Antička Kartagina

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Kartagina.

Antička Kartagina (feničanski/punski 𐤒𐤓𐤕𐤟𐤇𐤃𐤔𐤕) bila je drevna semitska civilizacija sa sjedištem u sjevernoj Africi. Prvobitno naselje u današnjem Tunisu, kasnije je postalo grad-država, a potom imperija. Osnovali su je Feničani u 9. vijeku p. n. e, Kartagina je dostigla svoj vrhunac u 4. vijeku p. n. e. kao jedna od najvećih metropola na svijetu. Bila je centar Kartaginskog carstva, velike sile predvođene Punima, koji je dominirao drevnim zapadnom i centarlnim Sredozemnim morem. Nakon Punskih ratova, Kartaginu su uništili Rimljani 146. godine p. n. e, koji su kasnije raskošno obnovili grad.

Kartaginu su oko 814. godine p. n. e. naselili kolonisti iz Tira, vodećeg feničanskog grada-države koji se nalazi u današnjem Libanu. U 7. vijeku p. n. e, nakon novoasirskog osvajanja Fenikije, Kartagina je postala nezavisna, postepeno šireći svoju ekonomsku i političku hegemoniju širem zapadnom Sredozemlja. Do 300. godine p. n. e, preko ogromnog spleta kolonija, vazala i satelitskih država, koje je održavala pomorskom dominacijom u zapadnom i centralnom Sredozemnom moru, Kartagina je kontrolisala najveću teritoriju u regiji, uključujući obalu sjeverozapadne Afrike, južnu i istočnu Iberiju, kao i ostrva Sicilija, Sardinija, Korzika, Malta i Balearski arhipelag. Tripoli je ostao autonoman pod vlašću mjesnih Libiofeničana, koji su plaćali nominalni danak.

Među najvećim i najbogatijim gradovima drevnog svijeta, strateška lokacija Kartagine omogućavala je pristup plodnoj zemlji i glavnim pomorskim trgovačkim putevima. Njena ekstenzivna trgovačka mreža dosezala je čak do zapadne Azije, zapadne Afrike i sjeverne Evrope, obezbjeđujući niz roba iz cijelog antičkog svijeta, pored unosnog izvoza poljoprivrednih i industrijskih proizvoda. Ovu trgovaku imperiju je obezbjeđivala jedna od najvećih i najmoćnijih mornarica u dredvnom Sredozemlju i vojska sačinjena od stranih plaćenika i pomoćnih vojnika, posebno Ibera, Gala, Brita, Sikana, Itala, Grka, Numidijaca i Libua.

Kao dominantna sila zapadno Sredozemlja, Kartagina je neizbježno došla u sukob sa mnogim susjedima i suparnicima, od domorodačkih Berbera u sjevernoj Africi do rastuće Rimske republike. Poslije vijekova sukoba sa sicilijanskim Grcima, rastuće nadmetanje sa Rimom kulminiralo je Punskim ratovima (264—146. p. n. e.), u kojima su se odvila neke od najvećih i najsofisticiranijih bitaka antičkog doba. Kartagina je za dlaku izbjegla uništenje poslije Drugog punskog rata, a Rimljani su je uništili 146. godine p. n. e. poslije Trećeg punskog rata, ujedno i posljednjeg. Rimljani su kasnije na njenom mjestu osnovali novi grad. Svi ostaci kartaginske civilizacije došli su pod rimsku vlast u 1. vijeku n. e, a Rim je kasnije postao dominantna sredozemna sila, utirući put svom usponu ka velikoj imperiji.

Uprkos komopolitskom karakteru imperije, kultura i identitet Kartagine ostali su ukorijenjeni u njenom feničansko-hananskom nasljeđu, u lokalizovanom varijetetu poznatom kao punski. Kao i drugi feničanski narodi, kartaginsko društvo je bilo urbano, komercijalno i orijentisano ka pomorstvu i trgovini; ovo se djelimično ogledalo u njegovim značajnim inovacijama, uključujući serijsku proizvodnju, neobojeno staklo, dasku za vršidbu i koton luku. Kartaginci su bili poznati po svojoj komercijalnoj sposobnosti, ambicioznim istraživanjima i jedinstvenom sistemu vladavine, koji je kombinovao elemente demokratije, oligarhije i republikanizma, uključujući savremene primjere kontrole i ravnoteže.

