Banja Luka

Koordinate: 44° 46′ 20″ S; 17° 11′ 27″ I / 44.77215° S; 17.19091° I / 44.77215; 17.19091
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ukoliko ste tražili jedinicu lokalne samouprave (nekadašnju opštinu), pogledajte članak Grad Banja Luka.
Banja Luka
Panoramski pogled na Banju Luku, Gospodska ulica, Ferhat-pašina džamija, Spomenik parkovne arhitekture "Sveučilišni grad", Tvrđava Kastel na desnoj strani Vrbasa, Banski dvor, Palata Republike, Hram Hrista Spasitelja
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaBosna i Hercegovina
EntitetRepublika Srpska
GradBanja Luka
Osnovanprvi pomen 1494.
Stanovništvo
 — 2013.Pad 135.059
Geografske karakteristike
Koordinate44° 46′ 20″ S; 17° 11′ 27″ I / 44.77215° S; 17.19091° I / 44.77215; 17.19091
Vremenska zonaUTC+1 (CET), ljeti UTC+2 (CEST)
Aps. visina163 m
Banja Luka na karti Bosne i Hercegovine
Banja Luka
Banja Luka
Banja Luka na karti Bosne i Hercegovine
Ostali podaci
Poštanski broj78000
Pozivni broj051
Veb-sajtwww.banjaluka.rs.ba

Banja Luka ili Banjaluka je gradsko naselje, odnosno naseljeno mjesto u sastavu grada Banje Luke kao jedinice lokalne samouprave u Republici Srpskoj (Bosna i Hercegovina). Predstavlja politički, administrativni, finansijski, univerzitetski i kulturni centar Republike Srpske. Prema podacima iz 2013. godine, Banja Luka sa širim područjem ima 185.042 stanovnika.[1]

Banja Luka je nekada bila snažan privredni centar sa razvijenom mašinskom, tekstilnom, prehrambenom, drvoprerađivačkom i elektroindustrijom. Ratna zbivanja (1992—1995) i poslijeratna društvena tranzicija uzrokovali su propadanje većine industrijskih kapaciteta i tržišta.[2] U ovom gradu i njegovoj okolini preplitale su se različite kulture, običaji i uticaji. Sve to je ostavilo traga na arhitekturi pojedinih dijelova grada, ali i na velikom broju kulturno-istorijskih spomenika kao svjedoka različitih epoha i ljudskog stvaralaštva. Zbog mnogobrojnih zelenih površina (parkova i aleja), Banja Luka je poznata kao grad zelenila. Dan grada Banja Luke je 22. april . Na taj dan je 1945. godine, Šesta krajiška brigada, na čelu sa komandantom Milančićem Miljevićem, umarširala trijumfalno u Banjaluku, oslobodivši je od fašista.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Banje Luke

U gradu i njegovoj okolini otkrivena su bogata arheološka nalazišta koja govore o prastanovnicima prostora oko Vrbasa. Na prostoru tvrđave Kastel, u današnjem središtu grada, pronađen je znatan fond kamenog oruđa i oružja za koje se pretpostavlja da se koristilo u mlađem paleolitu.[3] Na istom mjestu utvrđeno je postojanje badenskog naselja iz nešto mlađeg perioda, eneolita (između 2000. i 1800. godine p. n. e.).[4] Pored ostataka kuća sa drvenom konstrukcijom, oblijepljenih blatom, otkriveni su i keramički predmeti tipični za taj period, kao što su šolje sa visokim cilindričnim vratom i ornamentima, te kupasti glineni tegovi, koji su mogli služiti u ribolovu ili u primitivnoj tehnologiji tkanja.[4]

Rimski vojskovođa Germanik zauzeo je područje današnje Banje Luke prvih godina nove ere, nakon gušenja Batonovog ustanka.[5] Na mjestu Kastela bio je podignut rimski vojni logor, utvrđenje Kastra (lat. Castrum Castra), pored koga je niklo i civilno naselje. Publije Kornelije Dolabela, namjesnik cara Tiberija u provincijama Ilirik i Dalmacija, izgradio je oko 20. godine Put soli koji je povezivao Salonu sa Servicijumom, a Kastra je postala važno urbano naselje na tom putu. To se može zaključiti po nalazima kasnoantičkog novca, keramike, kamena, ostataka ciglana, zgrada i grobnica u gradu i obližnjim selima. U blizini Kastela je pronađen Jupiterov žrtvenik iz drugog vijeka, koji se čuva u sarajevskom Zemaljskom muzeju. Rimljani su spoznali i koristili ljekovita svojstva termomineralnih voda u Srpskim toplicama, te na izvorištima u okolini grada — Slatini i Laktašima.

Grad se pod današnjim imenom prvi put pominje 1494. godine kada ugarski kralj Vladislav II Jagelonac, u povelji upućenoj lokalnim zapovjednicima Jajačke banovine, navodi ime Juraja Mikulašića kao kaštelana Banje Luke.[6] Lingvisti smatraju da je ime grada nastalo od riječi „ban” (odnosno, arhaičnog pridjeva „banja”, u značenju „banova”) i „luka”, pri čemu je luka označavala livadu u blizini vode. Grad se nalazio na području Gornjeg šehera, danas Srpskih toplica, s lijeve i desne strane Vrbasa.[7]

Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]

Osmanlije su osvojile Banju Luku 1528. godine.[8] Grad se snažnije razvijao od 1553. godine, kada je sjedište Bosanskog sandžaka premješteno iz Sarajeva u Banju Luku.[7] Prvi sandžak-beg u Banjoj Luci bio je Sofi Mehmed-paša. U njegovo vrijeme se naglo povećao obim trgovačkih poslova, sagrađene su ćuprije preko Vrbasa i karavan-seraj.[9] U periodu od 1579. do 1587. godine Ferhat-paša Sokolović je izgradio čaršiju na idealnom prostoru za razvoj naselja, na ušću rijeke Crkvene u Vrbas (Donji Šeher).[10] Tada je podignuto 216 javnih građevina, od kojih su najpoznatije: džamija Ferhadija, karavan-saraj, oko 200 zanatskih i trgovačkih dućana, te ambari za žito. Godine 1583, Banja Luka je postala sjedište Bosanskog pašaluka, što je bila sve do 1639. godine.[11]

Gradska nošnja u Banjoj Luci krajem 19. vijeka

U vrijeme austrijsko-turskih ratova, Banja Luka je bila više puta pustošena, a njeno stanovništvo pobijeno ili rastjerano. Naročito je značajna bitka koja se vodila oko banjolučke tvrđave 1737. godine, u kojoj su obje strane pretrpjele velike gubitke.[12] Banju Luku su pored vojničkih pohoda pustošile i velike epidemije kuge, od kojih je najveća bila ona između 1813. i 1816, kao i česti razorni zemljotresi. Krajem turske vladavine grad je imao 1.126, kuća od kojih su 103 bile u srpskoj varoši. Značajan je put, širokih gabarita, izveden planski 1860. godine - današnja ulica Kralja Petra I. Izgradnjom svoje trgovine u Banjaluci, zgrade Albanija, 1863. trgovac Toma Radulović udario je temelje izgradnji i urbanizaciji ulice koja danas predstavlja najprometnije banjalučko šetalište i trgovačku ulicu - Gospodska ulica (Ulica Veselina Masleše). Ovaj period banjolučke prošlosti obilježio je i Vaso Pelagić, prvi upravnik pravoslavne bogoslovije, osnovane 1866. godine.[13] Pelagić je za školske potrebe i radi širenja prosvjete u narodu štampao 1867. godine u Beogradu „Rukovođu za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje”. Primio je čin arhimandrita da bi zaštitio Bogosloviju u Banjoj Luci od protivnika iz redova sve tri vjere, kojima se nije dopadao njegov slobodouman školski program. Muslimanska srednja škola prvog stepena, ruždija, počela je sa radom 1862. godine.[14]Banjaluka dobija telegraf 1866. godine. Željeznička pruga u Banjaluci svečano je otvorena 14.12.1872. prema jednim, odnosno 17.1.1873. godine prema drugim izvorima, kada Banja Luka dobija i željezničku stanicu Predgrađe, a izgradnjom željezničke stanice u centru grada, Banjaluka dobija direktnu željezničku vezu sa Bečom i Budimpeštom.[15]

Austrougarska[uredi | uredi izvor]

