Bugarska u Drugom svetskom ratu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Bugarska tokom Drugog svetskog rata
  Bugarska nakon Drugog svetskog rata
//           // Južna Dobrudža, dobijena od Rumunije na Sporazumu u Krajovi i Drugoj bečkoj arbitraži, 1940
  Vardarska Makedonija, južno Pomoravlje i Zapadna Trakija okupirane 1941.
//           //  Bugarska vojna uprava od 1943. godine
   Granice 1941. godine
   Granice 2000. godine
Oficiri nemačkog Vermahta u Bugarskoj 1939.
Bugari ulaze u južnu Dobrudžu u Rumuniji po ugovoru iz Krajove (1940).
Bugarska invazija na južnu Jugoslaviju (Vardarska Makedonija, april 1941).
Bugarske trupe ulaze u selo u severnoj Grčkoj u aprilu 1941.

Istorija Bugarske tokom Drugog svetskog rata obuhvata početni period neutralnosti do 1. marta 1941. godine, period savezništva sa silama Osovine do 8. septembra 1944. i period usklađivanja sa saveznicima u poslednjoj godini rata. Bugarske vojne snage okupirale su, uz nemačku saglasnost, delove kraljevina Grčke i Jugoslavije na koje je bugarski iredentizam polagao pravo na osnovu Sanstefanskog sporazuma iz 1878. godine.[1][2] Bugarska se odupirala pritisku Osovine da se pridruži ratu protiv Sovjetskog Saveza, koji je počeo 22. juna 1941, ali je objavila rat Ujedinjenom Kraljevstvu i SAD 13. decembra 1941. Crvena armija je ušla u Bugarsku 8. septembra 1944; Bugarska je sutradan objavila rat Nemačkoj.

Kao saveznik nacističke Nemačke, Bugarska je učestvovala u holokaustu, doprinevši smrti 11.343 Jevreja, a iako je 48.000 Jevreja preživelo rat, oni su bili podvrgnuti nasilnoj internoj deportaciji, oduzimanju imovine i diskriminaciji.[3] Bugarska ratna vlada bila je pronemačka pod Georgijem Kjosejvanovom, Bogdanom Filovom, Dobrijem Božilovim i Ivanom Bagrjanovom. Pridružila se saveznicima pod vođstvom Konstantina Muravijeva početkom septembra 1944, zatim je nedelju dana kasnije pretrpela državni udar i postala prosovjetska pod Kimonom Georgijevim.

Početni period neutralnosti (septembar 1939 – 1. mart 1941)[uredi | uredi izvor]

Vlada Kraljevine Bugarske pod premijerom Georgijem Kjosejvanovom proglasila je neutralnost po izbijanju Drugog svetskog rata. Bugarska je bila rešena da to poštuje do kraja rata, ali se nadala beskrvnim teritorijalnim dobicima kako bi povratila teritorije izgubljene u Drugom balkanskom ratu i Prvom svetskom ratu, kao i da bi dobila druge zemlje sa značajnim bugarskim stanovništvom u susednim zemljama. Bugarska je bila jedina poražena sila 1918. godine koja nije dobila neku teritorijalnu nagradu do 1939. godine.[4] Međutim, bilo je jasno da će centralna geopolitička pozicija Bugarske na Balkanu neizbežno dovesti do snažnog spoljnog pritiska obe strane u Drugom svetskom ratu. Turska je sklopila pakt o nenapadanju sa Bugarskom. Ovaj oporavak teritorije ojačao je bugarske nade za rešavanje drugih teritorijalnih problema bez direktnog učešća u ratu.

Bugarska, kao potencijalni korisnik pakta Ribentrop-Molotov u avgustu 1939, takmičila se sa drugim takvim nacijama u naklonosti nacističke Nemačke gestovima antisemitskog zakonodavstva. Bugarska je bila ekonomski i vojno zavisna od Nemačke.[5][6] Bugarski ekstremni nacionalisti lobirali su za povratak na proširene granice po Sanstefanskom sporazumu iz 1878. godine.[7] Klasa bugarskih oficira bila je uglavnom pronemačka, dok je stanovništvo bilo pretežno rusofilsko.[4] Dana 7. septembra 1940. godine, posle Druge bečke arbitraže u avgustu, Južna Dobrudža, izgubljena od Rumunije prema Bukureškom miru 1913. godine, vraćena je pod bugarsku kontrolu Sporazumom iz Krajove, formulisanim pod pritiskom Nemačke.[5] Zakon o državljanstvu je usledio 21. novembra 1940. godine, koji je preneo bugarsko državljanstvo na stanovnike aneksirane teritorije, uključujući oko 500 Jevreja, pored Roma, Grka, Turaka i Rumuna.[5][8] Bugarska je ranije kratko držala Južnu Dobrudžu između 1916. i 1918. godine.

Oktobra 1940. Zakon o zaštiti nacije uveden je u parlament. Zakon je napredovao u zakonodavstvu tokom zime krajem 1940. godine, a parlament ga je razmatrao 15., 19. i 20. novembra. Nedelju dana pre nego što su debate o zakonu nastavljene u drugom čitanju 20. decembra 1940. godine, brod sa 326 bugarskih Jevreja i drugih jevrejskih izbeglica koji je išao u Palestinu, Salvador, bio je potopljen u Mramornom moru 14. decembra sa 230 žrtava.[5] Od 160 mesta u Narodnoj skupštini, većina od 115 do 121 poslanik glasala je za vladu.[5] Parlament je ratifikovao zakon na Badnje veče, 1940. Dobio je kraljevsku saglasnost od kralja Borisa III 15. januara sledeće godine, a objavljen je u Državnom listu 23. januara 1941. godine.[5][9] Zakon je zabranjivao davanje bugarskog državljanstva Jevrejima u skladu sa Zakonom.[5][9] Drugo poglavlje Zakona nalagalo je mere za definisanje, identifikaciju, segregaciju i ekonomsku i socijalnu marginalizaciju Jevreja.[5] Zakon je parlamentu predložio Petar Gabrovski, ministar unutrašnjih poslova i bivši vođa Ratnika u oktobru 1940. Njegov štićenik, vladin advokat Aleksandar Belev, poslat je da proučava Nirnberške zakone iz 1933. u Nemačku i bio je blisko uključen u izrada nacrta. Po uzoru na ovaj presedan, zakon je ciljao na Jevreje, zajedno sa masonstvom i drugim namernim organizacijama za koje se smatra da „prete“ bugarskoj nacionalnoj bezbednosti.[5]

Zakon je uveo ograničenja i za strane Jevreje. Krajem 1938. i početkom 1939. bugarski policijski zvaničnici i Ministarstvo unutrašnjih poslova već su se sve više protivili prihvatanju jevrejskih izbeglica od progona u Centralnoj Evropi.[5][10][11] U odgovoru na upit britanskih diplomata u Sofiji, Ministarstvo spoljnih poslova je potvrdilo politiku da će od aprila 1939. Jevreji iz Nemačke, Rumunije, Poljske, Italije i onoga što je ostalo od Čehoslovačke (a kasnije i Mađarske) morati da dobiju saglasnost od ministarstvo da obezbedi ulazne, tranzitne ili prolazne vize.[11][12] Ipak, najmanje 430 viza (i verovatno oko 1.000) su bugarske diplomate izdale stranim Jevrejima, od kojih je u Bugarskoj 1941. godine bilo čak 4.000.[5][13][14] Uprava policije je 1. aprila 1941. dozvolila odlazak 302 jevrejske izbeglice, uglavnom maloletne, iz Centralne Evrope sa izričitim ciljem da se Bugarska "oslobodi stranog elementa".[15][16] Nakon aprila 1941. godine, jurisdikcija Zakona je proširena van bugarskih predratnih granica na teritorije u Grčkoj i Jugoslaviji koje je okupirala bugarska vojska i na koje je polagala pravo bugarska administracija.[5]