Iako je bila jedna od najuticajnijih civilizacija antičkog doba, Kartagina je uglavnom upućena po svom dugom i gorkom sukobu sa Rimom, koji je prijetio usponu Rimske republike i skoro promijenio tok zapadne civilizacije. Zbog uništenja gotovo svih kartaginskih tekstova nakon Trećeg punskog rata, mnogo toga što se zna o njihovoj civilizacija potiče iz rimskih i grčkih izvora, od kojih su mnogi pisani tokom ili nakon punskih ratova, a u različitom stepenu su bili neprijateljskih oblikovani. Popularni i naučni stavovi prema Kartagini su istorijski održavali preovlađujući grčko-rimski pogled, iako su arheološka istraživanja od kasnog 19. vijeka pomogla da se baci više svjetla i nijansi na kartaginsku civilizaciju.

Istorija

Sicilijanski ratovi

Glavni članak: Sicilijanski ratovi

Kartaginjanski ekonomski rast i njena zavisnost od moreplostva da obavlja većinu svoje trgovine, je dovelo do stvaranja moćne kartaginske mornarice. Ovo je, u sprezi sa njenim uspesima i rastućom hegemonijom, dovelo Kartaginu u sve veći sukob sa Grcima iz Sirakuze, drugom velikom silom koja se nadmetala za kontrolu nad centralnim Mediteranom.

Ostrvo Sicilija, koje je ležalo na pragu Kartagine, je postalo bojište na kom se odigrao ovaj sukob. Od najranijih dana, i Grke i Feničane su privlačila velika ostrva, duž čijih obala su osnivali kolonije i trgovačke stanice; ratovi između ovih naseobina su vođene vekovima.

Do 480. p. n. e. sirakuški tiranin Gelon, koga su delimično podržavali drugi grčki polisi, je pokušao da ujedini ostrvo pod svojom vlašću. Ova neposredna pretnja nije mogla biti ignorisana, i Kartagina je, možda kao deo saveza sa Persijom, poslala vojsku pod generalom Hamilkarom. Tradicionalni izvori, kao što su Herodot i Diodor, navode snagu Hamilkarove vojske od 300.000 ljudi; iako su ove brojke sigurno preuveličane, ona je sigurno bila zavidne veličine.

Međutim, na putu do Sicilije, Hamilkar je doživeo gubitke (moguće teške) zbog lošeg vremena. Iskrcavši se kod Panorma (današnji Palermo), Hamilkar je proveo 3 dana reorganizujući svoju vojsku i popravljajući oštećenu flotu. Kartaginjani su marširali obalom do Himere, i podigli su logor pre nego što su upustili u bitku kod Himere. Hamilkar je ili poginuo u bici ili je izvršio samoubistvo zbog sramote. Kao rezultat toga, plemstvo je pregovaralo o miru i zamenilo staru monariju republikom.

Agatokle, sirakuški tiranin, je 315. p. n. e. osvojio grad Mesenu, današnju Mesinu. On je 311. p. n. e. napao poslednji kartaginski posed, kojim je prekršio uslove važećeg mira, i opseo Akragas. Hamilkar, unuk Hanona Moreplovca, je uspješno predvodio kartaginski protivnapad. Do. 310. p. n. e. on je kontrolisao skoro cijelu Siciliju i opseo samu Sirakuzu.

U očajanju, Agastokle je u tajnosti poveo ekspediciju od 14.000 ljudi na afričko kopno, nadajući se da će se spasiti vodeći kontranapad na samu Kartaginu. U ovome je imao uspjeha; Kartagina je bila prinuđena da povuče Hamilkara i većinu njegove vojske sa Sicilije da se suoče sa novom i neočekivanom pretnjom. Dve armije su se sukobile u bici izvan Kartagine. Kartaginska vojska, pod Hamilkarom i Hanonon, je poražena. Agastokle i njegova vojska su opseli Kartaginu, ali su ih njene neprobojne zidine odbile. Umjesto toga, Grci su se zadovoljili okupacijom sjevernog Tunisa sve dok nisu poraženi dvije godine kasnije 307. p. n. e. Sam Agastokle je pobjegao nazad na Siciliju i izborio mirovni sporazum sa Kartaginjanima, kojim je Sirakuza ostala centar grčke moći na Siciliji, mada je izgubila mnogo od svoje moći i strateški važan grad Mesenu.