Razglednica iz 1903. godine

Godine 1878, Banju Luku je okupirala Austrougarska. Iako je za vrijeme turske vlasti bila administrativni centar regije, Banja Luka je austrougarsku okupaciju BiH dočekala kao zaostalo orijentalno naselje sa manje od 10.000 stanovnika. Pod novom vlašću grad je značajno napredovao. Dobio je nove saobraćajnice, vodovod, kanalizaciju, električnu rasvjetu (prva električna sijalica zasijala 1899, a od 1902. snabdijeva se i sam grad), a razvijale su se i privreda i trgovina. Željezničkim putem se izvlačilo drvno bogatstvo, koje se plasiralo dalje u sve krajeve „Dvojne monarhije”. Za vrijeme austrougarske vladavine otvorena je [16], prva bolnica (1879), Srpska čitaonica, u dotadašnjoj zgradi pošte (1879), trgovačka škola (1885), fabrika duvana (1888)[17], željeznička stanica, sa direktnom linijom za Beč i Budimpeštu (1891)[18], prva gradska štedionica (1894), gimnazija („Velika realka”, 1895) i drvoprerađivačko preduzeće „Bosna holc”. Prvi automobil u Banjaluku došao je 1908. godine. Prvi bioskop u Banjaluci, "Elektro-bioskop", otvorio je 1911. godine Moric Gotlib, časovničar i juvelir, a prve kadrove Banjaluke uhvatilo je preduzeće "Pate Frer". U periodu 1884-1897, grad dobija znatan broj trgovina, prodavnica i raznovrsnih radnji, a 1881. godine osnovano je rudarsko društvo "Bosna". Austrougarski general Alfred fon Jelzon je pokrenuo akciju sadnje drvoreda, u kojoj je do 1885. godine zasađeno 4.714 stabala, a Banja Luka postala prepoznatljiva po svojim alejama, čija je ukupna dužina tada iznosila 17 km.[19] Današnja ulica Veselina Masleše, poznata i kao Gospodska ulica, krajem 19. i početkom 20. vijeka poprima svoj konačan izgled. Dolaskom austro-ugarske vlasti, grad napreduje u smislu urbanizacije, a sve češći su primjeri evropske arhitekture. Najčešći stilovi u arhitekturi tadašnjih građevina, osim vjerskih objekata, neorenesansa, klasicizam i secesija. Mnogi od tih objekata, trgovačkih, stambenih, kulturnih, ugostiteljskih i objekata druge namjene, zauvijek su izgubljeni razaranjima iz Prvog i Drugog svjetskog rata i razornog zemljotresa 1969. godine. Najznačajniji Banjolučanin tog vremena je svakako pisac i narodni tribun Petar Kočić, rođen u obližnjim Stričićima na planini Manjači, koji je ostavio veliki i trajni pečat u kulturnom i političkom životu ovog kraja, kao i u srpskoj književnosti uopšte.

Početak Prvog svjetskog rata u Banjoj Luci obilježio je Veleizdajnički proces. Naime, po objavljivanju rata Srbiji, Austrougarska je u ovom gradu pohapsila 156 viđenijih Srba i optužila ih za veleizdaju. Konačnom presudom, izrečenom 1916. godine, 16 lica osuđeno je na smrt, a 87 ih je dobilo zatvorske kazne. Pomilovanje osuđenih na smrt uspio je da izdejstvuje Alfonso XIII, tadašnji kralj Španije, i to preko svoje majke, Marije Kristine, koja je bila porijeklom sa austrijskog dvora. Zahvalna Banja Luka i danas ima ulicu u samom centru grada koja nosi ime ovoga vladara. Austrougarska vlast u Banjoj Luci okončana je ulaskom srpske vojske u grad 21. novembra 1918. godine.

Kraljevina Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

"Zlatno doba Banjaluke", istorijski period grada u kojem se ubrzano razvijao, pogotovo za vrijeme uprave energičnog i preduzetnog Bana Svetislava Tise Milosavljevića, prvog bana tadašnje Vrbaske banovine, gdje Banja Luka postaje glavni grad. Tada su izgrađene zgrade: termoelektrana na Laušu (1923), Higijenski zavod (osnovan 1929), betoniran Gradski most (1930), Banska uprava (1931), Banski dvor (1932), hotel Palas (1933), Hipotekarna banka (1936), Sokolski dom (osvećen 1937[20]), banovinska bolnica,[21] Narodno pozorište Vrbaske banovine (1930), muzički paviljon, prva javna telefonska govornica (1937) i Crkva Svete Trojice, osveštana na Spasovdan, 18. maja 1939. godine, koja je srušena u njemačkom bombardovanju (danas Saborni hram Hrista Spasitelja). Prema jednom novinskom članku, do 1937. podignuto je 700 novih zgrada za procenjenih pola milijarde dinara.[22]. Godine 1931. bilo je predloženo uspostavljanje tramvajske linije, ali je prijedlog odbijen, uz obrazloženje "da Banjaluci ne treba tramvaj i da ima prečih potreba". Asfaltirano je nekoliko ulica, a Banja Luka je dobila i električnu rasvjetu i telefon. Otvoren je veliki broj novih škola (Niža poljoprivredna škola, 1923), Etnografski muzej Vrbaske banovine (1930[23]), podignut Gradski park, te izgrađen gradski most[24] (most grada Patre), jedan od prvih projekata inženjera Branka Žeželja.[25] U arhitekturi, osim vjerskih objekata, sve češće se primjenjuje stil moderne i bauhausa, iako još uvijek ne izostaju neorenesansa, klasicizam i secesija.[15] Centar grada poprimio je svoj konačan izgled, sa reprezentativnim objektima i širokim, modernim ulicama i modernim gradskim parkom (današnji Park Petra Kočića), što daje Banjoj Luci izgled modernog evropskog grada. Sve to je uticalo i na procvat kulturnog života Banje Luke.

Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Masakr u Drakuliću, Banja Luka u Narodnooslobodilačkoj borbi i Banjalučani u ustaškim logorima
Banski dvor 1944. godine

Napredak grada zaustavio je Drugi svjetski rat i njemačko bombardovanje 9. aprila 1941. sa velikim razaranjima, a potom i savezničko bombardovanje 1944. U Drugom svjetskom ratu Banja Luka je bila u okviru Nezavisne Države Hrvatske. Mnoge srpske i jevrejske porodice su protjerane, a neke od njih su završile u koncentracionom logoru Jasenovac. Nekada brojna jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) u Banjoj Luci gotovo sasvim je nestala. Pripadnici „Poglavnikovog tjelesnog sdruga” (Pavelićeve garde) i VIII Ustaške bojne (bataljona), počinili su u zoru 7. februara 1942. u banjolučkim naseljima Drakulić, Šargovac i Motike, najmasovniji jednodnevni pokolj u Drugom svjetskom ratu.[26] U ovom masakru hladnim oružjem je ubijeno oko 2.500 muškaraca, žena i djece srpske nacionalnosti.[26] Počinioce ovog pokolja predvodio je natporučnik (kapetan) Josip Mišlov u pratnji petrićevačkog župnika, fratra Tomislava Filipovića.[27] Preživjelo je vrlo malo svjedoka,[28] a ovaj pokolj je za vrijeme SFRJ decenijama minimiziran i zataškavan.[29] U Banjoj Luci je odmah nakon okupacije oduzeta sva imovina Srpske pravoslavne crkvene opštine, Eparhijskog savjeta i crkvenog suda, Pogrebnog društva „Sv. Pantelija”, Srpske čitaonice, Doma kralja Petra, Sokolskog doma, Srpske zemljoradničke i kreditne zadruge, Srpskog pjevačkog društva „Prosvjete”, Srpskog kreditnog zavoda, Kola srpskih sestara, Seljačkog kola i drugih. Vrijednost zaplijenjene imovine iznosila je predratnih 40 miliona dinara.[30] O procesu prisilnog pokatoličavanja Srba govori podatak časopisa Vrhbosna, službenog glasila Vrhbosanske nadbiskupije, prema kojem je u Banjolučkoj biskupiji broj prijelaza na katoličku vjeroispovijest za samo nekoliko sedmica premašio 70.000.[31][32] Porušen i osiromašen, grad je oslobođen 22. aprila 1945. Godine 1961. na obližnjem Banj brdu podignut je spomenik u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu.