Bugarska je razmatrana kao mogući član sovjetske sfere u paktu Molotov-Ribentrop u novembru 1939. Značaj bugarske pozicije je porastao nakon što je Britansko carstvo intervenisalo u Balkanskoj kampanji i kada su Hitlerovi planovi za invaziju na Sovjetski Savez napredovali.[4] Izvršen je pritisak na Borisa da se pridruži Osovini, ali on se kolebao, a vlada se obavezala da će se pridružiti – ali bez određenog datuma.[4] U planiranju operacije Marita, Nemci su nastojali da prođu kroz Bugarsku kako bi izvršili invaziju na Grčku. Bogdan Filov je početkom marta otputovao u Beč da potpiše Trojni pakt.[4]

Na strani sila Osovine (1. mart 1941 – 8. septembar 1944)[uredi | uredi izvor]

Nakon neuspeha italijanske invazije na Grčku, Nemačka je zahtevala da se Bugarska pridruži Trojnom paktu i dozvoli nemačkim snagama da prođu kroz Bugarsku kako bi napale Grčku i pomogle Italiji. Bugarski premijer potpisao je pakt 1. marta 1941. a nemačke snage su istog dana prešle Dunav i ušle u Bugarsku. Pretnja od moguće nemačke invazije, kao i obećanje grčkih i jugoslovenskih teritorija, naveli su kralja i njegovu vladu da potpišu Trojni pakt 1. marta 1941. Poznato je da su kralj Boris III i premijer Bogdan Filov izuzetno cenili Adolfa Hitlera.[17] Zbog Sovjetskog Saveza i pakta o nenapadanju sa Nemačkom, bilo je malo narodnih protivljenja ovoj odluci, a nekoliko dana kasnije u parlamentu je ona pozdravljena aplauzom.

Okupacija Trakije i Makedonije[uredi | uredi izvor]

Adolf Hitler prima bugarskog kralja Borisa ІІІ u svom štabu nakon raspada Jugoslavije, 25. aprila 1941.

Dana 6. aprila 1941. godine, iako se pridružila silama Osovine, bugarska vojska nije učestvovala u invaziji na Jugoslaviju i invaziji na Grčku, ali je bila spremna da zauzme svoje unapred dogovorene teritorijalne dobiti odmah nakon kapitulacije svake zemlje.[18][19] Jugoslovenska vlada se predala 17. aprila, a 19. aprila bugarska kopnena vojska ušla je u Jugoslaviju. Grčka vlada se predala 30. aprila i istog dana počela je bugarska okupacija. Doprinos Bugarske operaciji Marita i osvajanju Grčke od strane Osovine bio je relativno mali, Bugari i jedna divizija Vermahta čuvali su levi bok invazije.[4] Nakon kapitulacije Grčke i Jugoslavije, tri bugarske divizije iz Druge i Pete armije raspoređene su u Trakiju i Makedoniju da ublaže pritisak na Nemce.[4] Po rečima kralja Borisa, Bugarska je objavila okupaciju Makedonije i Trakije "da bi očuvala red i stabilnost na teritorijama koje je zauzela Nemačka".[20] Bugari, oduševljeni "defakto" ujedinjenjem, nazvali su Borisa "Kralj ujedinitelj".[20]

Bugarska je zauzela veći deo jugoslovenske Makedonije, Pomoravlje, Istočnu Makedoniju i Zapadnu Trakiju, koje su već zauzele snage Nemaca i njihovih saveznika i koje je Bugarska izgubila 1918. godine.[20] Bugari su zauzeli teritoriju između reke Strume i linije razgraničenja koja je prolazila kroz Aleksandrupolis i Svilengrad zapadno od reke Marice. U okupiranom području bili su i gradovi Aleksandrupolis (bug. Дедеагач), Komotini (Гюмюрджина), Ser (Сяр), Ksanti (Ксанти), Drama (Драма) i Kavala (Кавала) i ostrva Tasos i Samotraki u Grčkoj, kao i skoro ceo deo današnje Republike Severne Makedonije i veći deo jugoistočne Srbije, tada u Jugoslaviji.

U regionu Makedonije, većina je u početku pozdravila uniju sa Bugarskom kao oslobađanje od jugoslovenske srbizacije, gde su još uvek preovladavala probugarska osećanja.[21][22][23][24][25][26][27][28][29] Nakon 1918. godine više od 1.700 bugarskih crkava i manastira je prebačeno u srpsko ili grčko pravoslavlje, a zatvoreno je oko 1.450 bugarskih škola.[20] Bugarski je bio zabranjen u javnom životu. Bugarizacija se smatrala neophodnom za jačanje pretenzija Bugarske na teritoriju nakon projektovane pobede Osovine, pošto Nemačka nije definitivno nagovestila da će je Bugarska zadržati i nijedan međunarodni ugovor nije priznavao pretenzije Bugarske, "bugarska priroda teritorija morala je da bude neosporna do kraja rata".[20] Kao posledica toga, u Skoplju je osnovan univerzitet, prvi u Makedoniji, koji je nosio ime Borisa III, više od 800 novih škola je izgrađeno između 1941. i 1944. godine, makedonske škole su integrisane u bugarski obrazovni sistem, a nastavnici makedonskog jezika su prekvalifikovani u nastavnike bugarskog jezika.[20]

Bugarska pravoslavna crkva tražila je integraciju Makedonije pod bugarskom vlašću sa Bugarskom egzarhijom. Nadalo se da bi "nacionalno ujedinjenje" moglo da dovede do ponovnog uspostavljanja Bugarske patrijaršije za sve bugarske zajednice, ali kralj Boris, koji je bio oprezan prema bilo kakvoj novoj bazi moći u svom kraljevstvu, usprotivio se planu.[20] Na Uskrs u skopskoj Sabornoj crkvi misu je služio bugarski klirik. Penzionisani sveštenici su podsticani da propovedaju u makedonskim parohijama.[20] Vlada u Sofiji je više volela da imenuje bugarske episkope lojalne Egzarhiji da služe u Makedoniji nego lokalne kandidate, što je podjednako razočaralo i Makedonce i Bugare. Do 1944. bugarska vlada je bila nepopularna u Makedoniji kao što je srpska vlada bila pre okupacije, pri čemu je svaka vlada otuđivala Makedonce prekomernom centralizacijom.[20]

