Bitka za snabdevanje

Bitka za snabdevanje
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Nemački plakat iz 1942. u vreme kada su jedinice JVUO izveli veliki broj diverzija i sabotaža na železnici, uništavajući oružje, municiju i ratnu spremu koje su Nemci odvozili za svoje trupe u Africi.
Vreme 15. novembar 1942 - 19. novembar 1943. Mesto Okupirana Jugoslavija Ishod prekidi snabdevanja nemačkih trupa tokom bitke za Afriku.
Sukobljene strane
Jugoslovenska vojska u otadžbini	Sile Osovine

Bitka za snabdevanje je naziv za diverzije i sabotaže na nemačke vojne transporte u Srbiji od strane Jugoslovenske kraljevske vojske u Otadžbini, pod komandom načelnika štaba Vrhovne komande i vojnog ministra armijskog generala Dragoljuba Mihailovića, tokom bitke za Afriku za vreme Drugog svetskog rata. U pustinjama Libije i Egipta u drugoj polovini 1942. i u prvoj polovini 1943. godine vođene su žestoke borbe između Saveznika i nemačkog Afričkog korpusa, pod komandom maršala Romela. U Severnoj Africi stvoren je po značaju i broju angažovanih armija, drugi front.

Najkraći put za snabdevanje nemačke vojske u Africi išao je preko Srbije, prugama Beograd - Niš - Sofija, Beograd - Kosovo Polje - Skoplje - Solun. Put preko Srbije bio je dva puta kraći od puta preko Italije, i zato je bio od životne važnosti za ishod operacije na afričkom frontu. Diverzije i sabotaže srpskog pokreta otpora vršene su tokom 1942 - 43. godine, u cilju prekida snabdevanja, moravsko - vardarskom komunikacijom, pogonskih materijalnih sredstava (nafta, benzin, mašinska i motorna ulja i masti), oružja i municije, hrane i druge opreme nemačkim snagama na afričkom ratištu.

Početkom leta 1942. godine, po naređenju generala Mihailovića osnovan je Obaveštajni štab za praćenje nemačkih kompozicija: na osnovu izveštaja tog štaba saveznici su mogli da procene vreme početka Romelovih ofanziva. Posle ovoga, osnovan je Glavni štab za sabotažu železnica. Operacija koja je vođena protiv nemačkih vojnih transporta imala je dva dela: vojni (prepadi, diverzije, sabotaže) i civilnu (građanska neposlušnost i inteligentne sabotaže). Nemci su hapsili Srbe za taoce i objavljivali naredbe da će za porušen most streljati 1.000, za prugu 100, za ubijenog čuvara pruge 20, za ubistvo predsednika opštine pet Srba.

Posle sloma Romelovih snaga, američka javnost uvrstila je armijskog generala Mihaliovića među tri najslavnije savezničke vojskovođe, pored Daglasa Makartura i Semjona Timošenka.

U to vreme operativci Uprave za specijalne operacije bili su aktivni u Grčkoj. U saradnji sa grčkim gerilcima, ostvarali su značajne uspehe, od kojih je najveći bilo rušenje mosta na Gorgopotamosu, čime je saobraćaj na liniji Solun-Atina bio prekinut 6 nedelja.

Početkom 1943. u Savezničkim rukovodstvima pojavile su se sumnje u efikasnost i iskrenost četničkog otpora Osovini. Značaj ovih komunikacijama znatno se povećao sa iskrcavanjem u Italiji 10. jula 1943. Saveznici su uz pomoć svojih 11 misija u Srbiji pokušali da pojačaju sabotaže. Pošto nisu naišli na saradnju četnika, konačno su uskratili svoju pomoć i podršku četnicima, i 1944. počeli da pomažu isključivo NOVJ.

Ova saradnja se isplatila i krunisana je zajedničkom operacijom „Ratvik“ početkom septembra 1944. Uspeh ove operacije stvorio je velike teškoće nemačkoj Grupi armija E tokom njenog četvoromesečnog probijanja iz Grčke do Panonije.

Diverzije na železnici

1942.

Plakat o streljanju „50 DM pristalica“ zbog rušenja mosta na pruzi Požarevac - Petrovac na Mlavi iz decembra 1942.

Dr. Milan Šijački, komandant želežnica, pošta i telegrafa u doba kidanja pruga ka Grčkoj, da bi sprečio snabdevanje Romela; komandant Niškog okruga 1942; Desno Bata Maldini, levo čika Vasa Stajić i Bora Radulović, pred Božić 1942.