Spomenik banjalučkoj jevrejskoj zajednici i stradalim Jevrejima u Holokaustu na Gradskom groblju "Pobrđe"

SFR Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

Neboderi u Boriku, sagrađeni za vrijeme SFR Jugoslavije

Život Banje Luke u socijalističkom jugoslovenskom razdoblju mogao bi se podijeliti u dva perioda: od 1945. do razornog zemljotresa 1969. i od 1969. do izbijanja rata u Bosni i Hercegovini. Do 1948. u Banjoj Luci je osnovano trideset državnih (opštenarodnih) preduzeća, među kojima i: „Rudi Čajavec”, „Krajina”, „Vitaminka”, „Autoprevoz”... Preduzeće „Stočar” proglašeno je 1950. najboljim otkupnim preduzećem u Jugoslaviji. Poslije oslobođenja aktivne su bile: Komunistička partija Jugoslavije, Narodni front, Savez sindikata, Savez socijalističke omladine, Savez boraca, Antifašistički front žena i još neke organizacije. Gradsko središte se teritorijalno širilo a uporedo s tim i vodovodna i kanalizaciona mreža. Gradska rasvjeta je raspolagala sa 150 klasičnih rasvjetnih tijela u nekom prvobitnom periodu nakon oslobođenja a 1965. postojalo je već 1500 rasvjetnih tijela. U okviru tradicionalnih i osnovnih gradskih privrednih djelatnosti — zanatstva i trgovine, glavne postratne promjene odnosile su se na novi svojinski karakter proizvodnih sredstava. Dakle, ukinuo se privatni i uspostavio opštedruštveni sektor. Osnovana su nova zanatska preduzeća: „1. maj”, „29. novembar”, „22. decembar”, „Elmont”, „Poljoremont”, „Nova radinost”...[33]

Ploča postavljena u sjećanje velikog zemljotresa koji je načinio značajnu štetu Banjoj Luci 1969. godine

Najteži udarac u poslijeratnom periodu (SFRJ) gradu je zadao katastrofalni zemljotres 1969. godine, nakon kojeg je grad konačno dobio danas svoj prepoznatljivi izgled i značaj. Godina 1969. duboko je urezana u istoriju grada i svijest stanovništva. Najrazorniji udar pogodio je grad 27. oktobra 1969. godine. Počelo je u noći 26. oktobra u 2.55 č. jakim „prethodnim udarom”; podrhtavanje se nastavilo do 8.53 č. kada je grad pogodio zemljotres jačine 8° Merkalijeve skale, odnosno 6° Rihterove skale s epicentrom u samom centru grada (gdje se danas nalazi zgrada robne kuće „Boska”). Zahvaljujući pravovremenim mjerama, broj ljudskih žrtava je sveden na minimum (15 poginulih, a blizu 1.000 ranjenih). Materijalna šteta je bila ogromna. Ukupno je oštećeno 112 privrednih organizacija, 36.267 stanova, 131 školska zgrada, svi objekti kulture, socijalne zaštite, javnih službi. Medicinski centar je do temelja srušen. Privreda je pretrpjela značajne gubitke. Nakon zemljotresa je došlo vrijeme velike obnove grada, kada je izgrađeno mnoštvo novih objekata i stambenih naselja.[34]

Godine 1971. naseljeno mjesto Banja Luka je uvećano pripajanjem dotadašnjih naselja Brda, Bukvalek, Česma, Čifluk, Delibašino Selo, Derviši, Mađir, Novakovići, Petrićevac, Presnače, Rebrovac, Šibovi, Vrbanja i Vujinovići, te dijela naseljenog mjesta Drakulić. Ovo pripajanje je izvršeno prije popisa stanovništva 1971. godine, pa je tako u periodu od 1961. do 1971. godine zabilježen najveći rast broja stanovnika naseljenog mjesta Banja Luka, sa 50.650 na 90.831.

Skorašnja istorija[uredi | uredi izvor]

Administrativni centar Vlade Republike Srpske

Za vrijeme ratnog sukoba na području BiH 1992—1995. u Banjoj Luci nije bilo direktnih dejstava, ali je došlo do značajnih promjena u nacionalnoj strukturi stanovništva.[2] U grad je došao veliki broj izbjeglih i raseljenih Srba, a iz njega je isto tako izbjegao veliki broj Hrvata i Bošnjaka. Pored toga, ovaj period banjolučke istorije obilježio je još jedan tragičan događaj. Od 22. maja do 19. juna 1992. godine u Klinici za dječje bolesti u Banjoj Luci umrlo je 12 novorođenčadi. Svima je kiseonik za inkubatore bio neophodan. Zbog prekida koridora kroz Posavinu prema Srbiji, usljed svakodnevnih borbi, bila je onemogućena dostava kiseonika kopnenim putem, kojim je Banja Luka do tada bila snabdijevana.

Jedina mogućnost dopremanja kiseonika bila je vazdušnim putem, ali je na snazi bila zabrana letenja iznad BiH. Avion sa bocama kiseonika je na Batajničkom aerodromu nekoliko dana čekao posebno odobrenje za polijetanje od Savjeta bezbjednosti UN. Uprkos brojnim apelima za pomoć, ovo odobrenje nikada nije stiglo.[2]

Osnivanjem Republike Srpske, Banja Luka, kao najveće gradsko naselje ovog entiteta, postala je sjedište većine republičkih institucija. Godine 2007. u Banjoj Luci je svečano otvoren Administrativni centar Vlade Republike Srpske.[35]

Privreda[uredi | uredi izvor]

Tokom rimske u prave, preko područja Banje Luke prolazio je put Salona-Servicijum. Pod turskom vlašću put je od Gradiške vodio do Banje Luke, a zatim je skretao prema zapadu i preko Zmijanja i Mrkonjić Grada vodio ka Dalmaciji. Privreda Banje Luke u turskom periodu zasnivala se na agrarnoj proizvodnji, zanatstvu i trgovini. Od 1554. za banjalučku trgovinu bio je značajan Duhovski vašar, na koji su dolazili trgovci sa cijelog Balkana. Sofi Mehmed-paša sagradio je 69 dućana i tri mlina, a Ferhat-paša Sokolović podigao je bezistan i oko 200 zanatskih i trgovinskih radnji. Posebno su bili razvijeni abadžijski, tabački, zlatarski, kovački, puškarski, sarački, terzijski i ćurčijski zanat. Izgrađen je prvi vodovod za potrebe hamama. Tokom HUIII vijeka u Banjoj Luci je postojala radionica za izradu topova i topovske đuladi. Prema izvještajima francuskog i austrijskog konzulata, u prvoj polovini XIX vijeka Banjalučani su se bavili voćarstvom i stočarstvom, a od poljoprivrednih kultura najviše su gajili kukuruz i duvan. U drugoj polovini XIX vijeka trgovina i zanatstvo brže su se razvijali, a pojedini trgovci počeli su da otvaraju gostionice. Prije 1866. Banja Luka je dobila telegraf. Prva pruga u BiH, koja je 17. januara 1873. puštena u rad, bila je pruga Banja Luka-Dobrljin. Izgradnjom pruge Sisak-Dobrljin, 1882. godine, Banja Luka je povezana sa Bečom i Budimpeštom. Godine 1891. podignuta je zgrada Željezničke stanice, a nova je izgrađena 1968. na periferiji grada. Godine 1902. Banja Luka je dobila telefonsku mrežu. Gradski vodovod, sproveden sa izvora Subotica, sagrađen je 1908. godine. Od austrougarske okupacije došlo je do promjena u banjalučkoj zanatskoj i trgovinskoj djelatnosti. Zanatstvo je potisnuo uvoz jeftine industrijske robe iz Monarhije, a na trgovinu je uticalo uključivanje BiH u austrougarski carinski sistem. "Fabrika duvana" otvorena je 1888, a ugljenokop na Laušu 1897. godine. Značajan uticaj na privredni razvoj Banje Luke i okoline imao je trapistički samostan Marija Zvijezda. Podigli su ciglanu (1869), sušnicu za voće, malu siranu i parni mlin (1872), pivaru (1873), fabriku tutkala (1877), voćni i šumski rasadnik, suknaru sa predionicom i tkaonicom (1878), štampariju sa kartonažom i knjigoveznicom, bačvarsku, stolarsku i kolarsku radnju (1879). Tokom osamdesetih i devedesetih godina proširili su siranu i pivaru, te otvorili kožaru (1892), fabriku stočne hrane (1893), fabriku boja (1898) i hladnjaču (1899). U okviru samostana počela je 1899. da radi hidroelektrana na Vrbasu, a 1910. nabavljene su veće, jače turbine. Stolarska radionica i silos za pšenicu podignuti su 1901, a novi mlin 1910. godine. Trapisti su donijeli napredne poljoprivredne tehnike, nove rase stoke i sorte usjeva. U okviru samostane kog kompleksa radili su Veterinarsko-pastuvsko stanište i Poljoprivredni zavod. Zemaljska vlada za BiH osnovala je 1894. Prvu banjalučku štedionicu, u kojoj su akcionari bili, pored vlade, opština, činovnici i građani svih konfesija. Godine 1899. otvorena je ispostava Privilegovane zemaljske banke za BiH, koja je 1903. pretvorena u filijalu. Banjalučki Srbi osnovali su Srpski kreditni zavod (1904), a muslimani Muslimansku banku (1911). Tada je otvorena i Banka za trgovinu i obrt, koju su građani nazivali jevrejska banka, kao i filijala Austrougarske banke. U toku Prvog svjetskog rata osnovana je Hrvatska banka i štedionica. U međuratnom periodu dva značajnija nosioca privrednog razvoja bili su Bosansko dioničko društvo za iskorišćavanje drveta i pogon parnih pilana "Bosna Boa" (osnovano tokom Prvog svjetskog rata) i pogon i preduzeće samostana Marija Zvijezda, koji su 1927. prerasli u dioničarsko društvo "Trape Delibašino Selo". U vrijeme Vrbaske banovine djelovala je Trgovinsko-industrijska komora (osnovana 1909. kao Trgovačko-obrtnička komora).Pored postojećih novčanih zavoda, najznačajnije finansijsko djelovanje imale su filijale Srpske centralne banke za BiH (osnovana 1912), Državne hipotekarne banke (1922), Muslimanske centralne banke za BiH (1922) i Prve hrvatske štedionice (1927). U Banjoj Luci počele su da djeluju filijala Narodne banke Jugoslavije (1930), Hrvatska zadružna štedionica (1935) i Kreditna banka (1938). Prva javna govornica otvorena je 1937. godine.[36]