U Trakiji Bugari su naišli na više protivljenja. Pre juna 1941. i nemačko-turskog ugovora o prijateljstvu, Nemci nisu dozvolili bugarsku civilnu upravu iz straha da ne bi suprotstavili Tursku bugarskoj ekspanziji. Odvojene grčke, nemačke i bugarske okupacione zone su preovladavale do avgusta 1941. godine.[20] Nakon toga, vršen je pritisak na turske stanovnike regiona da emigriraju.[30] Demografija zapadne Trakije je promenjena razmenom stanovništva 1921. između Grčke i Turske, dolaskom mnogih Grka iz Istočne Trakije i odlaskom mnogih Turaka.[30] Većina sela je pripisana Nevrokopskoj eparhiji bugarske crkve kao deo šire politike bugarizacije u obrazovanju i veri.[30] Bugarski školski sistem je uveden u septembru 1941. i do kraja 1942. godine bilo je 200 novih osnovnih škola i 34 gimnazija osnovanih samo za etničke Bugare, Turci i Grci su imali odvojene škole, i uprkos protestima muslimanskih učitelja, deca Pomaka su slana u bugarske škole organizovane po pravoslavnoj liniji.[30] Takođe u septembru 1941. gušenje Dramskog ustanka protiv bugarske vlasti u noći između 28. i 9. septembra rezultiralo je smrću oko 1.600 ljudi.[30]

Bugarska vlada se nadala da će u Trakiji ukloniti etničke Grke koji su stigli na teritoriju koja je ustupljena Grčkoj posle 1918. godine, kada su Bugari činili demografsku većinu.[31] Bugarizacija je podstaknuta novim zakonom o unutrašnjoj migraciji i konsolidaciji u junu 1941. godine, novom zemljopisnom direkcijom koja je omogućila bugarskim doseljenicima da dobiju zemlju u februaru 1942, kao i podsticajima za etničke Bugare iz južne Makedonije da se presele i zamene odlazeće Grke u Trakiji.[31] Postojala je i pristrasnost prema Bugarima u zadružnoj banci koja je osnovana da pomaže tamošnjim poljoprivrednicima.[32] Do marta 1942. godine izdato je 18.925 dozvola Bugarima za preseljenje u Trakiji.[31] Posle 1942. godine, savezničke pobede i pretnje odmazdom Grka i Turaka doveli su do smanjenja stope iseljavanja Bugara u Trakiju.[33] Pošto je hrana donošena iz metropolitanske Bugarske, zapadna Trakija pod bugarskom okupacijom bila je pošteđena gladi koja je zahvatila nemačke i italijanske okupacione zone u Grčkoj, iako je Trakija bila manje razvijena od Bugarske ili ostatka Grčke.[32]

Iako je bugarsko državljanstvo dato jus soli stanovnicima novoanektirane Južne Dobrudže, Zakon o zaštiti nacije zabranjivao je davanje državljanstva Jevrejima na naknadno okupiranim teritorijama. Jevrejima su samo izdavane lične karte u drugoj boji od nejevrejskih.[5] Dekret-zakon od 10. juna 1942. godine potvrdio je da jevrejski stanovnici „oslobođenih“ teritorija nemaju pravo na bugarsko državljanstvo.[5][34] To ih je praktično učinilo apatridima.

Međunarodna situacija[uredi | uredi izvor]

Sofija nakon savezničkog bombardovanja 1944. godine.

Bugarska se nije pridružila nemačkoj invaziji na Sovjetski Savez koja je počela 22. juna 1941. niti je objavila rat Sovjetskom Savezu. Bugarska propaganda se uzdržala od kritike Staljina.[1] Stav kralja Borisa je bio da bugarska vojska nije bila dovoljno opremljena ili modernizovana da bi se suočila sa Crvenom armijom, sa vojnicima obveznicima koji se neće efikasno boriti daleko od kuće protiv bivših ruskih saveznika.[4] Štaviše, bugarska vojska je bila u poziciji da osujeti svaku potencijalnu pretnju Osovini od Turske ili savezničkog iskrcavanja u Grčkoj.[4] Boris je odoleo nemačkom pritisku da dozvoli bugarskim vojnicima ili dobrovoljcima da se pridruže borbi protiv Sovjeta.[4] Učešće bugarske mornarice bilo je ograničeno na pratnju konvoja Osovine u Crnom moru.[4] Međutim, uprkos nepostojanju zvaničnih objava rata sa obe strane, bugarska mornarica je bila umešana u brojne okršaje sa sovjetskom Crnomorskom flotom, koja je napadala bugarske brodove. Osim toga, bugarske oružane snage u garnizonu na Balkanu borile su se protiv različitih grupa otpora Osovini i partizanskih pokreta.

Dana 5. marta 1941, nakon početka operacije Marita, Britanija je prekinula diplomatske odnose sa Bugarskom, ali nijedna strana nije objavila rat.[4] Da bi pokazala podršku Osovini, bugarska vlada je 13. decembra 1941. objavila simboličan rat Ujedinjenom Kraljevstvu i SAD, čin koji je rezultirao bombardovanjem Sofije i drugih bugarskih gradova od strane savezničke avijacije.[4] Bugarska vojska je uspela da uništi neke savezničke avione koji su prolazili kroz bugarski vazdušni prostor da bi napali rumunska naftna polja.[1] Prvi su bili u povratnom letu u okviru vazdušnog napada operacije Plimni talas na Ploeštiju 1. avgusta 1943. Bombardere koji su leteli nazad u vazdušne baze u severnoj Africi iznad Bugarske presreli su lovci bugarskog vazduhoplovstva, a preživela posada internirana je kao ratni zarobljenici prema Ženevskoj konvenciji iz 1929. godine.[35] Većina ratnih zarobljenika bila je iz Ratnog vazduhoplovstva Sjedinjenih Država i Kraljevskog ratnog vazduhoplovstva, a američki, britanski, kanadski, australijski, holandski, grčki i jugoslovenski avijatičari su bili internirani u logor za ratne zarobljenike otvoren 25. novembra 1943. gde su bili pod kontrolom garnizona bugarske armije u Šumenu.[35] Oboreni članovi posade su obično hvatani i zatvarani lokalno, ispitivani u zatvoru u Sofiji, a zatim prebačeni u logor za ratne zarobljenike u Šumenu, jednog američkog avijatičara oslobodili su komunistički partizani iz lokalnog zatvora, sa kojima je izbegao zarobljavanje.[35] Saveznički ratni zarobljenici su na kraju internirani u logoru u Šumenu na deset meseci.[35] Nekoliko sovjetskih ratnih zarobljenika internirano je u logor na Svetom Kiriju, zajedno sa preko stotinu sovjetskih građana koji su živeli u Bugarskoj, pod nadležnošću odeljenja državne bezbednosti Uprave policije (DPODS).[36]

Kada je Nemačka izvršila invaziju na SSSR u junu 1941. (operacija Barbarosa), podzemna Bugarska komunistička partija pokrenula je gerilski pokret, koji je vlada žestoko gušila. Nakon što Nemačka nije uspela da pobedi SSSR, a SAD su se pridružile saveznicima, činilo se da bi Osovina mogla izgubiti rat. U avgustu 1942. Komunistička partija, pokret Zveno, i neke druge grupe formirale su Otadžbinski front da bi se oduprle pronemačkoj vlasti. Partizanski odredi su bili posebno aktivni u planinskim predelima zapadne i južne Bugarske.

