Budim

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Crkva svetog Matije u Budimu

Budim (mađ. Buda, tur. Budin, nem. Ofen, češ. Budín) je zapadni deo mađarskog glavnog grada Budimpešte smešten na desnoj obali Dunava.

Budim se prostire na približno jednoj trećini površine Budimpešte, brdovit je, i prilično pokriven šumom. Obično predstavlja sinonim za visoke životne standarde. Najpoznatiji spomenici su Budimski dvorac i Citadela.

Poreklo imena[uredi | uredi izvor]

Postoji više hipoteza o poreklu naziva Budim. Prema jednoj, u korenu naziva je slovensko ime Budimir, neki smatraju da je ime izvedeno iz reči koju je lokalno stanovništvo koristilo da označi vodu, a razlog za to je bio Dunav na čijim obalama se grad prostire, dok neki smatraju da je grad dobio ime po svom osnivaču, hunskom kralju Bledi, Atilinom bratu.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Budim u srednjem veku. Crtež iz Hronika Hartmana Šedela

Postao je Budim slobodni kraljevski grad još 1244. godine.[1] Budim je bio glavni grad Mađarske od 1361. godine, sve dok ga nisu osvojili vojnici Osmanskog carstva 1541. godine, kada novi glavni grad postaje Bratislava, današnji glavni grad Slovačke, koja je tada nosila drugo ime (mađ. Pozsony, sloven. Prešporok).

Krajem 17. veka, 2. juna 1686. godine,[2] Budim pada u ruke Habzburzima, nakon 145 godina. Austrijanci naseljavaju veliki broj Nemaca, kako bi obnovili grad opustošen prethodnim ratovima. Oni su tu zatekli daleko više Srba nego Mađara; kao i u Pešti. Bilo je 1720. godine u Budimu 12.138 stanovnika, a u Pešti 2706 stanovnika. U nacionalnom pogledu u Budimu je tada najviše Nemaca (52,27%), pa Srba (37,62%) a Mađara (4,58%). U Pešti je tada 10% Srba, i od tada se stalno smanjuje njihov broj.[3]

Godine 1690, Velikom seobom Srba pod vođstvom patrijarha Arsenija Crnojevića povećao se broj Srba u budimskom Tabanu, gde su od ranije već živeli Srbi. Budimski Srbi su 1692. godine morali da plaćaju namet nazvan "odbrambenu taksu", pa taksu za otkup od vinogradskog kuluka, desetinu od zemlje itd.

Godine 1837. Budim je prednjačio među tri glavna grada Ugarske. Položen je na desnoj strani Dunava, na nadmorskoj visini 362 "stope", u njemu je tada živelo oko 30.000 stanovnika i podeljen je na šest kvartova: Tvrđava, Dunavsko predgrađe, Veliki drum, Novi grad i Stari Budim, Taban ili Srbski grad (ispog Gergeleza) i Hristinin grad. Od javnih zdanja najvrednija su: Kraljevska palata u okviru tvrđave čije je temelje kralj Bela IV postavio a drugi vladari su nadograđivali, a zvalo se po vlasniku "novo Peštansko brdo". Turci su od tvrđave 1687. godine napravili ruševine, a 1715. godine ponovo je građena palata do sredine tog veka. Budim je 1737. godine imao i 11 rimokatoličkih crkvi, četiri manastira, jednu srpsku crkvu, 22 pijace i 55 ulica. Obrazovne ustanove su bile: Arhigimnazija, Škola crtanja, Normalna škola u svakom kvartu, Srpska škola i Evangelistička devojačka škola. Tu je nekoliko bolnica, sirotište, banke, "toplice" - topli izvori za kupanje a voda se pije iz Dunava. Smatralo se da ime Budim potiče od tolikih toplih "voda", što se promenilo u "vuda" pa "Buda".[4]

Budim je proglašen slobodnim kraljevskim gradom 1703. godine, da bi 1784. ponovo dobio status glavnog grada Mađarske. Spajanjem sa Obudom i Peštom prerasta 1873. godine u današnju Budimpeštu.

