  • Volume I, AK Press. Oakland/Edinburgh 558 pages. . 2008. ISBN 978-1-902593-90-6. 
  • Volume II, AK Press. Oakland/Edinburgh 550 Pages. McKay, Iain (2012). An Anarchist FAQ. AK Press. ISBN 9781-84935-122-5. 
• Marshall, Peter (2010). Demanding the Impossible: A History of Anarchism. PM Press. ISBN 978-1-60486-064-1. 
• McLaughlin, Paul (2007). Anarchism and Authority: A Philosophical Introduction to Classical Anarchism. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-6196-2. 
• Nettlau, Max (1979). Anarchy through the times. Gordon Press. ISBN 978-0-8490-1397-3. 
• Sartwell, Crispin (2008). Against the State: An Introduction to Anarchist Political Theory. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-7835-6. 
• Scott, James C. (2012). Two Cheers for Anarchism: Six Easy Pieces on Autonomy, Dignity, and Meaningful Work and Play. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0691155296. 
• Woodcock, George (1962). Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements. (Penguin Books). ISBN 978-0-14-022697-3. OCLC 221147531. .
• Woodcock, George, ed., The Anarchist Reader . Fontana/Collins. Woodcock, George (1977). The Anarchist Reader. Fontana/Collins. ISBN 978-0-00-634011-9. : An anthology of writings from anarchist thinkers and activists including Proudhon, Kropotkin, Bakunin, Malatesta, Bookchin, Goldman, and many others.

Spoljašnje veze

• Anarhopedija (enciklopedija o anarhizmu)
• Kontrapunkt (alternativne vesti i informacije)
• Anarhizam (veliki broj anarhističkih tekstova i knjiga)
• Anarhosindikalistička inicijativa (anarhosindikat)
• Internacionala anarhističkih federacija
• Međunarodno udruženje radnika i radnica (Internacionala revolucionarnih sindikata, koja kao svoj cilj ima stvaranje slobodarskog komunizma — anarhije)
• Infoshop (na engleskom)
• Indymedia Belgrade Alternativni internet medij; sve ono što komercijalni mediji ne žele da objave: protesti, štrajkovi, represija države...
• Sabotaža Pokvarenog Sistema Anarhistička inicijativa, radikalno crpilište za suborce, simpatizere i znatiželjnike