Dve nedelje nakon posete Nemačkoj u avgustu 1943, bugarski kralj Boris III iznenada je preminuo 28. avgusta u 49. godini.[4][37] Bilo je sumnji da je otrovan jer nedavni sastanak sa Hitlerom nije bio srdačan, ali krivac nije pronađen.[4] Motiv za atentat je teško utvrditi: to bi bio veliki rizik za Nemce, Sovjete i Britance, a bilo je i neizvesno ko bi mogao da zameni Borisa u centru bugarske države. Obdukcija 1990-ih je utvrdila da je srčani udar bio direktan uzrok smrti.[37] Prema dnevniku tadašnjeg nemačkog atašea u Sofiji, pukovnika fon Šenebeka, dvojica nemačkih lekara koji su bili kod kralja, Sajic i Hans Epinger, verovali su da je Boris umro od istog otrova koji je dr Epinger navodno pronašao dve godine ranije u obdukcionom pregledu grčkog premijera Joanisa Metaksasa.[38] Kralja je nasledio njegov šestogodišnji sin Simeon II. Zbog Simeonovih godina formiran je Regentski savet, na čijem je čelu bio premijer Bogdan Filov, koji je odustao od te funkcije 9. septembra. Novi predsednik vlade od 14. septembra 1943. Dobri Božilov bio je uglavnom pronemački orijentisan. Boris je počeo da traži izlaz Bugarske iz rata, a regentstvo, koje nije imalo njegov autoritet u inostranstvu i kod kuće, napravilo je slične planove.[4] Božilov je intenzivirao pregovore sa zapadnim saveznicima, plašeći se sudbine Musolinijeve vlade.[4]

Pripadnici jevrejskog bataljona na prinudnom radu u Bugarskoj 1941.

Prvo teško bombardovanje bugarskih gradova od strane saveznika izvršeno je 19. novembra 1943. godine. Posle daljih prepada i još težeg napada na Sofiju 30. marta 1944. godine, mnogi stanovnici su pobegli iz grada.[4] Major Frenk Tompson iz Uprave za specijalne operacije spustio se padobranom na sastanak sa bugarskim pokretom otpora, ali je uhvaćen i pogubljen zbog špijunaže u junu 1944. godine.[35]

Posle aprila 1944. Sovjeti su pojačali pritisak na Bugarsku da napusti savez sa Osovinom.[4] Bugarska je održavala diplomatske odnose sa Sovjetskim Savezom dok je bila članica Sila Osovine.

Law for the Protection of the Nation
Bugarski antisemitski "Zakon o zaštiti nacije", zasnovan na nemačkim rasnim zakonima.

Filov je 1. juna 1944. smenio Božilova, u nadi da će smiriti unutrašnju opoziciju i saveznike. Filov je nevoljno odlučio da se savez sa Nemačkom okonča.[39] Ivan Bagrjanov je preuzeo dužnost premijera. Filov se nadao da će iskrcavanje saveznika na Balkan omogućiti Bugarskoj da se pridruži saveznicima bez gubitka teritorija u Trakiji i Makedoniji i da izbegne nemačku okupaciju Bugarske koja bi usledila odmah nakon promene strana. Ali invazija na Normandiju 6. juna okončala je svaku mogućnost velike ofanzive zapadnih saveznika na Balkanu. U međuvremenu, sovjetske ofanzive na zapad su se nastavile ubrzano. Takođe u to vreme, nemačke snage su se povlačile iz Grčke, a Bugarska je izgubila svoj strateški značaj za zapadne saveznike.[40]

Bagrjanov je imao simpatije prema Zapadu i nadao se da će isključiti Bugarsku iz rata pre nego što sovjetske snage stignu do Dunava, izbegavajući tako sovjetsku okupaciju. Do sredine avgusta, američki diplomatski pritisak i izveštaj Međunarodnog komiteta Crvenog krsta koji je detaljno opisao teškoće zatvorenika, uslovili su poboljšanje uslova u logoru za ratne zarobljenike u Šumenu, pre toga savezničkim ratnim zarobljenicima je bila dozvoljena samo ograničena voda i patili su od neuhranjenosti.[35] Bagrjanov je 17. avgusta ukinuo antisemitsko zakonodavstvo svojih prethodnika.[41] Imao je uspeha u pregovorima o povlačenju nemačkih snaga iz Varne na osnovu toga što je njihovo prisustvo izazvalo saveznički napad i blokiralo dolazak bilo kojih nemačkih trupa u Bugarsku.[40]

Ali njegovi planovi su krenuli po zlu. Sovjetske snage su 20. avgusta 1944. probile odbranu Osovine u Rumuniji, i približile se Balkanu i Bugarskoj. Dana 23. avgusta, Rumunija je napustila Sile Osovine i objavila rat Nemačkoj, koja je dozvolila sovjetskim snagama da pređu njenu teritoriju i stignu do Bugarske.[4] Bugarska vlada je 27. avgusta objavila neutralnost. Bagrjanov je predao Nemcima 8.000 železničkih vagona da bi ubrzao njihovo povlačenje.[41] Otadžbinski front, koji je zahtevao punu neutralnost, osudio je ovu pomoć.[41] Istog dana Otadžbinski front je doneo odluku o podsticanju oružane pobune protiv vlasti.[41]

Josif Staljin je 30. avgusta izjavio da SSSR više neće priznati bugarsku neutralnost. Sovjetski pritisak da se Nemačkoj objavi rat bio je intenzivan.[4] Bagrjanov je uveravao Sovjete da će strane trupe u Bugarskoj biti razoružane, naredio je nemačkim trupama da napuste zemlju i počeo da razoružava nemačke vojnike koji su stizali u Dobrudžu, ali je odbio da naruši novoproglašenu neutralnost Bugarske objavom rata Nemačkoj.[41] Ali ovo nije bilo dovoljno. Dana 2. septembra, Bagrjanova i njegovu vladu zamenila je vlada Konstantina Muravijeva i onih opozicionih partija koje nisu bile u Otadžbinskom frontu. Muravijev se u početku protivio ratu sa Nemačkom, tvrdeći da bi to bilo iskorišćeno kao izgovor za sovjetsku okupaciju Bugarske.[42] Otadžbinski front je uskratio podršku vladi, koji ju je opisao kao pronacistički nastrojen pokušaj da se održi na vlasti. Otadžbinski front je 4. septembra organizovao narodne proteste.[42] Muravijev je 5. septembra odlučio da prekine diplomatske odnose sa Nemačkom, ali je odložio objavljivanje tog poteza dva dana na nagovor ministra rata general-poručnika Ivana Marinova da omogući bugarskim trupama da se povuku iz okupirane Makedonije. Kada su sve nemačke trupe napustile zemlju popodne 7. septembra, Bugarska je objavila rat Nemačkoj, ali je ranije istog dana Sovjetski Savez objavio rat Bugarskoj, bez konsultacija ni sa SAD ni sa Britanijom, "da bi oslobodio Bugarsku".[42] Bugarska je 8. septembra istovremeno bila u ratu sa četiri glavne zaraćene strane: Nemačkom, Britanijom, SAD i SSSR-om.[43] Sovjetske snage su prešle granicu 8. septembra. Oni su do sledećeg dana zauzeli severoistočni deo Bugarske zajedno sa ključnim lučkim gradovima Varnom i Burgasom. Po naređenju vlade, bugarska vojska nije pružila otpor.[44][45][46]

Holokaust[uredi | uredi izvor]

Sovjetske trupe u Sofiji, Bugarska, septembar 1944.
Bugarski padobranci ulaze u Kumanovo u Makedoniji novembra 1944.
Bugarski Štug III i pomoćna pešadija koja je napredovala ka grebenu Stražina u Makedoniji u oktobru 1944.
Doček bugarskih vojnika u Skoplju 14. novembra 1944. godine.
Bugarske trupe prelaze Dunav kod Bezdana u Vojvodini u januaru 1945.
Mapa ofanzive bugarskih trupa na Jugoslaviju u jesen 1944. (oktobar–novembar).
Pancer IV tenk nemačke proizvodnje bugarske vojske u Mađarskoj u martu 1945. Oznake zvezda u sovjetskom stilu imaju za cilj da spreče zabunu sa nemačkim Pancerom IV.
Vidi još: Istorija Jevreja u Bugarskoj i Istorija Jevreja u Severnoj Makedoniji