Nakon Drugog svjetskog rata došlo je do značajnijeg industrijskog razvoja grada. Stari pogoni ("Banjalučka pivara", Livnica "Jelšingrad", Rudnik "Lauš", "Fabrika duvana") obnovljeni su i modernizovani, a osnovana su i nova preduzeća: Građevinsko preduzeće "Krajina" (1945), Fabrika obuće "Bosna" (1945), Novinsko-izdavačko preduzeće "Glas" (1945), "Električno preduzeće" (1947), Fabrika Domaćih sokova i konzervi "Vitaminka" (1948), Drvna industrija "Vrbas" (1949), Fabrika za elektromehaniku i elektroniku "Rudi Čajavec" (1950), građevinska preduzeća "Projekt" (1951) i "Put" (1952), "Banjalučka mljekara" (1953), Fabrika celuloze "Incel" (osnovana 1954, a 1958. puštena u pogon), "Stočar" (1956), Tvornica hidrauličnih mašina "Univerzal" (1956), Remontni zavod "Kosmos" (1958), Fabrika sokova "Bosanka" (1958; kasnije preimenovana u "Fruktona"), "Trudbenik" (1961; od 1971. "Banjalučka industrija konfekcije" - "BLIK"), a "Jelšingrad" je proširen mehaničkom radionicom (1951) iz koje će izrasti "Tvornica alatnih strojeva" ("TAS"). Izgrađena je i željeznička pruga Banja Luka-Doboj (1952), uz koju su nastale dvije industrijske zone: oko ušća Vrbanje i u Ramićima. Državno autosaobraćajno preduzeće za prevoz putnika (1945), kasniji "Autoprevoz", uvelo je gradski autobuski saobraćaj 1953, a šezdesetih godina to preduzeće održavalo je oko 90 prigradskih i međugradskih linija. Trgovina na veliko i malo i dalje je bila veoma zastupljena. Banja Luka je bila drugi trgovinski centar u BiH. Tradicionalna pijaca svakog utorka dovodila je u grad od sedam do deset hiljada stanovnika iz okolnih sela, pa i daljih sredina. Među uslužnim djelatnostima značajno je bilo ugostiteljstvo. Turizam je bio nerazvijen i uglavnom tranzitnog karaktera (put ka Jadranskom moru i drugim destinacijama), a Banja Luka je imala samo tri hotela - "Bosnu", "Palas" i "Slaviju". Pomenuta preduzeća imala su najveći uticaj na privredni razvoj grada, pa je Banja Luka pred zemljotres 1969, uz Sarajevo, Zenicu i Tuzlu, bila četvrti industrijski grad u SR BiH. Kroz ovu privrednu granu grad je ostvarivao oko 45% dohotka (1966). u isto vrijeme, u Banjoj Luci je registrovano oko 300 zanatskih radnji koje su zapošljavale do 10% stanovništva. Osnivana su i zanatska preduzeća: "1. maj", "29. novembar", "22. decembar", "Sloga", "Elmont", "Kvalitet", "Poljoremont", "Nova radinost". S vremenom, usljed industrijalizacije, oslabio je značaj zanatstva, naročito proizvodnog, a neki tradicionalni zanati su nestali. Sve to dovelo je do velikog priliva radne snage i mladih u grad, pa je broj stanovnika naglo rastao. Prekret nicu u životu Banje Luke predstavlja zemljotres 1969. godine. Industrijski pogoni pretrpjeli su velika razaranja, a proizvodnja je skoro potpuno obustavljena. Pomoć Banjoj Luci pružila je država, a solidarnost su pokazale i neke prijateljske zemlje. Banja Luka je ipak još sedamdesetih godina počela stagnirati i osjetno zaostajati za drugim centrima u BiH. Tome je donekle doprinio i zemljotres 1981. godine.[37]

Pred raspad SFRJ, Banja Luka je imala oko 63.000 zaposlenih (44% ukupnog stanovništva), od čega preko 59.000 u državnom (društvenom) sektoru; u industriji je radilo 43.5% zaposlenih, u trgovini 12.4%, građevinarstvu 7%, saobraćaju i vezama 7%, zdravstvu i socijalnoj zaštiti 7%, a u obrazovanju, nauci i kulturi oko 5.5%. U isto vrijeme, registrovano je oko 13.500 nezaposlenih (i 1.7% radno sposobnih). Najveći broj radnika bio je zaposlen u preduzećima: "Rudi Čajavec" (preko 10.000 radnika), "Incel" (preko 4.000), te "Jelšingrad", AIPK "Bosanska Krajina", GIK "Kozara", "Vitaminka", "BLIK", "Fabrika duvana", "Metal", "Energomont". Tehnološki ponos Banje Luke bili su: OUR "Medicinska elektronika" (dio preduzeća "Rudi Čajavec") - proizvodili su pejsmejkere; "TAS " - izvozili su alatne mašine i hidraulične dizalice na najrazvijenija tržišta; "Fruktona" - od 1974. proizvodili su sokove pepsi; "Kosmos" - osvojili su tržišta namjenske industrije. U okrilju ovih preduzeća nastajali su i instituti i istraživački centri, nosioci nauke i okosnice univerziteta u nastajanju. Grad se snabdijevao električnom energijom iz termoelektrane "Lauš" (sagrađena 1922) i hidroelektrane "Bočac" na Vrbasu (1981). Dezintegracija SFRJ, Odbrambeno-otadžbinski rat (1992-1995) i tranzicija društvenog sistema doveli su do daljeg slabljenja privrede, do socijalnog raslojavanja i ukupne ekonomske nestabilnosti. Veliki sistemi gubili su tržište, radili sa minimalnim kapacitetima i postepeno propadali. Već 1999. broj radnika u industriji bio je više nego prepolovljen, sa tendencijom svođenja ispod četvrtine predratnog broja. Promjena vlasništva u preduzećima često je bila praćena smanjenjem pa i prekidom proizvodnje, promjenom osnovne djelatnosti, negativnim poslovanjem i otpuštanjem radnika. U novim uslovima poslovanja proizvodnju su nastavili "Banjalučka pivara", "Vitaminka", Drvna industrija "Vrbas", "Fabrika duvana", "Incelova" Fabrika papira i papirne konfekcije "Celeks" i još nekoliko preduzeća. Nakon blagog privrednog rasta prvih godina poslije rata, od 2004. zabilježeno je uglavnom kontinuirano opadanje privredne djelatnosti i povećanje nezaposlenosti. Broj korisnika socijalne zaštite porastao je 2010. na oko 15.000, a udio aktivnog stanovništva u ukupnoj populaciji pao je na oko 20%. Najveća 6aljalučka preduzeća 2016. bila su : Fabrika obuće "Bema", "Vitaminka", "Banjalučka pivara", "Autoprevoz", "Elektrokrajina", Fabrika lijekova "Hemofarm", Nova drvna industrija "Vrbas", "Novi Jelšingrad", "Žitoprodukt", "Integral inženjering", "Maksmara", "Lanako", "Incel holding", "Fabrika duvana", "Pošte Srpske" i telekomunikaciona kompanija "Mtel". Banjalučka berza osnovana je 2001, kao prvo organizovano tržište hartija od vrijednosti u BiH.[38]

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

U Banjoj Luci postoji više državnih srednjih škola: Gimnazija, Medicinska škola, Poljoprivredna, Ekonomska, Građevinska, Ugostiteljsko-trgovinska, Tehnička, Tehnološka, Muzička, Škola učenika u privredi i Elektrotehnička škola „Nikola Tesla“, koje pohađa preko 8.000 učenika.

Banja Luka je i univerzitetski grad i sjedište najvećeg univerziteta u Republici Srpskoj. Univerzitet u Banjoj Luci ima 17 fakulteta/akademija koje pohađa preko 16.000 studenata. To su:

Jedino Rudarski fakultet se nalazi van Banja Luke.

Kultura[uredi | uredi izvor]

Muzej Savremene Umjetnosti Republike Srpske
Muzej Republike Srpske

Muzej Republike Srpske naslijedio je Etnografski Muzej osnovan 1930, i proširio svoje kolekcije na polja arheologije, istorije, istorije umjetnosti i prirode. Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske, takođe poznat kao i MSURS, prikazuje izložbe domaćih i svjetskih umjetnika.