Srbi u Budimu[uredi | uredi izvor]

Srba je bilo u Budimu mnogo pre velike seobe Srba pod patrijarhom Čarnojevićem. Godine 1640. pisao je patrijarh Jerusalimski Dositej - budimskim Srbima: "da i ubuduće daju milostinju za Sveti grob".[5] Mučena su u Budimu 1641. godine dva Srbina, Prodan i Đurka. Prodana su Turci nabili na kolac, a Đurka se otkupio.[6] Učeni Englez lekar dr Braun je 1668. godine odseo u kući jednog starijeg Srbina. A 1699. godine budimski Magistrat je svojim spisom dozvolio plemiću trgovcu Nikoli Dimitrijeviću, "da po trgovini kud hoće prolazi." To je najstarija sačuvana trgovačka povlastica budimskih Srba.

Bilo je 1702. godine u Srpskoj varoši 448 poreskih obveznika; a 100-150 njih su bili bećari, beskućnici i neplatiše. Godine 1715. u Budimu je bilo 1539. domova, od kojih 769 srpskih, 701 nemačkih i 68 mađarskih kuća.

Srbi u Budimu su u okviru carskih privilegija dobili svoju autonomnu instituciju "Tanač" (sud), na čijem čelu je bio birov koji je rešavao sporove svojih sunarodnika, zajedno sa 12 tanačnika (zakletih eškuta). Prvi birov bio je 1700-1703. godine, Mihail Kabakul, a poslednji (kada je ukinut tanač) 1844-1849. godine, Kuzman Pejaković. Gotovo dva veka tu se srbovalo, u srpskom delu predgrađu zvanom Taban, kao malo gde u srpskom svetu van srpske države.

I pre doseljavanja pod Čarnojevićem, bilo je u Budimu Srba - ali rimokatolika, koji su došli iz Bosne. Njih su zvali "Kršćani, Latini" i takođe su imali svoj "tanač". Mada nisu bili iste vere, što je tada bila nepremostiva prepreka, i jedni i drugi (Hrišćani, nazivani pogrdno Vlasi) su osećali isto, i tražili 28. aprila 1710. godine od vlasti, da se ujedine u jedan "tanač".[7]

U budimskom srpskom Tabanu su Srbi imali vekovima svoju autonomnu biranu vlast. Tu su za razliku od Srba u Pešti, živeli pored trgovaca i znatlija, i seoskog tipa stanovnici - zemljedelci i vinogradari. Stari birov bio je pre 1725. godine Josif Nikolić. Izabran je na saboru opštinskom 30. maja 1725. godine u Tabanu u varoškom domu, na skupu svih tanačnika i još 70 "gospodara" nova opštinska uprava. Za birova izabraše Jevtu Kneževića, dva eškuta Jovana Cvetinovića i Dimitrija Nenadovića, zatim za varoškog nataroša Petra Nenadovića, za tolmača (tumača) Miška, za kišbirova Trifuna, i dve kapidžije - istog Trifuna i starca Blagoja. Svi su bili plaćeni iz varoške kase, i imali nekakve druge pogodnosti, poput oslobađanja od plaćanja poreza. Godine 1729. postao je novi birov Jovan Cvetinović, raniji eškut (porotnik).[8] Varoški birov u Tabanu bio je 1737-1738. godine Nikola Davidović. Birov tabanski 1744-1745. godine bio je Petar Knežević, a notar Avram Rašković. Birova Srba u predgrađu Tabanu ima i u 19. veku. Birov budimski i pretplatnik Stojkovićeve knjige "Fizika", bio je 1801. godine Petar Antonović. Među prenumerantima iza njega se nalaze na spisku: Pavel Đurković živopisec, kupci - Arsenije ot Radić, Emanuil Grujić, Jovan Bozitovac, te nekoliko građana.