Tokom savezništva Bugarske sa nacističkom Nemačkom, bugarska vlada je uvela mere i zakone usmerene na Jevreje i druge manjine. Septembra 1939. svi Jevreji koji su smatrani stranim državljanima, oko 4.000, su proterani. Većina je na kraju pobegla u Palestinu, stigavši tamo nakon značajnih poteškoća. Ministar unutrašnjih poslova Petar Gabrovski i Aleksandar Belev, nakon proučavanja Nirnbersških zakona, uveli su 1940. godine Zakon o zaštiti nacije, koji je bio na snazi od januara 1941. godine.[1] Na ovaj način, Jevreji u Bugarskoj bili su isključeni iz većine profesija, univerziteta i sindikata, iz svih državnih službi i iz određenih javnih oblasti. Štaviše, Jevreji su morali da nose posebne lične karte, bilo im je zabranjeno da nose „nejevrejska“ imena ili da stupaju u brak sa Bugarkama.[47]

Bugarsko iredentističko zauzimanje 1941. željene teritorije od Grčke i Jugoslavije i formiranje novih oblasti Skoplja, Bitolja i Belomora povećalo je bugarsko jevrejsko stanovništvo na oko 60.000.[48] Njima je bilo zabranjeno da imaju bugarsko državljanstvo po Zakonu o zaštiti nacije.[5] Od početka rata, bugarske okupacione vlasti u Grčkoj i Jugoslaviji predavale su jevrejske izbeglice koje su bežale iz osovinske Evrope Gestapou. U oktobru 1941. bugarske vlasti su zahtevale registraciju 213 srpskih Jevreja koje je otkrio Gestapo u Skoplju pod bugarskom upravom; uhapšeni su 24. novembra, a njih 47 odvedeno je u Banjički logor u Beogradu, Srbija i ubijeno 3. decembra 1941. godine.[5][49][50]

Nakon Zakona o zaštiti nacije usledio je dekret-zakon (naredbi) od 26. avgusta 1942. godine, koji je pooštrio ograničenja za Jevreje, proširio definiciju jevrejstva i povećao teret dokazivanja potreban za dokazivanje nejevrejskog statusa i izuzeća. Jevreji su nakon toga morali da nose žute zvezde, osim samo onih krštenih koji su praktikovali hrišćansku evharistiju. Bugarski Jevreji venčani sa nejevrejima po hrišćanskom obredu pre 1. septembra 1940. i kršteni pre primene Zakona o zaštiti nacije 23. januara 1941, bili su u povoljnijem položaju. Izuzeci za ratnu siročad, ratne udovice i boračke invalide od sada su važili samo "u slučaju takmičenja sa drugim Jevrejima", a sve takve privilegije su mogle biti ukinute ili odbijene ako je pojedinac osuđen za zločin ili je smatran "antivladinim " ili "komunistom".[5] Februara 1943. SS-hauptšturmfirer Teodor Daneker i Belev, kog je Gabrovski 1942. imenovao na čelo nove "Kancelarije komesara za jevrejska pitanja" u okviru ministarstva unutrašnjih poslova, potpisali su sporazum Daneker-Belev, u kojem se Bugarska složila da isporuči Nemačkoj 20.000 jevrejskih zarobljenika.[51] Bugarska je jedina nacija koja je potpisala sporazum sa Nemačkom o isporučivanju Jevreja na ovaj način. Bugarska je pristala da snosi troškove njihovog proterivanja i u dokumentu je eksplicitno navedeno da Bugarska, znajući njihovu sudbinu u nemačkim rukama, nikada neće tražiti repatrijaciju Jevreja.[52]

Zakon o zaštiti nacije predviđao je da Jevreji služenje vojnog roka služe u radnim bataljonima, a ne u redovnoj vojsci. Bataljoni prinudnog rada osnovani su u Bugarskoj 1920. godine kao način zaobilaženja Nejskog mirovnog ugovora, koji je ograničio veličinu bugarske vojske i okončao regrutaciju u redovnu vojsku.[5] Služba prinudnog rada koju je uspostavila vlada Aleksandra Stambolijskog snabdevala je jeftinom radnom snagom vladine projekte i zapošljavala je demobilisane vojnike iz Prvog svetskog rata.[5] U prvoj deceniji njegovog postojanja, više od 150.000 bugarskih podanika, „prvenstveno manjina (posebno muslimana) i drugih siromašnih slojeva društva“ je regrutovano na službu.[5] Tridesetih godina 20. veka, uoči Drugog svetskog rata, Služba prinudnog rada je militarizovana: pridružena je ratnom ministarstvu 1934. godine, a dobila je vojne činove 1936. godine.[5] Nakon početka rata, 1940. godine "radnički vojnici" su osnovani kao poseban korpus "koji je imao zadatak da sprovodi antijevrejsku politiku tokom Drugog svetskog rata" kao deo sveukupnog plana "deprivacije".[5]

U avgustu 1941. godine, na zahtev Adolfa-Hajnca Bekerlea, nemačkog opunomoćenog ministra u Sofiji, ratno ministarstvo je prepustilo kontrolu nad svim jevrejskim prinudnim radnicima Ministarstvu građevine, puteva i javnih radova.[5][53] Obavezna regrutacija je primenjivana od avgusta 1941: u početku su regrutovani muškarci od 20 do 44 godine, a starosna granica je porasla na 45 godina u julu 1942. a kasnije na 50 godina.[5][54] Bugari su zamenili Jevreje u komandama jevrejskih radnih jedinica, koje više nisu imale pravo na uniforme.[5] Dana 29. januara 1942. najavljeni su novi potpuno jevrejski bataljoni prisilnog rada, njihov broj je do kraja 1942. udvostručen na dvadeset četiri. Jevrejske jedinice su odvojene od ostalih etničkih grupa, tri četvrtine bataljona prinudnog rada bile su pripadnici manjina: Turci, Rusi i stanovnici teritorija koje je okupirala Bugarska, ostali su bili dopunjeni od bugarskih nezapošljenika.[5][55] Jevreji na prinudnom radu bili su suočeni sa diskriminatornom politikom koja je vremenom postajala sve stroža, sa povećanjem radnog vremena i smanjenjem naknade za ishranu, odmor i slobodne dane.[5] Dana 14. jula 1942. osnovana je disciplinska jedinica koja je uvela nove kaznene mere: oduzimanje dušeka ili tople hrane, "dijetu na bazi hleba i vode", i zabranu poseta mesecima.[5][56] Kako je rat odmicao Jevreji su činili sve više napora da pobegnu i kazne su postajale sve oštrije.[5][57][58]