Četnici Rasinskog korpusa su sredinom novembra 1942. godine uništili jedan nemački voz sa municijom i ratnim materijalom. Voz je srušen između stanica Dedina i Mrzenica. Stanica Dedina se nalazi na pruzi Kruševac - Stalać. Voz je išao za grčku luku i prolazio pored Kruševca. Major Dragutin Keserović je telegramom 25. novembra 1942. podneo izveštaj generalu Mihailoviću o ovoj diveziji. Na pruzi Lapovo - Kragujevac četnici su izveli diverziju 5. decembra, zbog čega su u Kragujevcu streljali pet građana. Nakon što su četnici izvršili diverziju na pruzi Kraljevo - Kruševac, Nemci su izvršili odmazdu streljavši 10 pristalica D. Mihailovića u Kruševcu. Pet dana kasnije, 10. decembra, četnici su izveli diverziju kod Zlatova, ubivši pritom jednog nemačkog narednika. Nemci su zbog toga streljali 15. decembra 50 pristalica pokreta D. Mihailovića. Četnici dižu u vazduh most na železničkoj pruzi Požarevac - Petrovac 13. decembra, obarajući istovremeno telefonske stubove. 15. decembra 1942. godine, Nemci streljaju 50 pristalica Draže Mihailovića.

Pukovnik Vilijam Bejli, šef savezničke vojne misije u Mihailovićevom štabu, bio je međutim nezadovoljan slabim učincima i pasivnošću Mihailovićevih snaga.

U svojim nastojanjima da potakne Mihailovića na pozitivnu akciju, vrhovni zapovjednik za Bliski istok izvršio je još jedan, posljednji, pokušaj. U rujnu [septembru] 1942. poslao je Mihailoviću preko Hadsona brzojavku [telegram] sa zahtjevom neka poduzme sve što može da bi napadao na osovinske komunikacije. Vilson je svoj zahtjev obrazložio tvrdnjom da bi neprestani i uporni napadi na te linije znatno oslabili neprijateljev ratni napor na Balkanu. U studenom je taj zahtjev potkrijepljen brzojavkom koju je Mihailoviću poslao predsjednik jugoslavenske vlade, ali ni jedna od tih brzojavki nije izazvala nikakav vidljiv učinak. Otprilike u isto vrijeme kad je u Jugoslaviju ubačen Robertson, poslana je Hadsonu jedna potpuno opremljena i kompletna jedinica službe veze, pa je tako napokon stvorena zadovoljavajuća svakndnevna obosmjerna bežična veza između Kaira i bojišta. Zahvaljujući tome, britanska vlada je do kraja te godine dobila jasnu i točniju predodžbu ne samo o situaciji u Mihailovićevu štabu i drugdje, nego i o Mihailovićevim postupcima i o njegovim intencijama. Ta obavještenja potvrdila su kao točno ono što se do tog časa samo pretpostavljalo: činjenicu da je Mihailovićeva politika i dalje ostala politika zaziranja od bilo kakve ozbiljne akcije protiv okupatorskih snaga...

Major Hadson, saveznički oficir za vezu kod Mihailovića, 15. novembra 1942. javio je svojoj komandi:

Mihailovićeve grupe, mada stavljene van zakona od strane Nemaca, imaju veliku slobodu kretanja u Srbiji. One, međutim, jedva predstavljaju nešto više nego simbol otpora. Seljaci su, uopšte uzev, naklonjeni Mihailoviću, ali im je rečeno da se nikakva akcija ne može i neće preduzimati sve dok Osovina ne bude pred propašću. Lično sam ubeđen da bi ove četničke grupe u Srbiji mogle organizovati sabotaže na železničkim prugama tamo gde Nemci ne bi bili u stanju da preduzimaju mere odmazde prema srpskim selima. Nikakvi ozbiljni pokušaji, međutim, nisu još činjeni da bi se ispitala mogućnost vršenja takvih operacija. Slabi rezultati diverzantskih akcija do sada posledica su nedostatka volje na Mihailovićevoj strani i nedostatka energije.

Nemački opunomoćenik za privredu u Srbiji Franc Nojhauzen (nem. Franz Neuhausen) u svom sumarnom izveštaju za 1942. i 1943. utvrdio je da je saobraćaj u Srbiji uspešno odvijan, a da je na njega negativno uticala nesigurnost na prugama u Hrvatskoj:

9 - SAOBRAĆAJ

Vojni zahtevi u pogledu saobraćaja stalno rastu i otežavaju redovno transportovanje privrednih proizvoda.

