Balša III Balšić

Balša III Balšić
Balša III Balšić
Lični podaci
Datum rođenja	1387.
Mesto rođenja	Zeta
Datum smrti	28. april 1421. (33/34 god.)
Mesto smrti	Beograd, Srpska despotovina
Porodica
Supružnik	Mara (od 1407. - kći Nikite Topije); Bolja (od 1413. - kći Koje Zakarije)
Potomstvo	Jelena Balšić Kosača; Teodora Balšić Vojsalić
Roditelji	Đurađ II Balšić; Jelena Lazarević Balšić
Dinastija	Balšići
Gospodar Zete
Period	1403—1421
Prethodnik	Đurađ II Balšić
Naslednik	Stefan Lazarević

Balša III Balšić (r. 1387 — u. 1421) je bio vladar Zete od 1403. do 1421. godine. Kao sin Đurđa II Balšića i Jelene Lazarević, ćerke srpskog kneza Lazara, blisko je sarađivao sa svojim ujakom, srpskim despotom Stefanom Lazarevićem. Vlast u Zeti nasljedio je sa sedamnaest godina (1403), a glavni savjetnik u vođenju politike bila mu je mati Jelena. Za razliku od Đurđa II Balšića, koji je Mlečanima poklonio strateški važna i plodna mjesta u skadarskom kraju (Skadar, Drivast i Sveti Srđ, sa okolinom), Balša je nastojao da osnaži svoju državu, oslanjajući se na svog ujaka, despota Stefana Lazarevića. To je dovelo do sporova Mletačkom republikom, a potom i do rata. Vojevanja su ispunila više od polovine njegove vladavine. Osnovao je manastir Sv. Nikole, u Praskvici, iznad Svetog Stefana u Paštrovićima, 1413 godine. Balša III nije imao milosti prema protivnicima, posebno onima koji su se odmetnuli od njega i prihvatili stranu vlast. Zarobljenicima je izricao teške telesne kazne, pa ih je osakaćene i unakažene ostavljao na bojištu, kao opomenu drugima. Pustošio je domove seljaka koji su obećali vjernost Mlečanima, a zlostavljao je i stanovnike Ulcinja i Budve, koji su 1405. godine sami prihvatili mletačku vlast. Pošto je 1421. godine umro bez muških nasljednika, vlast u Zeti je ostavio svom ujaku, despotu Stefanu Lazareviću, čime je Zeta postala sastavni dio Srpske despotovine.^[1]^[2]

Početak Skadarskog rata[uredi | uredi izvor]

U skadrskom kraju, nakon opšteg ustanka protiv Venecije (podstaknutog između ostalog i od samog Balše III) na početku 1405. godine, Mlečanima ostaje tvrđava u Skadru , u koju se povlači knez i kapetan, Fantin Marćelo. Balša III zaposjeda sve pobunjene gradove, osim Lješa : zbog neprihvatanja Balšinih odreda od strane pobunjenih seljaka. Mnogi istaknuti mletački podanici, u želji da sačuvaju svoje posjede, prilaze Balši III i postaju „odmetnici“ Republike. Među njima se pominju: Radič Humoj, Nika Bogoje, Petar Konte, Nikola Lumbardini, Andrija Sklavo i Nikola Sigeci. Sredinom juna 1405. godine , Mlečani uspijevaju da obnove vlast u skadarskoj okolini, a njihovi „odmetnici“ vrlo brzo postaju pokajnici. Npr. pomenuti Radič Humoj od Mlečana dobija nove pronije, ali kao mletački konjanik gine već sljedeće godine. Balša III se sa majkom Jelenom privremeno sklanja u tvrđavu Drivast, do avgusta 1405. godine (kada i on pada pod vlast Venecije).