Pominju se u Tabanu sledeći zanatlijski esnafi: sapundžijski (1725); mesarski (1725) - cehmajstor Stojan Popović i aćamajstor Miha Ižaković; sabovski (1725) - cehmajstor Dojčin Cvejić i aćamajstor Stepan Marković; "Solgalo meščer majstor" izabran opet 1725. godine bio je Petar Orestijević.[9] Po jednom upućenom posetiocu, to je dični srpski centar, na desnoj strani Dunava: "U Budimu uprav srpska varoš, naročito Srbi 'zanadžije'(zanatlije) behu prvi na glasu." Tu su dolazile sa strane, mnoge kalfe i šegrti - "vandrokaši", da uče zanat i steknu majstorsko pismo. Sima Ignjatović brat književnika Jakova, držao je tu kafanu pod imenom "Kod zlatnog jelena". Tu su dolazili Srbi književni radnici, među kojima u Vuk St. Karadžić, kojem je 1987. godine zaslugom Stojana D. Vujičića, ispred te kafane postavljena spomen-bista, rad vajara Nebojše Mitrića.[10]

Poslanik budimskih Srba na crkveno-narodnom saboru u Karlovcima 1719. godine bio je Stanoje Radojević, stari budimski birov. Drugi put 1726. godine izabrali su Budimci "gospodara" Živana Brankovića. Godine 1744. bio je to Petar Dimić.

U Budimu je pre velike seobe Srba bila srpska pravoslavna bogomolja. Taj hram je stradao 1686. godine tokom turske opsade Budima. Budimska stara srpska pravoslavna crkva posvećena Sv. Dimitriju(?), podignuta je opet 1697. godine, po nalogu patrijarha Čarnojevića. Ta crkva je međutim stradala u poplavi 1738. godine, pa su Srbi 1741. godine krenuli sa gradnjom nove. Ugovor je bio sklopljen sa maor-majstorom Adamom Majehoferom iz Budima, realizovan je 1742. godine. Budimski saborni hram podignut u baroknom stilu osvetio je 1757. godine episkop budimski. Ikonostas je 1757. godine oslikao novosadski ikonopisac Vasilije Dimitrijević. Godine 1773. (po natpisu 7. decembra) budimsku crkvu je živopisao moler Mihail ot Sokolović, nastojanjem budimskog birova Petra Nestorovića.[11] Crkva i ikonostas su stradali u požaru 1810. godine. Novi ikonostas je uradio 1815. godine takođe Novosađanin, poznati Arsa Teodorović. Stara crkvena građevina posvećena prazniku Sošestviju Sv. Duha ili Duhovi, je dodatno stradala 1944. godine, tokom savezničkog bombardovanja mađarske prestonice. Srušena je srpska crkva 1949. godine jer je i bila na putu nove gradske saobraćajnice. Njen ikonostas je prenet u Sentandreju, gde se čuva. Nacrt tornja budimske pravoslavne crkve iz 1734. godine je takođe sačuvan.

Sveštenstvo budimsko činili su: pop Mihajlo (umro 1726), pop Veljko (1726), pop Nestor Živanović(1728), pop Petar Pantelić (1728)... Na jednom dokumentu iz 1748. godine potpisali su se u Tabanu, budimski sveštenici: Gavril Mihajlović, Antonije Josipović i Jovan Bejazović.[12]

Godine 1826. u Budimu su dva srpska pravoslavna sveštenika: paroh pop Jovan Vitković i kapelan pop Petar Parabak.[13]

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine, u Budimu je pravoslavno parohijsko zvanje osnovano 1742. godine, a crkvene matrikule se vode od 1742-1810. godine "neredovno" (izgorele su u požaru!), a od 1810. godine tačno i redovno. Postoji pravoslavni hram posvećen prazniku Duhovi, a sveštenstvo su činili 1846. godine, protoprezviter Jovan Vitković (to bio i 1826) pop Jovan Radenković. U parohiji je ukupno 460 pravoslavnih vernika.[14] Petar Petrović budimski đakon (1839) javlja se kao kupac srpske knjige.