Pirov rat

Glavni članak: Pirov rat

Pravci napredovanja protiv Rima i Kartagine u Pirovom ratu (280–275. p. n. e.)

Kartagina je ponovo uvučena u rat na Siciliji, ovoga puta od strane Pir od Epira, koji je osporio i rimsku i kartaginjansku prevlast nad Mediteranom. Grčki grad Tarent, u južnoj Italiji, došao je u sukob sa ekspanzionističkim Rimom i zatražio je Pirovu pomoć. Videvši priliku da stvori novo carstvo, Pir je poslao prethodnicu od 3.000 pešaka u Tarent, pod komandom svog savetnika Kinesa. U međuvremenu je prešao glavnu vojsku preko grčkog poluostrva i izvojevao nekoliko pobeda nad Tesalcima i Atinjanima. Nakon što je obezbedio grčko kopno, Pir se ponovo pridružio svojoj prethodnici u Tarentu kako bi osvojio južnu Italiju, izvojevši odlučujuću, ali skupu pobedu kod Askula.

Prema Justinu, Kartaginjani su bili zabrinuti da bi Pir mogao da se umeša u Siciliju; Polibije potvrđuje postojanje pakta o međusobnoj odbrani između Kartagine i Rima, ratifikovanog ubrzo posle bitke kod Askula. Ove zabrinutosti su se pokazale pronicljivom: tokom italijanske kampanje, Pir je primio izaslanike iz sicilijanskih grčkih gradova Agrigenta, Leontinija i Sirakuze, koji su ponudili da se potčine njegovoj vlasti ako on pomogne njihovim naporima da proteraju Kartaginjane sa Sicilije. Pošto je izgubio previše ljudi u osvajanju Askula, Pir je zaključio da se rat sa Rimom ne može održati, što je Siciliju učinilo privlačnijom perspektivom. Tako je na molbu odgovorio pojačanjem od 20.000-30.000 pešaka, 1.500-3.000 konjanika i 20 ratnih slonova uz podršku oko 200 brodova.

Sicilijanski pohod koji je usledio trajao je tri godine, tokom kojih su Kartaginjani pretrpeli nekoliko gubitaka. Pir je savladao kartaginjanski garnizon u Herakleji Minoj i zauzeo Azon, što je podstaklo gradove koji su nominalno bili saveznici Kartagine, kao što su Selin, Halicije i Segesta, da se pridruže njegovoj strani. Kartaginjansko uporište Eriks, koje je imalo snažnu prirodnu odbranu i veliki garnizon, izdržalo se dugo vremena, ali je na kraju zauzeto. Ijetija se predala bez borbe, dok je Panormus, koji je imao najbolju luku na Siciliji, podlegao opsadi. Kartaginjani su potisnuti nazad na najzapadniji deo ostrva, držeći samo Lilibej, koji je bio pod opsadom.

Nakon ovih gubitaka, Kartagina je tražila mir, nudeći velike sume novca, pa čak i brodove, ali Pir je to odbio osim ako se Kartagina u potpunosti ne odrekne svojih pretenzija na Siciliju. Opsada Lilibeja se nastavila, pri čemu su se Kartaginjani uspešno držali zahvaljujući veličini svojih snaga, velikim količinama opsadnog oružja i stenovitom terenu. Kako su Pirovi gubici bili sve veći, on je krenuo da pravi snažnije ratne mašine; međutim, nakon još dva meseca upornog otpora, on je napustio opsadu. Plutarh je tvrdio da je ambiciozni kralj Epira sada bacio pogled na samu Kartaginu i počeo je da priprema ekspediciju. Pripremajući se za svoju invaziju, on se nemilosrdnije ponašao prema sicilijanskim Grcima, čak je pogubio dvojicu njihovih vladara pod lažnim optužbama za izdaju. Netrpeljivost među Grcima na Siciliji, koja je usledila, naterala je neke da se udruže sa Kartaginjanima, koji su „snažno krenuli u rat“ kada su primetili Pirovu sve manju podršku. Kasije Dion je tvrdio da je Kartagina davala utočište prognanim Sirakužanima, i da je „[Pira] tako žestoko uznemiravala da je napustio ne samo Sirakuzu već i Siciliju“. Obnovljena rimska ofanziva takođe ga je primorala da svoju pažnju usmeri na južnu Italiju.