U martu 1943. bugarske trupe i vojna policija pokupile su Jevreje u Bugarskoj okupiranoj Grčkoj Makedoniji i Vardarskoj Makedoniji u Jugoslaviji, 7.122 iz Makedonije i 4.221 iz Trakije, i poslali ih u tranzitne koncentracione logore u bugarsku dunavsku luku Lom, gde su ukrcani i odvedeni u Beč i odatle u Treblinku; gde su skoro svi ubijeni.[1][59][60] Ovo je dogovoreno zahtevom nemačkog ministarstva spoljnih poslova u proleće 1942. da se svi Jevreji pod bugarskom kontrolom predaju Nemačkoj, čemu je bugarska vlada pristupila, stvarajući Komesarijat za „Jevrejska pitanja“ pod Belevim da organizuje genocid na koji je pozvan na Vanzejskoj konferenciji.[60] Do marta 1943. bugarske vlasti su u predratnim granicama zemlje koncentrisale bugarske Jevreje u školama i železničkim stanicama.[47] Nakon toga, u proleće 1943, protesti koje je predvodio narodni poslanik Dimitar Pešev i Bugarska pravoslavna crkva, zabrinuta za dobrobit Jevreja koji su prešli na hrišćanstvo, kao i za „nacionalnu manjinu“ uopšte, uspela je da prvo odloži, a zatim u maju konačno spreči Belev plan da ispuni broj od 20.000 deportacijom oko 8.000 bugarskih Jevreja iz Sofije, Ćustendila, i drugih mesta u nacističke logore za istrebljenje u Poljskoj, uključujući sve Jevreje iz jugozapadne Bugarske. Umesto toga im je oduzeta sva imovina, deportovani su u provincije, a muškarci od 20–40 godina regrutovani na prinudni rad, kao i Jevreji iz Stare Zagore i Kazanlaka.[1][51] Ministarski savet je 21. maja 1943. izglasao da počne proterivanje Jevreja iz Sofije za tri dana.[61] Belev je 24. maja naredio proterivanje Jevreja iz prestonice: 19.000 sofijskih Jevreja je deportovano u određena ruralna područja i gradove.[61] Uređeni su specijalni vozovi i Jevrejima su dodeljeni određeni polasci, razdvajajući članove porodice. Dozvoljeno je bilo najviše 30 kg prtljaga po osobi;[62] ostatak su bili primorani da ostave, da prodaju po "zloupotrebljivo niskim" cenama, ili koje su na drugi način opljačkane i pokradene.[5] Bugarski zvaničnici i njihovi susedi su imali koristi od takvih prihoda.[5]

U aprilu 1943. Joahim fon Ribentrop je upitao kralja Borisa zašto Bugarska nije poslala više Jevreja na istrebljenje. Dobio je odgovor da će Boris deportovati „samo mali broj boljševičko-komunističkih elemenata iz Stare Bugarske [granice Bugarske pre 1941.] jer su mu ostali Jevreji bili potrebni za izgradnju puteva.”[1] U maju 1943. Bugarska je zatvorila istaknute ljude. Jevrejske vođe u koncentracionom logoru Somivit, kasnije tog i sledećeg meseca, više od 20.000 Jevreja je deportovano iz Sofije i njihova imovina je zaplenjena.[47][60] Godine 1934. Sofija je imala oko 25.000 jevrejskih stanovnika, koji su činili blizu jedne desetine ukupnog stanovništva grada.[60] Nemačko ministarstvo spoljnih poslova je shvatilo da se Bugarska plaši saveznika i da se nada da će izbeći antagonizaciju sa njima.[1] Bez obzira na to, getoizacija i policijski čas bugarskog jevrejskog stanovništva završeni su 1943. godine, a antisemitski rasni zakoni ukinuti su tek posle 30. avgusta 1944.[1][47]

Prelazak na savezničku stranu (septembar 1944 – maj 1945)[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bečka ofanziva

Sovjetske snage su 8. septembra prešle bugarsko-rumunsku granicu i uoči 8. septembra garnizonski odredi, predvođeni oficirima Zveno-a, zbacili su vladu nakon što su zauzeli strateške tačke u Sofiji i uhapsili ministre vlade. Nova vlada Otadžbinskog fronta imenovana je 9. septembra sa Kimonom Georgijevim na mestu premijera. Odmah je objavljen rat Nemačkoj i njenim saveznicima, a divizije koje su Sile Osovine poslale da napadnu Bugarsku lako su odbačene.

Proosovinska bugarska vlada u egzilu formirana je u Beču, pod vođstvom Aleksandra Cankova i okupila je bugarski SS puk od 600 vojnika bugarskih antikomunističkih dobrovoljaca koji su već bili u Nemačkoj pod nemačkim komandantom, ali oni su imali malo uspeha.[51][63][64] Sovjetski ratni zarobljenici i internirani sovjetski građani pušteni su iz logora Sveti Kirik DPODS kada je Otadžbinski front preuzeo vlast.[36] Zarobljenici zapadnih saveznika vraćeni su preko Turske, a logor za ratne zarobljenike u Šumenu zatvoren je 25. septembra 1944. godine.[35] Koncentracioni logor za bugarske komuniste i sovjetske simpatizere u Stavroupoliju (bug. Кръстополе) u Grčkoj je zatvoren pošto su se Bugari povukli sa okupirane teritorije.[65]

Primirje sa saveznicima potpisano je 28. oktobra 1944. u Moskvi. Potpisnici su bili Džordž Frost Kenan, Andrej Višinski, i Ser Arčibald Klark Ker koje su predstavljali maršal Fjodor Tolbuhin i poručnik Džejms Gamel za saveznike i OUN, a za Bugare ministar spoljnih poslova Petko Stainov, ministar finansija Petko Stojanov i Nikola Petkov i Dobri Terpešev kao ministar bez portfelja.[66]

U Makedoniji su se bugarske trupe, opkoljene nemačkim snagama i izdane od visokih vojnih komandanata, borile za povratak među starim granicama Bugarske. Za razliku od komunističkog otpora, desničarski sledbenici Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (UMRO) videli su rešenje makedonskog pitanja u stvaranju probugarske nezavisne Nezavisne Države Makedonije. U to vreme vođa UMRO-a Vančo Mihajlov stigao je u nemačko ponovo okupirano Skoplje, gde su se Nemci nadali da bi on mogao da formira makedonsku državu na bazi bivših struktura UMRO-a i Ohrane. Videvši da je Nemačka izgubila rat i da bi izbegao dalje krvoproliće, posle dva dana odbio je ponudu.[67] Pod vođstvom nove bugarske prokomunističke vlade, tri bugarske armije (ukupno oko 455.000 vojnika) ušle su u Jugoslaviju u septembru 1944. i zajedno sa sovjetskim i jugoslovenskim snagama krenule u Niš i Skoplje sa strateškim zadatkom da blokiraju nemačke snage koje se povlače iz Grčke. Južna i istočna Srbija i Makedonija oslobođene su u roku od mesec dana, a bugarska Prva armija od 130.000 vojnika nastavila je ka Mađarskoj, oteravši Nemce i ušavši u Austriju aprila 1945. Uspostavljen je kontakt sa britanskom Osmom armijom u gradu Klagenfurtu 8. maja. 1945, dan kada je nacistička vlada u Nemačkoj kapitulirala. Tada je general Vladimir Stojčev potpisao sporazum o demarkaciji sa komandantom britanskog V korpusa Čarlsom Kejtlijem.

Posledice i rezultati[uredi | uredi izvor]

Građani Sofije dočekuju Prvu bugarsku armiju 17. juna 1945. godine nakon njenog povratka iz Austrije na kraju ratnih dejstava u Evropi.