U Banjoj Luci se nalaze Narodno pozorište i Narodna biblioteka, koji datiraju iz prve polovine 20. vijeka. Pored Narodnog pozorišta, u Banjoj Luci djeluju i Gradsko pozorište Jazavac i Dječije pozorište Republike Srpske. Sedište Arhiva Republike Srpske nalazi se u zgradi poznatoj kao Carska kuća, sagrađena oko 1880. godine. Ona je u kontinuiranoj javnoj upotrebi duže od bilo koje druge građevine u Banjoj Luci.

Jedan od najpoznatijih kulturnih centara Banje Luke je "Banski Dvor", izgrađen 1930-ih kao sjedište banova Vrbaske banovine.

U gradu postoje mnoga kulturno-umjetnička društva. Najstarije je RKUD Pelagić (osnovano 1927), i ujedno je jedna od najstarijih institucija svoje vrste u Bosni i Hercegovini.[39]

Sport[uredi | uredi izvor]

Banja Luka je 2009. bila domaćin Svjetskog kupa u raftingu.

Prvi fudbalski klub u Banjoj Luci bio je Krajišnik, osnovan 1919. godine. Pet godina kasnije (1924) osnovan je muslimanski Nogometni klub Progres, koji je 1928. preimenovan u Muslimanski sportski klub Zmaj, a 1930. u Jugoslovensko kulturno i potporno udruženje Progres. Osnivanje fudbalskih klubova je nastavljeno: Borac (1926), Olimp (1929), BSK (1932), Balkan (1933) i Hajduk (1937). Banja Luka je 1933. imala Banjalučki loptački podsavez.

Godine 1905. osnovano je gimnastičko društvo u gradu, koje je 1907. preraslo u Srpsko sokolsko društvo u Banjoj Luci.[40] Među osnivačima srpskog Sokola 1907. bio je i Petar Kočić.[41]. Sokolski dom kralja Aleksandra Prvog Ujedinitelja završen je 1937. godine. Prvi fudbalski stadion, izgrađen 1937, nazvan je Bogoljub Kujundžić, po tadašnjem banu Vrbaske banovine.[40]

Poslije Drugog svjetskog rata, osnovano je Sportsko društvo Borac, sa fudbalskom, košarkaškom, atletskom i odbojkaškom sekcijom. Fudbalski stadion dobio je ime Gradski stadion, a Sokolski dom preimenovan je prvo u Fiskulturni dom, a kasnije u Dom Društva tjelesnog vaspitanja Partizan. Godine 1952. predratni BSK obnovio je rad. Osnovani su fudbalski klubovi Naprijed (1951), Omladinac (1969) i Krila Krajine (1994).[42]

Sportska dvorana Borik izgrađena je 1974. godine. Gradski olimpijski bazen otvoren je 2009. godine. Značajniji sportski klubovi su: Fudbalski klub Borac (osnovan 1926), Atletski klub Borac (1946), Košarkaški klub Borac (1947), Kajak kanu klub Vrbas m:tel (1947), Rukometni klub Borac (1950), Bokserski klub Slavija (1959), Ženski košarkaški klub Mladi Krajišnik (1976), Odbojkaški klub invalida Banja Luka (1999), Košarkaški klub invalida Vrbas (2002) i Rafting klub Kanjon (2003). Neke od sportskih manifestacija koje se održavaju u Banjoj Luci su: Turnir u malom fudbalu (od 1976), Međunarodni kuglaški turnir (1997), Međunarodni turnir u sjedećoj odbojci (2002), teniski turnir ATP čelendžer (2002), Međunarodna biciklistička trka Banja Luka — Beograd (2007), Evropski rukometni turnir za mlađe kategorije ORKA tournaments (2009) i Banjalučki polumaraton (2015).[42]

Banja Luka je bila Domaćin Svjetskog prvenstva u raftingu (2009), Evropskog padobranskog prvenstva i Svjetskog kupa (2013), Svjetskog kupa u kajaku i kanuu (2012, 2013), Svjetskog prvenstva u padobranstvu (2014), Evropskog prvenstva u raftingu (2015), Evropskog prvenstva u kajaku i kanuu na divljim vodama (2011, 2015), Svjetskog prvenstva u kajaku i kanuu na divljim vodama (2016). Bila je i jedan od domaćina Svjetskog juniorskog prvenstva za rukometaše (2013).[42]

Danas Banja Luka ima jedan veliki fudbalski stadion i nekoliko fudbalskih terena kao i više sportskih dvorana. Lokalni rukometaški, košarkaški i fudbalski klubovi nose tradicionalni naziv Borac. Banjalučki fudbalski klubovi su Borac Banja Luka (šampioni sezone 2010/11. Premijer lige Bosne i Hercegovine), BSK Banja Luka, Omladinac Banja Luka (oba u Prvoj ligi Republike Srpske), FK Naprijed Banja Luka i FK Vrbas Banja Luka.

Teniski teren u Banjoj Luci napravljen za Adrija tur.

FK Borac Banja Luka je najpopularniji fudbalski klub u Republici Srpskoj. Klub je u svojoj istoriji osvojio nekoliko trofeja kao što su oni namenjeni za šampione Mitropa kupa, Kupa Jugoslavije, Premijer lige Bosne i Hercegovine, Kupa Bosne i Hercegovine, Prve lige Republike Srpske i Kupa Republike Srpske. Učestvovali su u UEFA Ligi šampiona i UEFA Ligi Evrope.

Posebno mjesto u banjalučkom sportu zauzima Rukometni klub Borac, koji je 1976. bio prvak Evrope, evropski vicešampion je bio 1975. godine i pobjednik IHF kupa 1991. godine. Neophodno je pomenuti i čuvene boksere: Marijan Beneš je bio evropski a Anton Josipović olimpijski šampion. Košarkaški klub invalida Vrbas bio je šampion jugoistočne Evrope.[42]

Tenis je preuzeo sve veću ulogu u gradu Banja Luka. Lokalni turnir u tenisu, Memorijal Trive Vujića, postao je profesionalan i dobio ATP status 2001. godine, sa rangom Čelendžera. Banjalučki Čelendžer se održava u septembru svake godine. Godine 2005, Evropski šampionat u raftingu održan je na rijeci Vrbas. Godine 2006, mečevi Grupe III evropske/afričke zone Dejvis kupa održali su se u gradu. Od 2015. godine, održava se i Banjalučki polumaraton.

Tokom aprila 2023. godine je završen i izgrađen Nacionalni teniski centar Republike Srpske za potrebe održavanja profesionalnog ATP 250 turnira Srpska open 2023. Kapacitet centralnog stadiona je oko 6000 mesta, a ovaj moderni sportski objekat se nalazi u okviru parka Mladen Stojanović.[43]

Br. Ime i prezime Medalja Sport Olimpijske igre
1 Tomo Knez zlatna fudbal Rim 1960.
2 Abas Arslanagić zlatna rukomet Minhen 1972.
3 Milorad Karalić zlatna rukomet Minhen 1972.
4 Dobrivoje Selec zlatna rukomet Minhen 1972.
5 Nebojša Popović zlatna rukomet Minhen 1972.
6 Zdravko Rađenović zlatna rukomet Los Anđeles 1984.
7 Zlatan Arnautović zlatna rukomet Los Anđeles 1984.
8 Anton Josipović zlatna boks Los Anđeles 1984.
9 Slađana Golić srebrena košarka Seul 1988.
10 Mersada Bećirspahić bronzana košarka Moskva 1980.
11 Iztok Puc bronzana rukomet Seul 1988.
12 Ermin Velić bronzana rukomet Seul 1988.
13 Saša Čađo bronzana košarka Rio de Žaneiro 2016.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Položaj[uredi | uredi izvor]

Položaj naseljenog mjesta Banje Luke u Gradu Banjoj Luci

Banja Luka je smještena na obalama Vrbasa, koji u ovom gradu gubi osobine planinske rijeke i ulazi u niziju na svom putu ka ušću u Savu.[44] Vrbas u Banjoj Luci prima pritoke Suturliju, Crkvenu i Vrbanju.[45] Središnji dio grada leži na nadmorskoj visini od 163 m i okružen je tercijarnim brežuljcima.[46] Grad se u početku razvijao nizvodno od nekadašnjeg Gornjeg Šehera prateći tok Vrbasa, a stambena naselja koja su se gradila poslije Drugog svjetskog rata razvijala su se u širinu prema brdima koja okružuju urbano jezgro. Banja Luka je posebno izložena riziku od zemljotresa, a najsnažniji zemljotres u ovom gradu zabilježen je 27. oktobra 1969. godine (6,3 rihtera). Prvi zabilježeni veći zemljotres je pogodio Banju Luku 1888, a njegova magnituda je iznosila 5,5 stepeni Rihterove skale.[47] Godine 1935. potres je bio jačine 5,5 rihtera, a 1981. oko 5,4 rihtera.[47]