Prema Plutarhu i Apijanu, dok se Pirova vojska prevozila brodom u kopnenu Italiju, kartaginjanska mornarica je nanela razoran udarac u bici kod Mesinskog moreuza, potopivši ili onesposobivši 98 od 110 brodova. Kartagina je poslala dodatne snage na Siciliju, a nakon Pirovog odlaska uspela je da povrati kontrolu nad svojim domenima na ostrvu.

Pirovi pohodi na Italiju na kraju su se pokazali neubedljivim i on se na kraju povukao u Epir. Za Kartaginjane je rat značio povratak na status kvo, pošto su ponovo držali zapadne i centralne regione Sicilije. Za Rimljane je, međutim, veći deo Velike Grčke postepeno potpao pod njihovu sferu uticaja, što ih je približilo potpunoj dominaciji nad italijanskim poluostrvom. Uspeh Rima protiv Pira učvrstio je njegov status sile u usponu, što je otvorilo put sukobu sa Kartaginom. U onome što je verovatno apokrifni izveštaj, Pir je, po odlasku sa Sicilije, rekao svojim saputnicima: „Kakvo borilište ostavljamo, prijatelji moji, Kartaginjanima i Rimljanima“.

Punski ratovi

Glavni članak: Punski ratovi

Teritorije pod kartaginskom vlašću tokom Punskih ratova

Prvi punski rat (264. p. n. e. — 241. p. n. e.) bio je prvi od tri velika rata između Kartagine i Rimske republike. Dve sile su se 23 godine borile za prevlast u zapadnom Mediteranu. Rimljani su pobedili na kraju, namećući teške mirovne uslove i velike finansijske reparacije protiv Kartagine. Sicilija je postala prva rimska provincija. Kartagina je prestala da bude glavna pomorska sila, a Rim je preuzo kontrolu nad zapadnim Mediteranom.

Posle Prvog punskog rata je izbio Plaćenički rat - ustanak plaćenika u kartaginskoj službi protiv svojih poslodavaca, a kome su se priključili libijski gradovi pod kartaginskom vlašću. Uzrok pobune je bilo loše stanje kartaginskih finansija nakon isplate odštete Rimu posle poraza u Prvom punskom ratu, odnosno nesposobnost isplate velikog broja najamnika angažovanih u tom sukobu. Iako se ispočetka činilo da će Kartagina nakon nekog vremena moći isplatiti najamnike, pobuna je eskalirala kada su na njeno čelo stali Spendije i Mat i nagovorili Libijce da im se pridruže. Kartagina, finansijski, materijalno i ljudski iscrpljena našla se u teškoj situaciji i na početku sukoba trpela niz poraza, ali je angažman darovitog i iskusnog vojskovođe Hamilkara Barke doveo do pobede nad pobunjenicima i gušenja ustanka.

Posle toga uspeha, Hamilkar Barka je bio izuzetno popularan, da protivnici nisu mogli sprečiti njegov uspon skoro do samovlašća.

Da bi kompemnzovao gubitak Sicilije i Sardinije, regrutovao je novu armiju, koju vodi na svoju vlastitu odgovornost u ekspediciju u Hispaniju 236. p. n. e. U Hispaniji je nameravao da stvori novu imperiju i novu bazu, odakle će jednom krenuti u kampanju osvete protiv Rima. Tokom osam godina oružjem i diplomatijom osigurao je velike teritorije u Hispaniji, ali prerana smrt ga je sprečila da završi osvajanja.