Spas u vazalstvu[uredi | uredi izvor]

Mletačku vlast u ljeto 1405. godine prihvataju opštinska vijeća u Ulcinju , Baru i Budvi, a ona se proširuje i na brda iznad Bara. Na stranu Venecije staju i ratničke družine iz Zabojane i okoline Ulcinja i Bara (glavari Poprata , tj. Prapratne : Aleksa i Petar). Nakon što je od strane Venecije bio suzbijen i ucijenjen, izgubivši primorske gradove u Donjoj Zeti, a istovremeno ugrožen od Sandalja Hranića Kosače , 1405. godine Balša se obraća Turcima i postaje Sulejmanov vazal. Kao i njegov otac Đurađ II Balšić, pristao je na turski harač. Stekao je tako saveznike u Turcima i Stefanu Lazareviću , despotu Srbije, čije su mješovite vojske od jeseni upadale do bedema Skadra, Drivasta i Ulcinja, odvodeći roblje i stoku. Balša nije imao milosti prema svojim „odmetnicima“, posebno u okolini Ulcinja i Bara, paleći kuće seljaka koji su priznali vrhovnu vlast Venecije. Između ostalog, kada se sa oko 2000 srpskih i turskih konjanika ulogorio u blizini Poprata, isto područje (župu) je za odmazdu opustošio (Popratima će Mlečani kasnije , 1407.. dali novčanu pomoć i zastave Sv. Marka, pod kojim će ubuduće okupljati svoje ljudstvo). Na Balšu III je potom krenuo iz Skadra odred od stotinu „latinskih“ konjanika, sa četama Arbanasa. Poslije bitke, zabelježen je veliki broj ranjenika, a poginuo je između ostalih i mletački komandant, Keko iz Treviza, sa dvanaestoricom pratilaca. Zabelježena je i pogibija turskog vojvode i šezdesetorice Balšine vlastele. Poslije ovog sukoba , Balša III se povukao u brda iznad Bara i zahtijevao pregovore sa Mlečanima.

Pregovori sa Republikom[uredi | uredi izvor]

Od 1406.. godine vodili su se besplodni razgovori o sklapanju mira, između Balše III i Republike i smišljane smicalice kojima bi se izigrao protivnik. Godine 1406. Venecija je odbila zahtjev da Balši III preda Budvu, Drivast, sela oko Ulcinja i redovnu skadarsku proviziju, pa su pregovori propali. Mlečani su jedino pristali na razmjenu zarobljenih vlastelina, tek nakon novog napada Balše III (koji je sproveo uz pomoć Turaka) marta 1407. godine. U avgustu 1407. Republika obećava Balšićima vraćanje Budve, ali je iste godine u decembru i vojvodi Sandalju obećala ovaj isti primorski grad i odriješene ruke u Gornjoj Zeti , ako ovaj uspije da protjera Balšu i preda Mlečanima Donju Zetu. Međutim, kako Đuraševići (Crnojevići) nijesu imali namjeru da se odmetnu od Balše III, a Sandalj je zahtjevao Budvu i Bar, ovaj plan nije zaživio. Jelena i Balša III, u svom privremenom dvoru u Berislvićima (sjeverno od Skadarskog jezera) nijesu znali za novu mletačku namjeru da Bar predaju Balšićima, samo ako bi to vodilo trajnom miru, pa su preko svojih predstavnika (Nikita Topija) inicirali pregovore od 06. juna 1408.. kod crkve Sv. Laurencija, blizu Drača. Balšići su nudili Bar i Ulcinj, u zamjenu za Budvu, Lušticu, Paštroviće i solane, sve do Ratačke opatije. Ispunjenje ugovora Balša je čekao u svojoj tvrđavi Celestrina (selo na prilazu Baru) držeći tada sa odredima i desnu obalu Bojane. Međutim nijedna od strana nije ispoštovala ovaj sporazum, u nepovjerenju iščekujući da neko od ugovarača prvi napusti označene posjede. U međuvremenu, Balša u selu Godinju (Crmnica) izdaje ispravu, kojom svojim podanicima objavljuje da se sa Mlečanima sklopljeni mir mora poštovati. U martu 1409. Kotor (koji je Balši III plaćao tribut, za uživanje zemljišta i vinograda oko grada) nudi Republici savezništvo u ratu protiv Balšića i za uzvrat zahtjeva povraćaj Luštice sa solanama. Jelena, 29. oktobra 1409. godine, sama je u Veneciji nastavila dalje pregovore. Preuzela je krivicu za rat, ali se sve završilo samo sa dogovorom o produženju mira. U isto vrijeme su Mlečani i Porta sklopili mir.