U 18. veku rođen je u Budimu austrijski general, Pavel baron ot Papila.[15]

Izabrali su Budimci Srbi 1728. godine za narodnog učitelja "meštra" Danila Pavlovića, sa godišnjom platom od 60 f. Budimska srpska opština je 1745. godine izdvajala 100 f. godišnje za izdržavanje srpske škole.[16] Pretplatnik srpske knjige bio je 1801. godine učitelj Jovan Milivojević.[17] Dimitrije Popović je nastavnik 1820. godine. Učitelj u srpskoj narodnoj školi 1839. godine je Subota Mladenović. Školski direktor je 1846. godine David Davidović pravnik. Školske dece je bilo samo 28, a predavao im je učitelj Dimitrije Popović (to bio i 1826). Naimenovan je za budimskog učitelja 1866. godine Kosta Nikolić. On je izučio šest razreda gimnazije i Bogosloviju. Slušao je učiteljski kurs u Somboru gde je položio i učiteljski ispit.[18] Godine 1905. na budimskoj strani je jedna srpska narodna veroispovedna škola, u kojoj radi učitelj Svetozar Radašin rodom iz Lovre. Ima samo 11 đaka u redovnoj školi, i isto toliko u nedeljnoj; desetero dece pohađa državne osnovne škole.[19]

Godine 1826. školski direktor u Budimu je bio opštinski birov (knez) Georg Stanković (to i 1820), a 1847. godine tabanski izborni birov i prenumerant srpske knjige je David Pejaković. Senator opštinski bio je tada Jovan Ignjatović a protokolista kod Magistrata budimskog, Simeon Ignjatović.

Godine 1837. u Budimu postoje: Srpska crkva, Srpska škola, i tu je već dugo vremena stolica (sedište) episkopa Budimskog.[4]

Po izveštaju Gavrila Vitkovića u Budimu je 1847. godine bilo 460 Srba, a dve decenije kasnije 1867. godine ima mnogo manje - 326 duša.[2]

U Budimu živi i radi Vasilije Subotić knjigovezac i knjigoprodavac (1826), a lekar je tada dr Stefan Preradov. Tri kupca budimska bili su 1809. godine prenumeranti jedne srpske knjige: Toma i Dimitrije Lazarević i Lazar Vesković. Budimski građanin Evgenije Stojanović je 1862. godine izdao četvorku "Cetinjka", knjigu melodija za klavir, sastavljenu od najlepših narodnih pesama. Istu je namenio Crnogorcima, od čistog prihoda, nakon prodaje.[20]

Delovao je u Budimu i okolini 1904. godine mešoviti zbor budimskog Pevačkog društva "Zora".[11]

Po srpskom izvoru iz 1905. godine stanje je sledeće. U parohiji koja je prve, najviše klase sveštenik je pop Velemir Nedeljković rodom iz Munare, koji je i okružni prota i predsednik Školskog odbora. On stanuje u parohijskom stanu u crkveno-opštinskom domu, a zemljišnu sesiju nema. Crkveno-opštinski posed je 34 kj zemlje, a deluju i zaklade: Zaklada crkvena, Zaklada parohijska, Zaklada sirotinjska i Zaklada Jovana Ignjatovića "za udavače". Postoje i Zaklade pojedinaca: stipendijska dr Andrije Benickog, sirotinjska Ivana Dimšića i za siromašne sveštenike Tome Damjanovića. Parohiji pripadaju 31 pravoslavni dom, sa 338 stanovnika. Oko crkve koja je u dobrom stanju nalazi se isto takva porta. Postoji budimsko srpsko pravoslavno groblje, na kojem je sahranjeni i postoje spomenici srpskog kompozitora Kornelija Stankovića i pesnika Mite Popovića.[21]