Kao posledica Drugog svetskog rata, Sovjetski Savez je napao Bugarsku i 1946. je uspostavljen komunistički režim sa Georgijem Dimitrovim na čelu. Monarhija je ukinuta 1946, a kralj je poslat u egzil. Osnovana je Narodna Republika Bugarska koja je trajala do 1990. Crvena armija je ostala u okupiranoj Bugarskoj do 1947. Bugarska se kasnije pridružila Varšavskom paktu 1954. godine i učestvovala u invaziji na Čehoslovačku 1968. godine.

Iako je bugarsko primirje sa Sovjetskim Savezom predalo svu teritoriju koju je Bugarska okupirala i na koju je polagala pravo u grčkoj i jugoslovenskoj Makedoniji i Trakiji, Pariski mirovni ugovori iz 1947. potvrdili su inkorporaciju Južne Dobruže u sastav Bugarske tokom rata, čime je Bugarska postala jedina zemlja Osovine koja je povećala svoju predratnu teritoriju. Vraćeni su okupirani delovi Egejske oblasti i Vardarske Makedonije a 150.000 Bugara je proterano iz Zapadne Trakije.

Posle iskušenja tokom rata, većina preostalih bugarskih Jevreja, oko 50.000 u septembru 1944. je emigriralo. Oko 35.000 otišlo je u Palestinu pod britanskim mandatom a velika većina otišla je u državu Izrael nakon 1948. godine; tokom prvih godina 1950-ih oko 45.000 bugarskih Jevreja napustilo je posleratnu komunističku državu.[47][60]

Oružane snage[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vojska Bugarske

Do kraja rata Bugarska je uspela da mobiliše oko 450.000 ljudi. Vojna oprema je uglavnom bila nemačkog porekla. Do 1945. Bugarska je takođe dobila zalihe sovjetskog naoružanja, uglavnom malokalibarskog oružja.