Opsada Skadra 1410. godine[uredi | uredi izvor]

Pošto su Mlečani pogazili ugovor sklopljen sa njegovom majkom Jelenom, Balša sa svim snagama napada posjede Republike početkom 1410. godine. Pred njim se na Skadarskom jezeru povlače mletačke fuste. Đuraševići (Crnojevići) Đurađ i Lješ (Aleksa) (inače zetovi Koje Zakarije) prelaze na mletačku stranu, ali Aleksa (Lješ) ubrzo pada u zarobljeništvo Balšića, a Đurađ gubi porodičnu teritoriju i sklanja se u ratačku tvrđavu. Nakon ovakve situacije, Đurađ i Lješ će se vratiti Balšićima, dobijajući još veću moć i uticaj. Balša III niže dalje uspjehe i nakon pobune pronijara u skadarskoj oblasti, sa vojskom dolazi pod zidine Skadra, u ljeto 1410. vršeći opsadu i pustošeći okolinu. Opšte stanje u Zeti je bilo haotično. Dok su jedni trgovali i krijumčarili, drugi su dizali bune, a ratničke družine pljačkale trgovce.

Odnosi sa Kosačama[uredi | uredi izvor]

Tok dinastičkih borbi u Turskoj, učvrstio je položaj srpskog despota Stefana Lazarevića i bosanskog velikog vojvode Sandalja Hranića Kosače. Približavanjem Žigmundu, vojvoda Sandalj se više približio srpskom despotu. Ta veza se posebno učvrstila, kada se Sandalj (napustivši u decembru 1411. svoju dotadašnju ženu, Hrvojevu sinovicu Katarinu, oženio sa sestrom despota Stefana Lazarevića – kneginjom Jelenom. Tako je Balša III od opasnog protivnika, u vojvodi Sandalju dobio očuha i zaštitnika. Situacija se sasvim promijenila, pa je Balša III uslovljavao Mlečane, umjesto da ih moli za pregovore i stalnim napadima uništavao je njihove poslednje odbrane. Inače, Sandalj je pred Republikom pravdao poteze Balše III - mladalačkom lakomislenošću.

Kraj osmogodišnjeg rata[uredi | uredi izvor]

Od aprila do jula 1412. godine Balša III zaposjeda svu okolinu Bara, da bi iste godine, nakon opsade pala i gradska tvrđava. Bar je proglasio za svoju prijestonicu i nastavio da pustoši ostala mletačka mjesta i pljačka njihove stanovnike. Stanovništvo opkoljenih mletačkih gradova ostalo je bez hrane, a posebno je kritično bilo u Ulcinju, pa je Republika morala da ga preda Balšićima. Takođe, Balšićima je predat i Stari Grad (Budva). Poraz Mlečana je omogućio da se formalni sporazum postigne brzo. Tekst ugovora je sastavljen 26. novembra 1412. godine. Ratifikovan je od Balše III , u Baru, 30. januara 1413. godine. Balši III je priznato pravo na godišnju proviziju za gradove: Skadar, Drivast i Sv. Srđ, a on se obavezao da ne zlostavlja stanovnike Bara, Ulcinja i Budve zato što su sami prihvatili mletačku vlast 1405. godine.

Period od 1413—1418. godine[uredi | uredi izvor]

Gospodar Zete[uredi | uredi izvor]

Za razliku od svog oca Đurđa II Balšića, koga su Mlečani i Dubrovčani omalovažavajuće nazivali samo „gospodarom Ulcinja“, Balšu III su već titulisali sa „gospodar Zete“. On je sebe nazivao: „Ja samodrživi gospodar Balša, po milosti božjoj duka veliki i gospodin zemlji zetskoj i svemu zapadnemu Primorju“. Pod njim su bili vojvode i kafelije, kao upravnici gradova, naselja i područja. Rođaci i nasljednici Crnojevića – Đuraševići (Đuraš Đurašević, sa sinom Đurašinom) upravljali su: Paštrovićima , Lušticom i brdskim krajevima iznad Kotora i Budve. Balša je za sebe vezao i oblasne gospodare: Ivana Kastriota, Tanuša Velikog Dukađina i danjskog gospodara, Koju Zakariju (čiju je kćerku, Bolju, uzeo za ženu, krajem 1412. ili početkom 1413. godine, nakon razvoda sa kćerkom Nikite Topije).^[3]^[4]