Srpski pravoslavni hram u Budimu je postradao tokom Drugog svetskog rata a zatim srušen. Rušenje je bio vandalski čin mađarskih mladih komunista 1949. godine. Tokom akcije za "očišćenje trga", a povodom Staljinovog rođendana, srušili su srpsku crkvu potpuno.[6] Iz njega i porte nakon rušenja preneti su mermerni stari spomenicu u hram u Pešti, gde se i sad nalaze. Pored crkve stradalo je i staro srpsko Tabansko groblje. Na njegovom mestu je ostao veliki spomen krst od mermera, u okviru sadašnjeg Tabanskog parka. Krst je obnovljen 1987. godine, a to mesto se početkom 20. veka zvalo "trg Starog groblja" d kojeg je vodila tadašnja Grobljanska ulica. Prilikom sanacije tu su nađena tri stara srpska spomenika iz 17. veka kada su gradom vladali Turci. Na krstu je 2004. godine postavljen spomen natpis.

Kada su 1930. godine vršili sanaciju starog Tabanskog groblja, sa njega su preneti zemni ostaci srpskih uglednih javnih radnika i književnika i sahranjeni na groblju Farkašretu ("Vučja livada"), na zajedničkoj parceli. Postavljena im je zajednička velika spomen-ploča sa osnovnim podacima o njima. U grobljanskoj parceli broj 31. ostavljen je da se sahranjuju pravoslavci, od tada je tu postavljeno 11 novih spomenika, od kojih su 10 ispisanih epitafa na mađarskom jeziku. Tu postoji od 2002. godine zajednički spomenik za ostale srpske pokojnke prenete sa Tabanskog groblja. U Budimpešti postoji u Kerepeškom groblju, u kojem je 1945. godine uređivano sovjetsko vojno groblje, uza zid je poređano 61 srpski stari spomenik.[22]

Demografska istorija[uredi | uredi izvor]

Prema podacima iz 1715. godine, u Budimu je bilo 1538 kuća, od čega su 769 pripadale Južnim Slovenima (većinom Srbima), 701 je bila nemačka, i 68 su bile mađarske.[23]

Prema podacima iz 1720. godine, broj stanovnika se smanjio na 30.000 ljudi koji su naseljavali 1483 kuće, 851 je bila nemačka, 559 su bile južnoslovenske (većinom srpske), 68 je pripadalo Mađarima, a 5 Slovacima.[24]

Podaci iz 19. veka, pokazuju permanentno opadanje broja stanovnika pravoslavnih Srba. Tako Budim ima 1828. godine - 759 Srba; 1846. godine - 460 duša; 1860. godine 384 žitelja.[25]

Međunarodna saradnja[uredi | uredi izvor]

Budim je zbratimljen sa sledećim gradovima:

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ "Srbski narodni list", Budim 1843. godine
  2. ^ a b "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  3. ^ "Politika", Beograd 28. jun 1927. godine
  4. ^ a b "Serbski narodni list", Pešta 1837. godine
  5. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1873. godine
  6. ^ a b Milo Gligorijević: "Izlazak Srba", Beograd 1987.
  7. ^ "Glasnik društva srbske slovesnosti", Beograd
  8. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1875. godine
  9. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1874. godine
  10. ^ "Srpske nedeljne novine", Budimpešta 2013.
  11. ^ a b "Srpski sion", Karlovci 1904. godine
  12. ^ "Srpski letopis", Novi Sad 1870. godine
  13. ^ "Serbski letopisi", Budim 1826. godine
  14. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  15. ^ "Serbskij narodnij list", Budim 1838. godine
  16. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1886. godine
  17. ^ Atanasije Stojković: "Fizika", prvi deo, Budim 1801. godine
  18. ^ "Školski list", Sombor 1866. godine
  19. ^ Mata Kosovac, isto delo
  20. ^ "Danica", Novi Sad 1862. godine
  21. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  22. ^ Srpski institut, internet baza podataka, Budimpešta
  23. ^ Dr. Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga 2, Novi Sad, 1990.
  24. ^ Dr. Dušan J. Popović, ibid.
  25. ^ Pavle Sofrić: "Momenti iz prošlosti i sadašnjosti varoši Sentandreje", Pančevo-Sentandreja 2005. godine

Reference[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Budim na Vikimedijinoj ostavi.
Budim na Vikiputovanju.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Будим&oldid=27737180”