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima Banje Luke je umjerenokontinentalna, uz uticaj klime panonskog pojasa. Srednja godišnja temperatura je 10,7 °C, srednja januarska −0,8 °C, dok je srednja julska 21,3 °C.[2] Srednja godišnja oblačnost iznosi 62%. Banjolučki kraj odlikuju izrazite zime, topla ljeta, znatna kolebanja temperature, te obilne padavine početkom ljeta.[48] Najčešći su vjetrovi iz sjevernog kvadranta, a veći dio godine u Banjoj Luci vlada tiho vrijeme.[49]

Klima Banje Luke (1961—2003)
Pokazatelj \ Mjesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 22,3
(72,1) 		25,2
(77,4) 		27,6
(81,7) 		31,4
(88,5) 		35,4
(95,7) 		39,2
(102,6) 		41,6
(106,9) 		41,8
(107,2) 		40,2
(104,4) 		34,8
(94,6) 		27,1
(80,8) 		23,5
(74,3) 		41,8
(107,2)
Srednji maksimum, °C (°F) 3,7
(38,7) 		6,8
(44,2) 		12,0
(53,6) 		17,2
(63) 		22,0
(71,6) 		25,0
(77) 		27,2
(81) 		26,9
(80,4) 		23,3
(73,9) 		17,4
(63,3) 		10,8
(51,4) 		5,2
(41,4) 		16,5
(61,7)
Srednji minimum, °C (°F) −4,6
(23,7) 		−2,3
(27,9) 		0,7
(33,3) 		4,7
(40,5) 		9,0
(48,2) 		12,4
(54,3) 		13,7
(56,7) 		13,3
(55,9) 		10,1
(50,2) 		5,7
(42,3) 		1,6
(34,9) 		−2,6
(27,3) 		5,1
(41,2)
Apsolutni minimum, °C (°F) −26,4
(−15,5) 		−27,4
(−17,3) 		−18,2
(−0,8) 		−5,9
(21,4) 		−1,4
(29,5) 		0,9
(33,6) 		5,3
(41,5) 		1,8
(35,2) 		−1,4
(29,5) 		−6,0
(21,2) 		−14,3
(6,3) 		−20,4
(−4,7) 		−27,4
(−17,3)
Količina padavina, mm (in) 70,5
(27,76) 		62,6
(24,65) 		77,7
(30,59) 		89,2
(35,12) 		95,7
(37,68) 		111,8
(44,02) 		93,6
(36,85) 		83,6
(32,91) 		95,0
(37,4) 		83,3
(32,8) 		97,7
(38,46) 		88,9
(35) 		1.049,6
(413,23)
Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Banja Luka

Turizam[uredi | uredi izvor]

Banja Luka ima veliki turistički potencijal, prije svega kao najveći centar Republike Srpske. U gradu je razvijen gradski, kulturno-istorijski, izletnički, vjerski turizam itd.

Kulturno-istorijski turizam[uredi | uredi izvor]

  • Tvrđava Kastel
  • Srednjovjekovni grad Zvečaj
  • Srpske Toplice
  • Zgrada stare željezničke stanice
  • Srednjovjekovno utvrđenje Bočac
  • Srednjovjekovni Greben
  • Spomenik Safikadi
  • Carski drum
  • Zgrada Sokolskog doma
  • Hotel Palas
  • Gospodska ulica
  • Spomenik palim Krajišnicima na Banj brdu
  • Zgrada gradske palate i Banskog dvora

Vjerski turizam[uredi | uredi izvor]

Izletnički turizam[uredi | uredi izvor]

U gradu i okolini postoji veći broj izletišta, turističkih mjesta i rekreacionih zona.

U gradu:

U okolini:

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Naseljena mjesta Grada Banje Luke
Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Banja Luka
2013.[50]1991.[51]1981.[52]1971.[53]
Ukupno138 963 (100,0%)143 079 (100,0%)123 937 (100,0%)90 831 (100,0%)
Srbi121 185 (87,21%)70 155 (49,03%)51 839 (41,83%)41 297 (45,47%)
Bošnjaci7 573 (5,450%)27 689 (19,35%)120 916 (16,88%)123 411 (25,77%)1
Hrvati4 205 (3,026%)15 700 (10,97%)16 314 (13,16%)17 897 (19,70%)
Neizjašnjeni2 520 (1,813%)–––
Ostali732 (0,527%)6 890 (4,816%)2 570 (2,074%)2 014 (2,217%)
Jugosloveni615 (0,443%)22 645 (15,83%)30 318 (24,46%)4 606 (5,071%)
Ukrajinci396 (0,285%)–––
Crnogorci321 (0,231%)–695 (0,561%)600 (0,661%)
Bosanci317 (0,228%)–––
Muslimani277 (0,199%)–––
Nepoznato232 (0,167%)–––
Slovenci215 (0,155%)–456 (0,368%)636 (0,700%)
Romi129 (0,093%)–499 (0,403%)59 (0,065%)
Makedonci126 (0,091%)–172 (0,139%)177 (0,195%)
Bosanci i Hercegovci60 (0,043%)–––
Pravoslavci32 (0,023%)–––
Albanci28 (0,020%)–158 (0,127%)134 (0,148%)
  1. 1 Na popisima od 1971. do 1991. Bošnjaci su popisivani uglavnom kao Muslimani.
Demografija[54]
Godina Stanovnika
1879. 9.560
1885. 11.357
1895. 13.566
1910. 14.800
1921. 18.001
1931. 22.165
1948. 31.223
1953. 38.135
1961. 50.650
1971. 90.831
1981. 123.937
1991. 143.079
2013. 135.059

Mjesne zajednice[uredi | uredi izvor]

Mjesne zajednice u naseljenom mjestu Banja Luka

Mjesne zajednice koje su formirane na prostoru naseljenog mjesta Banja Luka:

Panorama Banje Luke (pogled s južne strane)

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Gospodska ulica
Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske

Najstarije građevine u Banjoj Luci, koje su sačuvale autentični izgled, potiču iz perioda Osmanskog carstva. Banja Luka je tada egzistirala kao turska tvrđava, vojnički logor i kasaba, naselje podređeno strateškim ciljevima, bez prave tradicije evropskog grada.[55] Nagli urbanističko-arhitektonski razvoj naselja je započeo sa jačanjem hrišćanskog građanskog sloja na razmeđu turske i austrougarske okupacije u 19. vijeku.[55] Građevine iz austrougarskog perioda su Banjoj Luci dale izgled evropskog grada u opštem urbanističkom konceptu i u arhitektonskim i stilskim oblicima.[56] Neke od najpoznatijih građevina iz tog perioda su zgrade u Gospodskoj ulici i zgrada stare željezničke stanice iz 1891. godine[18] (danas Muzej savremene umjetnosti RS). Krajem 19. vijeka u Gospodskoj ulici (ulica Veselina Masleše) podignut je niz jednospratnih neorenesansnih zgrada, a docnije i zgrada sa stilskim elementima secesije, namijenjenih trgovini i stanovanju. Veći broj ovih objekata sačuvao se do danas i svojim bogatim ukrasima na vijencima oko prozora i balkona i sa dekorativnim tornjićima na uglovima čini reprezentativnu pješačku zonu u središtu grada. Danas se u ovim objektima duž Gospodske ulice nalaze mnoge banke i trgovačke radnje koje nude robu domaćih i svjetskih proizvođača. Zgrada stare željezničke stanice izvedena je kao monumentalno zdanje, sa istaknutim središnjim ulazom i bočnim krilima na kojima su takođe reprezentativni portali, sa lučnim otvorima bogato ukrašenih arhivolti u prizemlju, naglašenim profilisanim vijencima i skladnim ritmom pravougaonih prozora na spratu, dok je peronska strana prvobitno imala trijem na čeličnim stubovima sa ukrasnim kapitelima. Građena je u neorenesansnom maniru, a pozicijom je omogućila formiranje prvog gradskog trga vezanog za Carski drum.