U decembru 1413. godine, Balša osniva manastir Praskvicu, u Paštrovićima, a tast mu, Koja Zakarija, dobija na upravu Budvu. (Kasnije, poslije pada Valone pod vlast Turaka, 1417.. godine, od Balše III će upravu nad Budvom , 1418.. ili 1419.. dobiti njegova rođaka Ruđina , udovica Mrkše Žarkovića i kćerka Balše II ). Još dok je ratovao sa Mlečanima, Balša III se pridružio Sandelju u opsadi Kotora, a jačim snagama je pritisnuo gradsku okolinu čim je stupio na snagu sporazum sa Mlečanima. Iznurujuća opsada će prestati u prvoj polovini 1414.. godine, kada Kotorani budu priznali bosanskom vojvodi Sandelju prihode od prodaje soli.

Odmetanje Hota[uredi | uredi izvor]

Veliko arbanaško bratstvo Hoti , u brdskom kraju („Hotska planina“ ili „Montanea Octorum“) iznad Skadarskog jezera sa jakom ratničkom družinom , bili su pod vlašću Balše III. Međutim u njihovom sukobu (oko zemlje) sa bratstvom Mataguža , Balša III je donio presudu u korist napadnutih Mataguža (koji su u sukobu ubili četvoricu Hota) obrazlažući sa: „Što ste našli na tuđoj granici – to vam!“. Dva glavara Hota odmeću se od Balše III i dobijaju mletačku službu u Skadru (pod pritiskom Balše III, 1414. godine, obećavaju gradskom knezu, Paolu Kvirinu, da neće u Zeti dizati bune preko svojih bratstvenika). Međutim, kada je Balša III u proljeće 1415.. godine napao i popalio veliko skadarsko selo Kalderon, zbog neizlaženja u susret njegovim sitnijim zahtjevima – suprotstavile su mu se arbanaške ratničke družine Hota , Tuza i Bitidosa, suzbijajući ga u daljim atacima. Hoti su za dalje potrebe stavili Mlečanima na raspolaganje 300 ratnika, od kojih 80 na konju. Za uzvrat, njihovi glavari dobijaju nagrade i nove posjede u skadaraskom kraju (npr. Andrija Hot, selo Podgore).

Dalji sukobi sa lokalnim mletačkim organima[uredi | uredi izvor]

U toku 1415. godine, stari sukobi između Mlečana i Dubrovčana i otimanja od trgovaca na morskom putu, stavljali su Zetu (posebno primorske gradove) u teži položaj, po pitanju nabavke žita. Revoltiran zbog ovoga, kao i mletačkog prihvatanja odbjeglih Hota i ostalih odmetnika, Balša III počinje plijeniti žito sa mletačkih brodova na Skadarskom jezeru, ne poštuje carinike i trgovačke odredbe, uvodi svoje brodove za obavezan prevoz i prihode na rijeci Bojani , kao i svoju carinu za robu Skadrana u Ulcinju. Iste godine Balša III, uz pomoć Sandalja, nakon graničnih čarki, pokušava pregovorima srediti sporove sa Republikom i djelimično uspijeva. Međutim, dvije godine kasnije, nestaje kontrole i raste nesigurnost na rijeci Bojani. Razbojnici iz Zete (po Mlečanima „Balšini ljudi“ ) na ušću Bojane, na Badnje veče 1417.. pljačkaju mletački brod, ubijaju komandanta, a kanonika Florija (poslanika ahajskog gospodara) i brata mu Stefana (patraskog patrijarha) opljačkane šalju u Mletke. Početkom 1418.. ratnička družina Mataguža (sa granice Balšinih i mletačkih područja) nudi se u službu Republici, ali bivaju odbijeni od Senata. Kulminiraju dalji sukobi sa lokalnim mletačkim organima. Kako dvovlasnici sa obje strane granice nijesu nesmetano mogli ostvarivati sva svoja prava (zabranom od strane predstavnika Mlečana iz skadarske oblasti, kao i njihovih podanika) Balša III preduzimao adekvatne mjere : zabranio je čak i katoličkom episkopu da da ubira svoje prihode na području Zete, zbog čega je u oktobru 1418. gospodar Zete uz episkopov prijekor zaradio i naziv „jeretika i šizmatika“. Iste godine Balša III svojim odredima pritiče u pomoć vojvodi Sandalju u njegovim sukobima sa Pavlovićima i pokušaju vraćanja izgubljenog dijela Konavala. Na drugoj strani neispunjenje odredaba mirovnog ugovora od strane lokalnih mletačkih organa i neisplaćivanje Balši III skadarske provizije, doveo je do izvinjenja Senata, u junu 1418. Najviše sukoba sa predstavnicima Republike bilo je i dalje oko izbjeglih Balšinih podanika: odmetnika, posebno odmetnutih ratničkih družina. Hoti su 1418. preduhitrili i osujetili namjeru Balše III da ih istjera iz skadarske oblasti : prvi su udarili sa svojim odredima.