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Bugarski Makedonci poziraju u Sofiji sa nemačkom vojskom nakon napada sila Osovine na Jugoslaviju u aprilu 1941. godine. Preko parole i karte vidi se da traže Nezavisnu Makedonsku državu.
    Bugarski Makedonci poziraju u Sofiji sa nemačkom vojskom nakon napada sila Osovine na Jugoslaviju u aprilu 1941. godine. Preko parole i karte vidi se da traže Nezavisnu Makedonsku državu.
  • Ulazak bugarske vojske u Vardarsku Makedoniju u aprilu 1941. godine.
    Ulazak bugarske vojske u Vardarsku Makedoniju u aprilu 1941. godine.
  • 1147 Banatskih Bugara, među kojima su bili i mali broj Makedonskih ratnih zarobljenika (kao dio vojske Kraljevina Jugoslavije) su prikazani pred oslobođenje iz nemačkog zarobljeništva posle bugarske intervencije u Temišvaru, 1941.[68]
    1147 Banatskih Bugara, među kojima su bili i mali broj Makedonskih ratnih zarobljenika (kao dio vojske Kraljevina Jugoslavije) su prikazani pred oslobođenje iz nemačkog zarobljeništva posle bugarske intervencije u Temišvaru, 1941.[68]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z Ioanid, Radu (2010). „Occupied and Satellite States”. Ur.: Hayes, Peter; Roth, John K. The Oxford Handbook of Holocaust Studies. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199211869.003.0022. 
  2. ^ Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R. (2018). The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, vol. III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-02386-5. 
  3. ^ Laqueur, Walter; Baumel, Judith Tydor, ur. (2001). The Holocaust Encyclopedia (na jeziku: engleski). Yale University Press. str. 98—104. ISBN 978-0-300-13811-5. 
  4. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s Crampton, Richard J. (2014). „Bulgaria”. Ur.: Dear, I. C. B.; Foot, M. R. D. The Oxford Companion to World War II (online) (na jeziku: engleski) (1 izd.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860446-4. doi:10.1093/acref/9780198604464.001.0001. 
  5. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa Ragaru, Nadège (2017-03-19). „Contrasting Destinies: The Plight of Bulgarian Jews and the Jews in Bulgarian-occupied Greek and Yugoslav Territories during World War Two”. Online Encyclopedia of Mass Violence (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-03-08. 
  6. ^ Chary, Frederick B. (1972). The Bulgarian Jews and the final solution, 1940-1944. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7601-1. OCLC 878136358. 
  7. ^ Seton-Watson, Hugh (1945). Eastern Europe Between the Wars, 1918-1941 (na jeziku: engleski). Cambridge University Press Archive. ISBN 978-1-001-28478-1. 
  8. ^ Zakon za ureždane na podanstvoto v Dobrudža, D.V., n° 263, 21.11.1940.
  9. ^ a b Dăržaven vestnik [State gazette], D.V., 16, 23.01.1941.
  10. ^ CDA, F 370K, o 6, ae 928, l 75 r/v.
  11. ^ a b CDA F 176K, o 11, ae 1775, l.10
  12. ^ CDA F 176K, o 11, ae 1775, l.9
  13. ^ Chary, Frederick B. (1972). The Bulgarian Jews and the final solution, 1940-1944. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7601-1. OCLC 878136358. 
  14. ^ Search in State Agency "Archives" (6984 documents in Bulgarian)
  15. ^ CDA, F 176 K, o 11, ae 2165, l. 10-25.
  16. ^ CDA, F 176K, o 11, ae 1779, l. 10.
  17. ^ Megargee & White 2018, str. 2 harvnb greška: više ciljeva (3×): CITEREFMegargeeWhite2018 (help)
  18. ^ Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia 1941-1945. 2. Stanford University Press. str. 196. ISBN 0804779244. 
  19. ^ Featherstone, K. (2011). The Last Ottomans: The Muslim Minority of Greece 1940-1949. Springer. str. 83. ISBN 978-0230294653. 
  20. ^ a b v g d đ e ž z i Crampton 2008, str. 259
  21. ^ In Macedonia, eyewitnesses recall and newsreel footage shows that the local Macedonian population went out to greet the Bulgarian troops who had helped remove the Yugoslav yoke, and that they waved Bulgarian flags. Keith Brown, The Past in Question: Modern Macedonia and the Uncertainties of Nation, Keith Brown; Princeton University Press. 2018. ISBN 0691188432. str. 134.
  22. ^ Initially welcomed as liberators by the local Slavic population, the Bulgarian military and civil authorities soon became unpopular, as they pursued an authoritarian policy of centralization. Raymond Detrez, The A to Z of Bulgaria, G - Reference, SCARECROW PRESS INC. 2010. ISBN 0810872021. стр. 485.
  23. ^ Hilde Katrine Haug (2012). Creating a Socialist Yugoslavia: Tito, Communist Leadership and the National Question. Bloomsbury Publishing. стр. 105. ISBN 978-0857721211. „At first, many Macedonians greeted the Bulgarians with enthusiasm” 
  24. ^ Djokić, Dejan (2003). Yugoslavism: Histories of a Failed Idea, 1918-1992. C. Hurst & Co. Publishers. стр. 119. ISBN 1850656630. „Many Slavs in Macedonia, perhaps the majority, still harboured Bulgarian consciousness...The initial reaction among the population was to greet the Bulgarians as liberators” 
  25. ^ Although a pro-Bulgarian inclination, fed by the Serbian assimilationist policy, has been always strong among the Macedonians, it reached its peak in 1941, at a time when the Bulgarian troops were welcomed as 'liberators. Dimitris Livanios, The Macedonian Question: Britain and the Southern Balkans 1939-1949, Oxford University Press Oxford. 2008. ISBN 0191528722. str. 179.
  26. ^ ... indeed, the incoming Bulgarian troops were hailed as liberators from Serb rule. (Miller 1975; Svolopoulos 1987a; Kotzageorgi-Zymari 2002
  27. ^ Crampton 2008, str. 258–62
  28. ^ Livanios 2008, str. 102–27). Evanthis Hatzivassiliou and Dimitrios Triantaphyllou as ed. NATO’s First Enlargement: A Reassessment, Routledge. 2017. ISBN 113479844X. str. 51.
  29. ^ "Most of the Slavophone inhabitants in all parts of divided Macedonia – perhaps a million and a half in all – felt themselves to be Bulgarians at the beginning of the Occupation; and most Bulgarians, whether they supported the Communists, IMRO, or the collaborating government, assumed that all Macedonia would fall to Bulgaria after the war." The struggle for Greece, 1941-1949, Christopher Montague Woodhouse, C. Hurst & Co. Publishers. 2002. ISBN 1-85065-492-1. str. 67.
  30. ^ a b v g d Crampton 2008, str. 260
  31. ^ a b v Crampton 2008, str. 261
  32. ^ a b Crampton 2008, str. 162
  33. ^ Crampton 2008, str. 161–162
  34. ^ CDA, F 242K, o 4, ae 897, l.8-10
  35. ^ a b v g d đ e Sage, Steven F. (2018). „Bulgaria”. Ur.: Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R.; Hecker, Mel. The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Volume III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany (na jeziku: engleski). Bloomington: Indiana University Press. str. 30—31. ISBN 978-0-253-02386-5. 
  36. ^ a b Sage 2018, str. 3 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFSage2018 (help)
  37. ^ a b Crampton 2008, str. 270
  38. ^ Fox, Wily (2008). How King Boris Saved the Jews of Bulgaria from the Clutches of His Axis Ally Adolf Hitler. AuthorHouse. str. 213. ISBN 978-1438922836. 
  39. ^ Crampton 2008, str. 277–278
  40. ^ a b Crampton 2008, str. 278
  41. ^ a b v g d Crampton 2008, str. 279
  42. ^ a b v Crampton 2008, str. 280
  43. ^ Riches, Christopher; Palmowski, Jan (2019). „Bulgaria”. A Dictionary of Contemporary World History (na jeziku: engleski). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-187090-3. doi:10.1093/acref/9780191870903.001.0001. 
  44. ^ R. J. Crampton. A Concise History of Bulgaria. Cambridge University Press, 1997. p. 181
  45. ^ Marietta Stankova. Bulgaria in British Foreign Policy, 1943–1949. Anthem Press, 2015. pp. 63-64
  46. ^ Robert Bideleux, Ian Jeffries. The Balkans: A Post-Communist History. Routledge, 2007. p. 84
  47. ^ a b v g d Laqueur, Walter; Baumel, Judith Tydor, ur. (2001). The Holocaust Encyclopedia (na jeziku: engleski). Yale University Press. str. 98—104. ISBN 978-0-300-13811-5. 
  48. ^ Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R. (2018). The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, vol. III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-02386-5. 
  49. ^ Centralen Dăržaven Arhiv [Central State Archives], CDA, F 2123 K, o 1, ae 22 286, l. 56-57.
  50. ^ Micković, Evica; Radojčić, Milena., ur. (2009). Logor Banjica: Logoraši: Knjige zatočenika koncentracionog logora Beograd-Banjica (1941-1944), Vol. I. Belgrade: Istorijski arhiv Beograda. str. 163—166. ISBN 9788680481241. 
  51. ^ a b v Chary, Frederick B. (1972). The Bulgarian Jews and the Final Solution, 1940-1944Neophodna slobodna registracija (na jeziku: engleski). University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7601-1. 
  52. ^ Crowe 2018, str. 300 harvnb greška: više ciljeva (2×): CITEREFCrowe2018 (help)
  53. ^ Ruling n° 113, Council of Ministers, protocol 132, 12.08.1941.
  54. ^ Hoppe, Jens (2007). „Juden als Feinde Bulgarians? Zur Politik gengenüber den bulgarischen Juden in der Zwischenkriegszeit”. Ur.: Dahlmann, Dittmar; Hilbrenner, Anke. Zwischen grossen Erwartungen und bösem Erwachen: Juden, Politik und Antisemitismus in Ost- und Südosteuropa 1918-1945. Paderborn: Schöningh. str. 217—252. ISBN 978-3-506-75746-3. 
  55. ^ Dăržaven Voenno-Istoričeski Arhiv [State Military-Historical Archives] DVIA, F 2000, o 1, ae 57, l.57–74.
  56. ^ Ruling n° 125, Council of Ministers, protocol 94, 14.07.1942.
  57. ^ Records of the 7th Chamber of the People’s Court, March 1945 - CDA, F 1449, o 1, ae 181.
  58. ^ Troeva, Evgenija (2012). „Prinuditelnijat trud prez Vtorata svetovna vojna v spomenite na bălgarskite evrei [Forced Labor during World War Two in the Memory of the Bulgarian Jews]”. Ur.: Luleva, Ana; Troeva, Evgenija; Petrov, Petăr. Prinuditelniяt trud v Bъlgariя (1941-1962): spomeni na svideteli [Prinuditelnijat trud v Bălgarija (1941-1962). Spomeni na svideteli] [Forced Labor in Bulgaria (1941-1962). Witnesses' Memories]. Sofia: Akademično izdatelstvo "Prof. Marin Drinov" [Akademično izdatelstvo “Marin Drinov”]. str. 39—54. ISBN 9789543224876. 
  59. ^ Plaut, J. E. (2000). „1. The Bulgarian Occupation Zone" in "1941–1944: The Occupation of Greece and the Deportation of the Jews”. Greek Jewry in the 20th Century, 1912–1983: Patterns of Jewish Survival in the Greek Provinces Before and After the Holocaust. Fairleigh Dickinson University Press. str. 54–57. ISBN 978-0-8386-3911-5. 
  60. ^ a b v g d „Bulgaria”. encyclopedia.ushmm.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-03-02. 
  61. ^ a b Crowe, David M. (2018). The Holocaust: Roots, History, and Aftermath (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 978-0-429-96498-5. 
  62. ^ Ruling n° 70, Council of Ministers, protocol 74, 21.05.1943.
  63. ^ Merriam 1999, str. 8
  64. ^ Bishop, Chris (2012). SS Hitler's Foreign Divisions: Foreign Volunteers in the Waffen-SS 1940–45 (na jeziku: engleski). Amber Books Ltd. ISBN 978-1-908273-99-4. 
  65. ^ Sage, Steven F. (2018). „Bulgaria”. Ur.: Megargee, Geoffrey P.; White, Joseph R.; Hecker, Mel. The United States Holocaust Memorial Museum Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Volume III: Camps and Ghettos under European Regimes Aligned with Nazi Germany (na jeziku: engleski). Bloomington: Indiana University Press. str. 24—25. ISBN 978-0-253-02386-5. 
  66. ^ Department of State Bulletin, October 29, 1944, Vol. XI, No. 279 Washington, DC: Government Printing Office, 1944.
  67. ^ Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. str. 238—240. ISBN 978-0-231-70050-4. 
  68. ^ Letter No.11660 From the Ministry of Ware to the Bulgarian Central Campaign Committee of Macedonia Sofia, 28 May 1941 CSA, fund 396, list 1, file 37, page 4. Original, typed.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бугарска_у_Другом_светском_рату&oldid=27557151”