Gradska uprava
Palata Republike

Struktura i urbana morfologija grada nastala u periodu austrougarske okupacije bila je osnova za dalji razvoj grada koji je uslijedio u periodu Vrbaske banovine.[56] U ovoj fazi razvoja dominiraju novi arhitektonski izrazi sa elementima preuzetim iz srednjovjekovnog srpskog graditeljstva i duha funkcionalizma.[56] Graditeljskim poduhvatima iz ovog perioda je zaokružena primjena novog urbanizma koja je počela u austrougarskom razdoblju, čime je formiran današnji evropski izgled centra grada.[57] U najpoznatije reprezentativne javne objekte Vrbaske banovine spadaju zgrade Gradske palate i Banskog dvora, Palata Republike (tada Hipotekarna banka) i Zgrada Narodnog pozorišta RS. Radovi na Banskom dvoru počeli su u martu 1931, a svečano otvaranje zdanja je bilo 8. novembra 1932. godine. Dispozicije ovog objekta i Gradske palate riješene su blokovskim sistemom, sa svjetlarnicima uz naglašeno centralno postavljeno stepenište, smišljeno i kreativno, sa zadovoljenjem svih funkcija. Gabariti obuhvataju uglove ulica, kod kojih se, izlazeći fasadama na tri strane, formiraju zatvoreni blokovi. Ovo arhitektonsko rješenje u sebi sadrži arhitektonski izraz objedinjenog klasicizma i elemenata srpskog srednjovjekovnog graditeljstva, sa izvučenim i naglašenim pilastrima, te sa dekorativno obrađenim kapitelima i arhivoltama koje uokviruju polukružne otvore. Monumentalni objekat Hipotekarne banke izgrađen je 1936. godine, a u njemu su, pored elemenata Bauhausa, naglašeni i neoklasicistički elementi. Dvije bronzane figure krajiških seljaka, koje flankiraju reprezentativni portal, izradio je Vladimir Zagorodnjuk. Od kraja aprila 2008. godine ova zgrada postaje Palata predsjednika Republike Srpske,[58] da bi krajem maja iste godine bila preimenovana u Palatu Republike[59] Na zemljištu ustupljenom od gradske opštine, u periodu od avgusta 1933. do septembra 1934. godine, prema projektu inž. Josifa Goldnera, izgrađena je zgrada pod nazivom Dom kralja Petra I Velikog Oslobodioca (danas zgrada Narodnog pozorišta RS) u kojoj su bili smješteni pozorište, muzej, društvo „Zmijanje”, „KAB”, a od 1935. godine i „Narodna biblioteka Kralja Petra I Velikog Oslobodioca”. Zgrada pozorišta iz 1934. godine je reprezentativno javno zdanje, stilski određeno elementima Bauhausa, ali uz zadržavanje nekih odlika neoklasicizma. Zgradom pozorišta ban Milosavljević zaokružio je cjelinu osmišljenog gradskog jezgra.

Vjerski objekti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vjerski objekti u Gradu Banjoj Luci
Saborni hram Hrista Spasitelja sagrađen na mjestu crkve Svete trojice koja je srušena 1941. godine

U Banjoj Luci najveći broj vjerskih objekata imaju Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica i Rimokatolička crkva. Tu su i sjedišta Eparhije, Biskupije i Muftijstva banjolučkog. Pored objekata tri najbrojnije vjerske zajednice, u Banjoj Luci su prije Drugog svjetskog rata postojala i dva jevrejska hrama (sefardski i aškenaski),[60] te jedna evangelistička crkva. Za vrijeme Drugog svjetskog rata su porušene pravoslavne crkve u gradu, a za vrijeme rata u BiH na ovom području su srušene džamije i neke katoličke crkve. Većina njih je obnovljena ili je njihova obnova u toku.

Najviše džamija izgrađeno je u 16. i 17. vijeku, a najpoznatija među njima je Ferhat-pašina džamija (Ferhadija). Najpoznatija pravoslavna crkva u Banjoj Luci je Saborni hram Hrista Spasitelja, a od rimokatoličkih crkava najveći značaj za vjernike ali i za razvoj Banje Luke i okoline imao je trapistički Samostan Marija Zvijezda.

Džamija Ferhadija
Samostan Marija Zvijezda

Crkva Hrista Spasitelja je izgrađena u srpsko-vizantijskom stilu, koji se na Balkanu javlja u arhitektonskoj praksi krajem 19. i početkom 20. vijeka. Srušena je u Drugom svjetskom ratu, a obnova je počela tek 1992. Zidana je travertinom, vulkanskim kamenom sa Bliskog istoka. Na fasadi hrama nalaze se portali, rozete, stubovi, krstovi, bifore i arhivolte rađene od kararskog bijelog mermera. Stubovi (šest velikih i četiri mala) napravljeni su od granita iz mjesta Đadone (Sardinija). Iako njena unutrašnjost još uvijek nije uređena, danas crkva Hrista spasitelja arhitektonski predstavlja jednu od najljepših i najvećih pravoslavnih građevina na Balkanu. Prilikom obnove hrama 1992. godine, odlučeno je da isti bude posvećen Hristu Spasitelju, a da u skladu s tim krsna slava grada bude Spasovdan.[61]

Ferhat-pašina džamija ili Ferhadija je izgrađena 1579. u klasičnom osmanskom stilu. U svojoj dugoj istoriji više puta je bila oštećena i renovirana. Najozbiljnija oštećenja pretrpjela je u zemljotresu 1969. godine. Tada joj je polomljen minaret, ali je temeljno restaurirana i oslikana. U ratu (1992—1995), zajedno sa ostalih 15 banjolučkih džamija bila je potpuno srušena, a do danas je obnovljena i svečano otvorena maja 2016. godine.[62] Ovde se nalazi i Ferhat-pašina biblioteka u Banjaluci.

Samostan Marija Zvijezda je osnovan 1869. godine.[63] Starohrišćanski i romanički elementi oblikuju ogroman prostor trobrodne bazilike na tačno promišljen, originalan način, s obzirom na to da je središnja lađa dugačka šezdeset, a široka deset metara. Unutrašnjost samostana odlikuje se smislom za uređenje prostora, nježnim koloritom i neobično umjetničkim uobličenjem.

Spomenici i skulpture[uredi | uredi izvor]

Neki od najpoznatijih spomenika i skulptura u Banjoj Luci su Spomenik Petru Kočiću, Spomenik Topola užasa, Spomenik Dvanaest beba i Skulptura „Mir”. Spomenik književniku i narodnom tribunu Petru Kočiću (1877—1916) nalazi se u Gradskom parku. Autori spomenika su Antun Augustinčić i Vanja Radauš. Postavljen je i svečano otkriven 6. novembra 1932. godine.[64] Spomenik Topola užasa se nalazi na Trgu žrtava Jasenovca ispred zgrade Narodne skupštine Republike Srpske u centru Banje Luke. Podignut je u znak sjećanja na žrtve ustaškog logora smrti Jasenovac. Spomenik Dvanaest beba se nalazi ispred Muzeja savremene umjetnosti Republike Srpske. Podignut je 2008. godine u znak sjećanja na 12 beba, stradalih 1992. godine. Skulptura mira postavljena je povodom osamnaeste godišnjice od potpisivanja Dejtonskog sporazuma. Radi se o čeličnoj skulpturi u obliku goluba koji simbolično širi krila ka slobodi. Skulptura je djelo Milivoja Unkovića a nalazi se u parku pored zgrade Vlade RS.

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

Dvojak oblik imena grada[uredi | uredi izvor]

Ime grada se pojavljuje u dva jednako priznata književna oblika:[65] kao Bȃnjā Lúka (višečlani naziv) i Banjalúka (složenica), koji se različito akcentuju[66] i dekliniraju, a što utiče i na oblik riječi koje se od njih izvode. Ukoliko se radi o višečlanom nazivu, dekliniraju se obje riječi, na sljedeći način:

Padež Oblik
Nominativ Banja Luka
Genitiv Banje Luke
Dativ Banjoj Luci
Akuzativ Banju Luku
Vokativ Banja Luko
Instrumental Banjom Lukom
Lokativ Banjoj Luci

Prisvojni pridjev od ovog oblika glasi banjolučki.

Međutim, navedeni oblik se koristi pretežno u zvaničnoj upotrebi, dok je u svakodnevnoj komunikaciji mnogo češća sljedeća upotreba:

Padež Oblik
Nominativ Banjaluka
Genitiv Banjaluke
Dativ Banjaluci
Akuzativ Banjaluku
Vokativ Banjaluko
Instrumental Banjalukom
Lokativ Banjaluci

Prisvojni pridjev u ovom slučaju glasi banjalučki.