Početak Drugog skadarskog rata[uredi | uredi izvor]

Već odavno bolesnog Balšu III dubrovački ljekar je obilazio u novembru 1417.. godine, kao i dva puta po mjesec dana, u 1418. godini. To ga nije spriječilo da se sprema za rat protiv Mlečana. U stvaranju Balšinog ratnog plana, sudjelovao je i srpski despot, Stefan Lazarević. Kako su ratovali u Italiji i Dalmaciji , Mlečani u to vrijeme nijesu uspjeli da dovedu veće snage u Zetu. Prije nego što je krenuo u napad, u martu 1419.. Balša III je pohapsio sve građane Republike, koji su se zatekli na njegovoj teritoriji. Gospodaru Zete prilaze i Hoti , odbijajući da brane tvrđavu u Sadru za račun Mlečana. Za potrebe rata Balša III plijeni 600 litara srebra od dubrovačkih trgovaca. Zauzeo je dio skadarskog distrikta i opsjeo grad Drivast. Podgrađe osvaja krajem maja 1419. (u tvrđavi grada je ostao načelnik sa 40 ratnika). Mada je Balša III nakon toga ponudio mir, nije se zadovoljio mletačkim uslovima.

Pad tvrđave Drivasta[uredi | uredi izvor]

Od strane Zećana presječena je plovidba Bojanom i Drivast je ostajao bez hrane i vode. Poslije šestomjesečne opsade, krajem avgusta 1419. i gradska tvrđava pada pod Zetu, a načelnik, Đakomo Korer, biva razmijenjen za tri zarobljena zetska vlastelina (među kojima i Rajko Moneta). Balša III napreduje potom duž rijeke Bojane i podiže palisadna utvrđenja u Sv. Nikoli i Sv. Srđu. Opkoljavao je mletačke posjede sa svih strana, ali teško bolestan, privremeno je zastao u napredovanju, pa mu Mlečani, koristivši situaciju, nude duže primirje. Ishod pregovora nije nam poznat.

Borba na dva fronta i pad Budve, Grblja i Luštice[uredi | uredi izvor]

U martu 1420.. godine, preokreće se vojna situacija u korist Venecije. Republika je vojno rasterećena na drugim ratištima, pa jakom flotom razbija blokadu na Bojani. Na drugoj strani Zete, na traženje i uz saglasnost Kotora, Mlečani ovaj grad uzimaju pod svoju vlast (Kotor će ostati pod njima do 1797. godine). To stvara teškoće za Zetu : sa kotorske strane stvoren je još jedan front, a Balši III nedostaju sredstva za vođenje rata i u skadarskom kraju. Dubrovački hirurg i dalje njeguje teško oboljelog Balšu (od aprila do kraja juna 1420. godine) pa je zetski gospodar pokušao da se izmiri sa Mlečanima, preko svog posrednika Stefana Maramontea. Republika odbija njegove zahtjeve. Smanjena mletačka flota u Bojani, nastavila je da obezbjeđuje hranu i oružje za Skadar. Veći dio ove jake flote (pod Pjetrom Loredanom) na svom putu za Dalmaciju, prijeti napadom na Budvu, a Balšina rođaka Ruđina (udovica Mrkše Žarkovića) upravnica Starog Grada (Budve) inače sklona Mlečanima, pred nadmoćnim snagama, predaje ovaj grad bez borbe. Svoju riznicu prebacuje u Dubrovnik (njoj lično, Dubrovčani će omogućiti sklonište u svom gradu, tek kada saznaju za Balšinu smrt, 1421). Grad Budvu osvajači će predati na upravu kotorskoj opštini. Kotorani pomognuti Republikom, kreću i na Svetomiholjsku metohiju. Stanovništvo im je pružilo veliki otpor, ali su Lješevići i Luštica pali (u oktobru). Mnogi Luštičani, ne želeći vlast Kotorana, prebjegli su u Dubrovnik. U toku zime 1420. odredi Balše i Đuraševića (Crnojevića) stižu do Grblja (u kom je u međuvremenu izbila pobuna protiv Mlečana i Kotorana). Kako su se Lješevići već bili potčinili Kotoru, Balša III spaljuje ovaj katun, a stanovništvo nalazi spas iza gradskih bedema Kotora. I tada veoma bolestan, bez novca (Dubrovčani još u junu 1420. odbijaju da mu daju zajam) Balša III je ipak imao pouzdano ljudstvo. Međutim, vojno, kao i u pregovorima, nije uspio od Mlečana povratiti Lušticu i utvrđeni Stari Grad (Budvu).