Drugi punski rat se vodio se od 218. p. n. e. do 202. p. n. e. Rat je obeležio iznenađujući Hanibalov prelazak preko Alpa, prilikom kog je izgubio dosta vojnika, savez sa Galima, velika pobeda u bici kod Trebije i velika zaseda kod Trazimenskog jezera. Nakon ovih poraza, Rimljani su protiv Hanibala upotrebili taktiku izbegavanja borbe, ali zbog nepopularnosti ovakvog pristupa, Rimljani su ipak ponovo morali pribeći bitkama na otvorenima. Ishod toga je bio teški rimski poraz kod Kane, što je za posledicu imalo prelazak mnogih rimskih saveznika na stranu Kartagine, što je produžilo rat u Italiji za više od 10 godina, tokom kojih je još rimskih vojski bilo uništeno. Ipak, Rimljani su bili uspešniji u opsedanju gradova i osvojili su sve važnije gradove koji su se pridružili neprijateljima, a takođe su uspeli da spreče kartaginjanski pokušaj da Hanibalu pošalju pojačanje u bici kod Metaura. U međuvremenu na Iberijskom poluostrvu, koja je bila glavni izvor ljudstva za Hanibalovu vojsku, druga rimska ekspedicija na čelu sa Scipionom Afrikancem Starijim je zauzela Novu Kartaginu i okončalu kartaginjansku vladavinu nad Iberijom u bici kod Ilipa. Konačan okršaj je bila bitka kod Zame između Scipiona Afrikanca i Hanibala, okončana Hanibalovim porazom i nametanjem taških mirovnih uslova Kartagini, koja je prestala da bude velika sila i postala je rimski podanik.

Treći punski rat (149. p. n. e. - 146. p. n. e.) je bio poslednji od Punskih ratova. Rat završava potpunim uništenjem grada Kartagine. Sve te teritorije je okupira Rim, a stanovništvo ubio ili porobio.

Uprava

Kartagom su u početku vladali kraljevi, ali je kasnije vlast preuređena u neku vrstu oligarhije i republike gde su vlast u rukama uglavnom imali bogati trgovci i aristokrati. Oni su činili Kartaški senat poznat još i kao Vrhovno veće. Izvršnu vlast su imali sufeti, koji su imali funkciju sličnu rimskim konzulima. Vrhovno veće (rimski i grčki izvori govore o „Senatu“, i o " veću starešina „ili "geruzija"), koje je imalo širok raspon ovlašćenju, međutim, nije poznato da li je Suffeti izabrani u ovom veću ili skupštine ljudi. Sufeti su imali i pravosudne te sudske izvršne ovlašćenju, ali ne i vojnu. Iako je gradsku administraciju čvrsto kontrolisala oligarhija, možemo naći demokratske elemente poput biranja zakonodavaca, sindikata i mesta sastanaka.

Religija

Stele u Tofetu

Kartagina je bila ozloglašena od strane svojih neprijatelja, da praktikuje žrtvovanje beba i dece. Plutarh spominje tu praksu, kao što učinili Tertulijan, Orosije i Diodor sa Sicilije. Polibije i Livije to ne spominju.

Moderna arheološka iskopavanja u bivšim kartaginnjaskim oblastima su pronašla groblja za decu i odojčad. U jednom dečjem groblju zvanom Tofet otprilike 20.000 urni su zakopane između 400. i 200. p. n. e., a ta praksa se nastavila do ranih godina hrišćanskog perioda. Urne su sadržavale spaljene kosti novorođenčadi i u nekim slučajevima čak kosti fetusa i dvogodišnje dece.

Simbol boginje Tanit

Ponekad se tvrdi, međutim, da su ta tela samo kremirani ostaci umrle dece. Neki moderni naučnici danas smatraju da je mnogo verovatnije da su te priče deo rimske propagande protiv Kartagine kako bi opravdali njihova osvajanja i razaranja.

Dok preživeli punski tekstovi ne spominju žrtvovanja dali su dovoljno detaljan portret vrlo dobro organizovane kaste, hramova i sveštenika koji obavljanju različite funkcije, za razne prigode. Kartagina je imala mnogo bogova. Vrhovni božanski par bio je boginja Tanit i bog Baal Hamon. Tanit je bila i boginja zaštitnica Kartagine pa se njen simbol nalazi skoro svuda. Sveštenici su bili potpuno obrijani za razliku od većine stanovništva. U prvim stolećima grada obredna slavlja uključivala su ritmički ples, izveden iz feničanke tradicije.