Učesnici olimpijskih igara rođeni u Banjoj Luci[uredi | uredi izvor]

  • Vladimir Turina (1913—1968) — arhitektura (posebni program) FNRJ, LOI London 1948.
  1. Oto Rebula (1921—2001) — atletika, desetoboj, FNRJ, LOI London 1948. i LOI Helsinki 1952.
  2. Tomislav Knez (1935) — fudbal, FNRJ, LOI Rim 1960.
  3. Velimir Sombolac (1939) — fudbal, FNRJ, LOI Rim 1960.
  4. Slađana Golić (1960) — košarka, SFRJ, LOI Los Anđeles 1984. i LOI Seul 1988.
  5. Anton Josipović (1961) — boks, SFRJ, LOI Los Anđeles 1984.
  6. Zlatan Saračević (1961) — rukomet, SFRJ, LOI Seul 1988. i Hrvatska, LOI Atlanta 1996.
  7. Irfan Smajlagić (1961) — rukomet, SFRJ, LOI Seul 1988. i Hrvatska, LOI Atlanta 1996.
  8. Aleksandar Knežević (1968) — rukomet, SCG, LOI Sidnej 2000.
  9. Božidar Jović (1972) — rukomet, Hrvatska, LOI Atlanta 1996.
  10. Andrej Golić (1974) — rukomet, Francuska, LOI Sidnej 2000.
  11. Dragan Šestić (1974) — rukomet, Australija, LOI Sidnej 2000.
  12. Saša Šestić (1978) — rukomet, Australija, LOI Sidnej 2000.
  13. Nebojša Golić (1977) — rukomet, SCG, LOI Sidnej 2000.
  14. Ivan Ljubičić (1978) — tenis, Hrvatska, LOI Sidnej 2000. i LOI Atina 2004.
  15. Mihajlo Čeprkalo (1999) — plivanje, BiH, LOI Rio de Žaneiro 2016.
  16. Željko Panić (1976) — plivanje, BiH, LOI Sidnej 2000. # 49 i LOI Atina 2004. # 55

Filmovi i serije snimani u Banjoj Luci[uredi | uredi izvor]

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Gospodska ulica
    Gospodska ulica
  • Narodno pozorište Srpske
    Narodno pozorište Srpske
  • Poslovna zgrada u Banjoj Luci
    Poslovna zgrada u Banjoj Luci
  • Saborna crkva Hrista spasitelja
    Saborna crkva Hrista spasitelja
  • Spomenik Petru Kočiću
    Spomenik Petru Kočiću
  • Spomen ploča majoru Milanu Tepiću u ulici koja nosi njegovo ime
    Spomen ploča majoru Milanu Tepiću u ulici koja nosi njegovo ime
  • Tvrđava Kastel
    Tvrđava Kastel
  • Ferhat-pašina džamija
    Ferhat-pašina džamija
  • Crkva Svete Trojice sa zgradom Mitropolije
    Crkva Svete Trojice sa zgradom Mitropolije
  • Banski dvor
    Banski dvor
  • Ekonomska škola
    Ekonomska škola
  • Zgrada Ustavnog suda
    Zgrada Ustavnog suda
  • Aerodrom Banja Luka
    Aerodrom Banja Luka

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Republički zavod za statistiku - Republika Srpska”. www.rzs.rs.ba. Pristupljeno 5. 2. 2021. 
  2. ^ a b v g „Zvanična prezentacija Grada Banje Luke”. Administrativna služba Grada Banja Luka, Banjaluka.rs.ba. Pristupljeno 6. 12. 2013. 
  3. ^ Ševo 1996, str. 13.
  4. ^ a b Ševo 1996, str. 14.
  5. ^ Pejašinović 2009, str. 12.
  6. ^ Džaja 1962, str. 5.
  7. ^ a b HHS, Eparhija banjolučka. Hhsbl.org. SPC.
  8. ^ Spremo 1966, str. 155.
  9. ^ Mikić 1995, str. 74.
  10. ^ Ravlić 1974, str. 15.
  11. ^ „Enciklopedija Britanika: Banja Luka”. Britannica.com. Pristupljeno 8. 11. 2010. 
  12. ^ Mikić 1995, str. 80.
  13. ^ Spremo 1966, str. 84.
  14. ^ Džaja 1962, str. 12.
  15. ^ a b Ljiljana Ševo (1996). Urbanistički razvoj Banje Luke. Banja Luka: Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka. ISBN 86-82897-01-6. OCLC 38880289. 
  16. ^ Jelovac 1960, str. 61.
  17. ^ Džaja 1962, str. 18.
  18. ^ a b Ravlić 1974, str. 25.
  19. ^ Jelovac 1960, str. 39.
  20. ^ "Politika", 14. jun 1937
  21. ^ "Politika", 8. feb. 1936
  22. ^ „Vreme, 29. dec. 1937, str. 12”. digitalna.nb.rs.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. jun 2020)
  23. ^ "Politika", 9. jun 1936
  24. ^ "Politika", 10. nov. 1935
  25. ^ Ravlić 1974, str. 72.
  26. ^ a b Lukajić 2005, str. 29.
  27. ^ Lukajić 2005, str. 17.
  28. ^ Lukajić 2005, str. 31.
  29. ^ Lukajić 2005, str. 158.
  30. ^ Stranjaković 1991, str. 102.
  31. ^ Stranjaković 1991, str. 307.
  32. ^ Vrhbosna (1941). br. 9—10
  33. ^ Đuran, Goran (2013). „Banja Luka za vrijeme socijalističke Jugoslavije”. Glas Srpske. Banja Luka: Glassrpske.com. Arhivirano iz originala 04. 12. 2013. g. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  34. ^ Ravlić 1974, str. 233–234.
  35. ^ Veselinović, Tijana (2007). „Otvorena nova zgrada Vlade”. Blic. Blic.rs. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  36. ^ Enciklopedija Republike Srpske. 1, A-B. Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. 2017. str. 233—234. ISBN 978-99938-21-92-2. 
  37. ^ Enciklopedija Republike Srpske. 1, A-B. Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. 2017. str. 234—235. ISBN 978-99938-21-92-2. 
  38. ^ Enciklopedija Republike Srpske. 1, A-B. Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. 2017. str. 235—236. ISBN 978-99938-21-92-2. 
  39. ^ „"RKUD "Pelagić", Banja Luka"”. 13. 8. 2012. Arhivirano iz originala 06. 03. 2019. g. Pristupljeno 26. 3. 2013. 
  40. ^ a b Enciklopedija Republike Srpske. 1, A-B. Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. 2017. str. 242. ISBN 978-99938-21-92-2. 
  41. ^ Prodanović, Mirjana; Pavlović, Petar D. (2015). „Srpsko sokolsko društvo u Banjoj Luci”. Fizičko vaspitanje i sport kroz vekove: 33—35. 
  42. ^ a b v g Enciklopedija Republike Srpske. 1, A-B. Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. 2017. str. 243. ISBN 978-99938-21-92-2. 
  43. ^ „Evo kada počinje prodaja karata za "Srpska open" u Banjaluci”. Nezavisne novine. Pristupljeno 8. 4. 2023. 
  44. ^ „Hidroelektrane na Vrbasu, a. d. Mrkonjić Grad”. Henavrbasu.com. 2012. Pristupljeno 8. 1. 2014. 
  45. ^ Spremo 1966, str. 21.
  46. ^ Smlatić 1978, str. 16–17.
  47. ^ a b „Trkulja: Nove zgrade u RS ne ispunjavaju standarde trusnih područja”. Radio-televizija Republike Srpske. 3. 6. 2012. Pristupljeno 5. 6. 2012. 
  48. ^ Smlatić 1978, str. 22.
  49. ^ Smlatić 1978, str. 24.
  50. ^ „Popis 2013 BiH – Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti i spolu, po naseljenim mjestima”. popis.gov.ba. Arhivirano iz originala 19. 9. 2017. g. Pristupljeno 19. 9. 2017. 
  51. ^ „Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991.” (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 24. 11. 2015. 
  52. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 11. 2015. 
  53. ^ „Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971.” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 11. 2015. 
  54. ^ Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka <ref>; nema teksta za reference pod imenom Савезни завод за статистику СФРЈ.
  55. ^ a b Ševo 1996, str. 5.
  56. ^ a b v Ševo 1996, str. 7.
  57. ^ Ševo 1996, str. 8.
  58. ^ Marić, B. (2008). „Otvorena predsednička palata”. Politika. Politika.rs. Pristupljeno 30. 1. 2014. 
  59. ^ „„Izvještaj sa 3. tematske sjednice Vlade Republike Srpske””. Pristupljeno 28. 3. 2011. . Vladars.net. 27. 5. 2008
  60. ^ „Jevrejska opština Banja Luka”. Jobl.org. 2011—2013. Arhivirano iz originala 23. 12. 2015. g. Pristupljeno 7. 1. 2014. 
  61. ^ Pejašinović 2009, str. 138.
  62. ^ Pejašinović 2009, str. 24.
  63. ^ „Samostan Trapisti”. Trapisti-banjaluka.org. 2009. Arhivirano iz originala 30. 10. 2016. g. Pristupljeno 7. 1. 2014. 
  64. ^ „Turistička organizacija Grada Banja Luka”. Banjaluka-tourism.com. Arhivirano iz originala 24. 08. 2006. g. Pristupljeno 9. 1. 2014. 
  65. ^ Pravopis srpskoga jezika (2010). Matica srpska, Novi Sad. str. 268.
  66. ^ Milorad Telebak (2001). Muzika riječi: ka govornoj kulturi. BINA, Banja Luka. str. 128—129.
  67. ^ a b v g d đ e ž z i j k „Gradovi partneri”. Administrative Office of the City of Banja Luka (na jeziku: srpski). Arhivirano iz originala 17. 09. 2011. g. Pristupljeno 09. 08. 2013. 
  68. ^ e-patras.gr – Διεθνείς Σχέσεις(jezik: grčki)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бања_Лука&oldid=27777941”