Kraj vladavine Balšića[uredi | uredi izvor]

Stefan Balšić ili Stefan de Maramonte, plemić iz porodice Balšića - najverovatnije sin Konstantina Balšića , pogubljenog od strane Mlečana 1402. godine i unuk Đurđa I Balšića - jedno vrijeme je pomagao svom srodniku Balši III u vođenju Zete i njih dvojica su, tokom Drugog skadarskog rata, zajedno upućivali poslanike u Veneciju. Zbog toga su Mlečani smatrali: teško bolesnog Balšu naslediće upravo Stefan de Marmonte. Predosjećajući svoj kraj (dok su njegovi ljudi pregovarali u Mlecima, a nakon pozajmice 1505 perpera, od Ratačke opatije) krenuo je Balša III za Srbiju, svom ujaku Stefanu Lazareviću. Umro je u despotovom dvoru, u Beogradu, 28. aprila 1421. godine (za smrt Balše , Mlečani saznaju, 26. maja 1421. godine.). Kako je opisano, despot ga je „sa velikim ljubočašćem... i žalošću sahranio“, a Konstantin Filozof navodi da je Balša vladao svojom zemljom „sijajući svakim dobrim djelima“ , misleći na njegovo pomaganje pravoslavnih crkava i manastira. Naime, vjeran poukama svoje majke, zetski gospodar je pred Mlečanima u doba mira istupao kao zaštitnik starih prava srpskih crkava, ali i skromno ih pomažući, koliko je bio u mogućnosti.^[5]

Balša nije imao muškog nasljednika, a sin rođen 1415. godine, umro je u ranom djetinjstvu. Majka Jelena određena je za jedinu nasledicu Balšine imovine, a udovica Bolja se vratila u svoju roditeljsku porodicu, u Danj.^[6] Tek kasnije (1424. godine) starija kći Jelena, postaće žena bosanskog velikog vojvode Stefana Vukčića Kosače, budućeg hercega od svetog Save,^[7]^[8] a mlađa kći Teodora udaće se za bosanskog velmožu Petra Vojsalića.

Pometnja u Zeti[uredi | uredi izvor]

Đakomu Dandolu prvi su stigli opunomoćenici Drivasta i predali mu grad 10. maja 1421. godine. Predstavnici Ulcinja predaju grad 15. maja 1421. Na sličan način predala se i barska opština. Đuraševići (Crnojevići) uzimaju u Gornjoj Zeti nekoliko sela, koja su pripadala Balšićima. Vojvoda Sandalj, pored Gornje Zete od Mlečana traži Bar i Budvu, ali ga Senat odbija. Na Stefana Balšića Marmontea – niko nije obraćao pažnju, a ovaj se očigledno u brzini događaja nije najbolje ni snašao. Na kraju se pridružio gospođi Ruđini Žarkovoć, na Krfu, a zatim se vratio u južnu Italiju. Pojaviće se nekoliko godina kasnije, kao protivnik srpskog despota i Mlečana. U prvo vrijeme poslije smrti zetskog gospodara, kao da niko nije vodio računa o tome – da je svojom poslednjom voljom Balša III – zaveštao državu u amanet despotu , Stefanu Lazareviću (Stefanu Visokom) i da je Zeta ponovo bila u sastavu Srbije.