Železnica: Dok se prošlog leta i jeseni vršio veliki dotur za Afriku koji je opterećivao glavnu prugu kroz Srbiju i zah-tevao lokomotive, dotle se sada vrši pojačan dotur za jedinice na području Jugoistoka. Osim toga, moraju se stalno vršiti manji ili veći pokreti jedinica radi borbe protiv partizana, tako da ostaje vrlo malo vremena za redovan prevoz privrednih proizvoda. Ipak se može reći da je uglavnom prevezena prugom i brodovima sva prispela roba i da je saobraćaj u jesen 1942. a naročito 1943. godine bio opterećen vagonima za prevoz poljoprivrednih proizvoda (pšenice, semena suncokreta, kukuruza, šećerne repe, voća itd.).

...

Na saobraćaj u Srbiji veoma se nepovoljno odražava velika nesigurnost na hrvatskim prugama.

1943.

Tokom 1943. značaj puteva za snabdevanje kroz Srbiju je sa približavanjem savezničkih frontova neprekidno rastao. Međutim, saveznici su počeli da sumnjaju u uspešnost četničkog otpora i sabotaža.

Istodobno su, čini se, bili pristigli tajni izvještaji koji su o tome slično iskazivali. Foreign Office je počeo ozbiljno preispitivati politiku posvemašnje potpore Mihailoviću; upitali su Hudson-a što sudi o Mihailoviću; a njegovi su odgovori uvijeno iskazivali kako vjeruje da je Mihailović pristao na suradnju s Italijanima i da je «kadar sporazumjeti se» s Nijemcima.

U rujnu je general Alexander poslao poruku u kojoj od Mihailovića zahtijeva da napadne prometnice Osovine, kako bi pomogao ofenzivu Saveznika u sjevernoj Africi. Mihailović je nekritično odgovorio da izvodi »sve moguće vrste sabotaže«, te da će tako i ubuduće djelovati; ali da o tome ne želi govoriti preko radija. No u SOE-ovoj »procjeni situacije u Jugoslaviji«, sredinom studenoga, navedeno: »General je povremeno izvještavao o sabotažama na željezničkim prugama, a jednom o podmetanju mine, no ti izvještaji - osim onoga o podmetanju mine - nisu bili potvrđeni ni iz kojega drugog vrela, a kad bi ti izvještaji i bili istiniti, nema dokaza da su ono o čemu se u njima govori izvršile snage generala Mihailovića ... Dosad niti smo od naših oficira za vezu primili brzojavke o kakvim sabotažama generala Mihailovića, niti smo primili izvještaje da se on bori protiv osovinske vojske.« U Jugoslaviji SOE nije stoga sebi mogao pripisati ništa slično operaciji Gorgopotamos u Grčkoj. Po svemu tome moglo bi izgledati da su Britanci od jeseni 1941. godine - slučajno ili ne - sarađivali u gigantskoj prijevari. No i Foreign Offce i SOE o tome su drukčije prosuđivali. I jedni i drugi nadali su se da će se Mihailović ipak moći prisiliti ili nagovoriti da obustavi svoju krstaški rat protiv partizana i da umjesto toga napadne snage Osovine, te da tako postane ugledan vođa otpora, i tada bi ga doista vrijedilo i kratkoročno i dugoročno podupirati. ...

Vojni su razlozi prevagnuli, pa je jugoslavenskim partizanima vojna pomoć dostavljana od lipnja nadalje unatoč obzirima i ogradama Foreign Office-a. Mihailovićevo odbijanje da udovolji vojnim zahtjevima i ometanje partizanskih i britanskih pokušaja sabotaža na njemačkim prometnicama na »njegovu« području ubrzali su britansku odluku da ga napuste - o toj se odluci prvi put ozbiljno raspravljalo u studenome 1943. Iz vojnih razloga britanska politika pri koncu 1943. godine bila da se partizanima pruži svestrana potpora - uz političku primisao da se kralj i Tito pokušaju navesti na sporazum. Eden je 20. prosinca Ratnome kabinetu naveo: »Kralj valja da... otiđe u Titov štab i da se bori za svoj narod... Mi se... ne bismo trebali suviše brinuti... za položaj Mihailovića ili sadašnje jugoslavenske vlade«.

Saveznici su u Srbiju tokom 1943. poslali 11 svojih misija u razne Mihailovićeve štabove i jedinice. U tim misijama nalazili su se specijalisti za diverzije i sabotaže, i bilo je zamišljeno da oni uz pomoć četničkih snaga znatno otežaju nemački saobraćaj kroz Srbiju.

Ove misije prenele su svojim komandama opšti utisak o nezainteresovanosti četničkih snaga za ove diverzije i o njihovoj opstrukciji.