Izgleda da je boginja Astarte bila popularna u ranim razdobljima. Na vrhuncu svoje kosmopolitske ere Kartagina je izgleda prihvatila bogove i iz drugih civilizacija: Grčke, Egipta i etrurskih gradova-država.

Literatura

• Ameling, Walter (2011). „3 The Rise of Carthage to 264 BC — Part I”. Ur.: Dexter Hoyos. A Companion to the Punic Wars. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-9370-5. 
• Angelis, Franco De (2003). Megara Hyblaia and Selinous: the development of two Greek city-states in archaic Sicily. Oxford University, School of Archaeology. ISBN 978-0-947816-56-8. Pristupljeno 6. 4. 2013. 
• Cowan, Ross (2007). For the Glory of Rome: A History of Warriors and Warfare. MBI Publishing Company. str. 36. ISBN 978-1-85367-733-5. 
• Burn, Andŕew Robert (1984). Persia & the Greeks: The Defense of the West, 546-478 B. C. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-1235-4. Pristupljeno 17. 2. 2013. 
• Chan, Michael D. (2006). Aristotle and Hamilton on Commerce and Statesmanship. University of Missouri Press. ISBN 978-0-8262-6516-6. Pristupljeno 1. 3. 2013. 
• Dodge, Theodore Ayrault (2012). „III: Carthaginian Wars. 480-277 BC”. Hannibal: A History of the Art of War Among the Carthaginians and Romans Down to the Battle of Pydna, 168 B.C., With a Detailed Account of the Second Punic War. Tales End Press. ISBN 978-1-62358-005-6. Pristupljeno 12. 2. 2013. 
• Fagan, Garrett G.; Trundle, Matthew (2010). New Perspectives on Ancient Warfare. BRILL. ISBN 978-90-04-18598-2. Pristupljeno 17. 2. 2013. 
• Fine, John Van Antwerp (1983). The Ancient Greeks: A Critical History. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03314-6. Pristupljeno 17. 2. 2013. 
• Finley, Moses I. (1979). Ancient Sicily. Rowman and Littlefield. Pristupljeno 27. 2. 2013. 
• Gabriel, Richard A. (2008). Scipio Africanus: Rome's Greatest General. Potomac Books, Inc. ISBN 978-1-59797-998-6. Pristupljeno 3. 4. 2013. 
• Garouphalias, Petros (1979). Pyrrhus: King of Epirus. London, UK: Stacey International. ISBN 0-905743-13-X. 
• Kistler, John M.; Lair, Richard (2007). War Elephants. U of Nebraska Press. str. 83. ISBN 978-0-8032-6004-7. 
• Lancel, Serge (1997) [1992]. Carthage: a History. Oxford: Blackwell. ISBN 1-57718-103-4. 
• Richard, Carl J. (1. 5. 2003). 12 Greeks and Romans who Changed the World. Rowman & Littlefield. str. 139. ISBN 978-0-7425-2791-1. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Ray, Fred Eugene (2009). Land Battles in 5th Century B. C. Greece: A History and Analysis of 173 Engagements. McFarland. ISBN 978-0-7864-5260-6. Pristupljeno 5. 4. 2013. 
• Ray, Fred Eugene (2012). Greek and Macedonian Land Battles of the 4th Century B. C.: A History and Analysis of 187 Engagements. McFarland. ISBN 978-1-4766-0006-2. Pristupljeno 12. 2. 2013. 
• Spence, Iain (2002). Historical Dictionary of Ancient Greek Warfare. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6612-6. Pristupljeno 3. 3. 2013. 
• Tucker, Spencer C. (2009). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East: From the Ancient World to the Modern Middle East. ABC-CLIO. str. 72. ISBN 978-1-85109-672-5. 
• Curtis, Robert I. (2008). „Food Processing and Preparation”. Ur.: Oleson, John Peter. The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-518731-1. 
• de Vos, Mariette (2011). „The Rural Landscape of Thugga: Farms, Presses, Mills, and Transport”. Ur.: Bowman, Alan; Wilson, Andrew. The Roman Agricultural Economy: Organization, Investment, and Production. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-966572-3. 

Spoljašnje veze

• Carthage - Ancient History Encyclopedia