Međutim, već kratko vrijeme nakon dolaska tih misija u četničke jedinice počeli su njihovi izvještaji potvrđivati ispravnost sumnje, već prije čvrsto dokumentirane, da je zapravo politika odugovlačenja i politika prave pravcate neaktivnosti zajedničko obilježje svih Mihailovićevih snaga.

Tako je stvorena napetost između savezničke Komande Sredozemlja i Mihailovića. Ona je kulminirala telegramom od 9. decembra 1943. u kojoj komandant Sredozemlja general Henri Maitlend Vilson (engl. Henry Maitland Wilson) kaže:

Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.

U ovom telegramu saveznički komandant zahteva od Mihailovića da njegove snage, u saradnji sa savezničkim specijalistima na terenu, izvrše dve diverzije:

Zato se umoljavate da, sa što manje zastoja, izvršite dva jednovremena, ponavljam jednovremena, napada radi uništenja: — A.) železničkog mosta preko reke Morave, na pruzi Stalać—Niš, kod Cerova, 8 km jugoistočno od Stalaća. B.) železničkog mosta na pruzi Kraljevo—Mitrovica a preko reke Ibar, na mestu gde se put za Jošaničku Banju odvaja, 14 km severno od Raške i 7 km južno od Ušća.

Do ovih akcija nije došlo, a Saveznici su u potpunosti obustavili slanje materijala jedinicama JVUO. Od proleća 1944. dali su najviši prioritet snabdevanju i pomaganju jedinica NOVJ u Srbiji.

1944.

Formiranje krupnijih jedinica NOVJ u Srbiji i njihova saradnja sa Saveznicima predstavljala je veliku opasnost i za Nemce i za JVUO, pa je nemački komandant Srbije, general August Felber pokrenuo tokom jula 1944. seriju operacija u za Nemce najosetljivijem području: između moravske i ibarske komunikacije, na području Toplice i Jablanice. Budući da nije raspolagao jačim nemačkim snagama, veliku ulogu u ovom napadu dobile su bugarske snage, jedinice SDS i SDK i glavne operativne formacije JVUO (Četvrta grupa jurišnih korpusa JVUO, Rasinsko-Toplička grupa korpusa JVUO). Ove operacije nose nemačke kodne nazive Trumpf, Halali i Kerhaus.

Ove operacije nisu donele neki trajniji rezultat, tako da je kombinovana operacija NOVJ i savezničkog vazduhoplovstva "Ratvik“ početkom septembra 1944. urodila velikim uspehom i praktično blokirala nemačke transporte, što priznaje i nemački komandant Jugoistoka baron fon Vajhs u svom izveštaju nemačkoj komandi od 20. septembra 1944.

U stvari, Tito je već uspeo da, u sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, skoro potpuno paralizuje odvijanje železničkog saobraćaja iz Grčke prama Beogradu, da trupe koje su vršile pomeranja rasparča na velikim odstojanjima i da ih mnogostruko veže, kao i da u najvećoj meri teško poremeti saobraćaj cisterni i dovoz uglja prema jugu, te da skoro ukoči transporte evakuacije (pogonsko gorivo!). Za kretanja jug — sever za sada ne toliko značajnoj, ali u daljoj perspektivi nimalo manje važnoj saobraćajnoj vezi Beograd — Zagreb preti ista sudbina.

Vidi još

• Dragoljub Mihailović
• Jugoslovenska vojska u otadžbini
• Operacija Harling
• Operacija Ratvik

Literatura

• Samardžić, Miloslav. Borbe četnika protiv Nemaca i ustaša 1941 - 1945. Kragujevac: Pogledi. 

Spoljašnje veze

• „Draža protiv Romela“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. jul 2018), Večernje novosti, feljton, 2. - 8. septembar 2004.
• Glas javnosti, feljton, Diverzije i sabotaže Vojske Kraljevine Jugoslavije na Železnici u Drugom svetskom ratu
• „Molbe generala Aleksandera“, Glas javnosti, 22. jun 2007.
• „Kidanje nemačkih komunikacionih linija u Srbiji“, Novica Stevanović, Glas javnosti, 23. jun 2007.
• Ficroj Maklejn RAT NA BALKANU - GLAVA XIV - „RETVIK“ - 1. Plan
• Ficroj Maklejn RAT NA BALKANU - GLAVA XIV - „RETVIK“ - 2. Izvršenje
• Obaveštenje brigadira Armstronga Draži Mihailoviću od 9. decembra 1943., Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda-a, tom XIV, knjiga 3, prilog 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd