Vatreno oružje

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
SIG Pro poluautomatski pištolj
USS Iowa (BB-61) ispaljuje punu salvu sa boka broda tokom manevra u blizini ostrva Vijekes, Portoriko, 1. jula 1984.
Šmajser MP 40.

Vatrena oružja su specijalno projektovane i napravljene sprave - naprave koje velikim brzinama ispaljuju, jedan ili više projektila, koristeći dobijenu potisnu kinetičku energiju gasa oslobođenog u deliću sekunde sagorevanjem eksploziva, odnosno punjenja, u metku, odnosno cevi.[1][2][3][4] Projektil može da bude čvrst, tečan, gasovit ili sama energija, i može da bude slobodan, kao što su meci i artiljerijski šrapneli, ili zarobljen, kao što je slučaj sa tazerskim sondama i harpunima za kitove. Sredstva projekcije variraju u zavisnosti od dizajna, mada su projektili obično je pod uticajem pritiska gasa, proizvedenog bilo brzim sagorevanjem propelanta ili komprimiranim i uskladištenim mehaničkim sredstvima, koja deluju na projektil unutar otvorene cevi poput klipa. Zatvoreni gas ubrzava pokretni projektil duž cevi, dajući dovoljnu brzinu da se održi let projektila nakon prestanka dejstva gasa na kraju cevi. Alternativno, može se primeniti ubrzavanje generisanjem elektromagnetnog polja, u kom slučaju cev nije neophodna, već se koristi vođica. Ako se pritisak gasa ostvari putem mehaničke kompresije gasa umesto putem sagorevanja hemijskog propelanta, onda je tehnički oružje vazdušna puška, a ne vatreno oružje.[5]

Prvi uređaji koji su identifikovani kao oružje pojavili su se u Kini oko 1000. godine, kad su cevi od bambusa koje su sadržale barut i projektile od olovne sačme bile postavljene na koplja u vidu portabilnih personalnih vatrenih kopalja,[6], koja su kasnije korištena kao oružja za izazivanje šoka sa visokim učinkom u opsadi Deana 1132. godine. U 13. veku Kinezi su izumeli ručni top u vidu metalne cevi, koji se prema mišljenju mnogih smatra istinskom pretečom svog vatrenog oružja. Ova tehnologija se postepeno do 12. veka proširila kroz ostatak istočne Azija, južne Azije i Srednjeg istoka, a dospela je u Evropu tokom 13. veka.[7] Starija vatrena oružja su tipično koristila crni barut kao propelant, dok moderna oružja koriste bezdimni barut ili druge propelante.[8] Većina modernog vatrenog oružja (sa značajnim izuzetkom sačmarica sa glatkom cevi) ima žlebaste barele radi davanja rotacije projektilu čime se poboljšava stabilnost leta.

Moderna vatrena oružja se mogu opisati po njihovom kalibru (tj. njihovom prečniku otvora; on se daje u milimetrima ili inčima, npr. 7.5 mm, .357 in.) ili u slučaju sačmarica po njihovom gejdžu (npr. 12 ga.); po tipu delovanja koji se koristi (zatvarač, poluga, vijak, pumpa, revolver, poluautomatski, automatski itd.) zajedno sa uobičajenim načinom rukovanja (ručno ili mehaničko postavljanje). Dalja klasifikacija može da uzima u obzir tip upotrebljene cevi (užljebljivanja) i dužinu cevi (24 inča), kao i mehanizam pucanja (npr. fitiljača,[9] kolašica,[10][11] kremenjača,[12][13] kapislara[14]) primarnu namenu dizajna (npr. lovačka puška), ili široko prihvaćeno ime određene varijacije (npr. Getlingov top[15][16]).

Strelci usmeravaju vatreno oružje na svoje ciljeve pomoću koordinacije oka i ruke, koristeći bilo mehaničke nišane ili durbine. Raspon preciznih pogodaka pištolja obično ne prelazi 110 yd (100 m), dok su puške precizne do 500 m koristeći mehaničke nišane, ili na dužim opsezima koristeći optička pomagala (meci mogu da budu opasni ili smrtonosni izvan njihovog preciznog opsega; minimalna sigurnosna udaljenost je mnogo veća od navedenog opsega). Namenski napravljene snajperske puške i protivmaterijalne puške su precizne na opsezima od više od 2000 m.[17]

Istorija vatrenog oružja[uredi | uredi izvor]

Ručni top iz kineske dinastije Juan (1271-1368)[18][19]
Zapadno evropski top, 1380
Prikaz mušketira (1608)[20]
Veliki osmanlijski top iz 15. veka[21][22]

U poslednjim vekovima, vatreno oružje je postalo oružje koje je u najčešćoj upotrebi. Masovno su počeli da ga upotrebljavaju Husiti u Husitskim ratovima. Savremeno ratovanje se od renesanse oslanja na ovakva oružja, koja su imala veliki uticaj na ekspanziju i istoriju zapadne civilizacije. Vatreno oružje je na mnoge načine promenilo vođenje ratova u mnogim vidovima.

Kod istorijskog vatrenog oružja je uobičajeno upotrebljavan projektil u obliku kugle. Savremeno vatreno oružje upotrebljava uvek ogivalni oblik projektila, gde vrh ima špicasti oblik kod oružja duge cevi, dok je kod oružja kratke cevi projektil u vidu parabole, kugle ili konusa odnosno kupe dok zadnja strana ima oblik oblice koja se ponekad i sužava ka zadnjoj strani. Topovske granate su sličnog oblika, ali po pravilu sadrže eksplozivno punjenje.

Prvi uređaj identifikovan kao vatreno oružje, bambusova cev koja je koristila barut za otpuštanje koplja, pojavila se u Kini oko 1000.te godine.[7] Kinezi su prethodno izmislili barut u 9. veku.[23][24][25]

Jedan rani tip vatrenog oružja (portabilna puška) je vatreno koplje, što je cev napunjena crnim barutom pričvršćena na kraj koplja. Ona se koristila kao plamenobacač; šrapnel je ponekad stavljan u cev tako da bi izletao zajedno sa plamenom.[25][26] Najraniji prikaz barutnog oružja je ilustracija vatrenog koplja iz sredine 10. veka na svilenoj zastavi iz Duenhuanga.[27] De'an Šoudženg Lu, jedan zapis opsade De'ana iz 1132. godine, svedoči da su Sung snage koristile vatrena koplja protiv Džurdžija.[28]

Vremenom je proporcija šalitre u propelantu povećana da bi se maksimizovala eksplozivna snaga.[26] Radi primene te eksplozivne snaga, papir i bambus od kojih su vatrena koplja originalno bila napravljena su bili zamenjeni metalom.[25] Isto tako je šrapnel zamenjen projektilima čija veličina i oblik su takvi da su potpunije popunjavali cev.[26] S tim su ostvarene tri osnovne karakteristike vatrenog oružja: cev napravljena od metala, barut sa visokim sadržajem nitrata, i projektil koji u potpunosti zatvara otvor cevi tako da se potpunije iskorištava oslobođena energija propelanta.[29]

Jedna teorija o tome kako je barut donet u Evropu je da je prenet duž puta svile kroz Bliski istok; jedna druga je da je dospeo u Evropu tokom Mongolske invazije u prvoj polovini 13. veka.[30][31] Engleski državni rekordi sadrže „ribaldis“, tip topa iz 1340-ih, i opsadne topove koje su Englezi koristili u opsadi Kalea 1346. godine.[32] Najranije preživelo vatreno oružje u Evropi je pronađeno Otepu u Estoniji i datira iz 1396. godine.[33]

U kasnom 14. veku u Evropi, manja i lakše prenosiva ručna vatrena oružja su razvijena, čime su stvoreni prvi oblici ličnog vatrenog oružja. U kasnom 15. veku Otomansko carstvo je koristilo vatreno oružje u svojoj redovnoj pešadiji.

Prvo uspešno vatreno oružje brze paljbe je bila Gatlingova puška, koji je izumeo Ričard Gatling. Nju su koristile snage Unije tokom Američkog građanskog rata 1860-ih.

Prvi automatski pištolj (potpuno automatsko vatreno oružje koje koristi pištoljske šaržere) za ličnu upotrebu je bio MP18.1. Izumitelj ovog oružja je Teodor Bergman. Uveden je u upotrebu 1918. godine u nemačkoj armiji tokom Prvog svetskog rata, kao primarno oružje jurišnih trupa (napadnih jedinica specijalizovanih za rovovsku borbu).

Prvu automatsku puška su uveli Nemci u Drugom svetskom ratu, pod nazivom StG44. To je bilo prvo vatreno oružje koje premošćuje jaz između daleko-dometnih pušaka, mitraljeza, i kratko-dometnih automatskih pištolja. Od sredine 20. veka vatreno oružje koje ispaljuje snopove energije umesto čvrstih projektila je razvijeno, kao i oružje koje nije bazirano na upotrebi baruta.

Vrste vatrenog oružja[uredi | uredi izvor]

Klasično vatreno oružje[uredi | uredi izvor]

Pronalazak klasičnog vatrenog oružja datira iz XIII veka. Klasično vatreno oružje koristi klasične eksplozivne materije - barut, čijim se sagorijevanjem u cijevi odnosno čauri, hemijska energija pretvara u kinetičku energiju gasa koja potiskuje projektil velikim brzinama.

Arkebuza je jedno od prvih ručno izrađenih primeraka vatrenog oružja, a arheolozi smatraju da njena pojava datira iz 14 veka. Nastala je kao zamena za samostrel, ali je zbog svoje težine od preko 5 kg i dužine oko 2 metra bila izuzetno nepraktična za korišćenje jer je morala da se koristi oslonjena na metalnu potporu što je onemogućavalo pomeranje vojnika tokom bitke. Imala je drveni kundak i metalnu cev, a domet joj je bio 200 - 250 koraka.

Mušketa nastaje u 16. veku kao zamena za arkebuzu i bile su mnogo lakše i samim tim omogućavale su vojniku da se kreće. Mana im je bila što su se jako sporo punile i što su bile dosta neprecizne na daljinu od 100 m. Prve muskete za ispaljivanje su koristile mehanizam ispaljivanja pomoću fitilja.

Top je jedno od retkih oružja koje se sa napretkom civilizacije unapređivalo i koje se i dan danas koristi. Ovo oružje glatke cevi ispočetka je imalo veoma mali domet i uglavnom se koristilo prilikom opsada za razbijanje bedema. Danas se topovi koriste u skoro svim rodovima vojske, napretkom tehnologije povećan im je domet, kalibar, kao i pokretljivost.

Pištolj se kao posebno oružje razvio iz puške krajem 15 veka, a razlikovalo se od nje po dužini cevi, težini i dometu, a najčešće se koristio za samoodbranu.

Puška je verovatno oružje koje je pretrpelo najviše izmena kroz istoriju, a ipak se koristi i danas, iako ređe za ratovanje već sve češće za lov.

Lovačko oružje[uredi | uredi izvor]

Policijsko oružje[uredi | uredi izvor]

Raketno oružje[uredi | uredi izvor]

Pronalazak raketnog oružja datira iz 20. veka. Raketno oružje koristi raketno gorivo čijim se sagorijevanjem u raketnom motoru hemijska energija pretvara u kinetičku energiju mlaza gasova, koji po zakonima fizike, izlazeći velikom brzinom kroz otvor motora razvijaju reaktivnu silu za pokretanje projektila.

Još jedna podela vatrenog oružja[uredi | uredi izvor]

Opasnosti po zdravlje[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Ustrelina i Bezbednost pištolja

Napadi vatrenim oružjem su globalno rezultirali u 173.000 smrtnih slučaja u 2015. godini, u odnosu na 128.000 poginulih 1990. godine.[34][35] Dodatno, bilo je globalne 32.000 nenamernih smrtnih slučajeva uzrokovanih vatrenim oružjem 2015. godine.[34] Godine 2017, bilo je 15.613 smrtna slučaja uzrokovana vatrenim oružjem u Sjedinjenim Državama.[36] Dodatno, došlo je do 61.599 incidenta vezana za upotrebu vatrenog oružja u SAD u 2017.[36] Preko 50% samoubistava u Sjedinjenim Državama su samoubistva vatrenim oružjem.[37] Više od 60% smrtnih slučaja izazvanih vatrenim oružjem u Sjedinjenim Družavama su samoubistva.[38] Vatrena oružja su drugi vodeći mehanizam izazivanja smrtonosnih povreda, nakon nesreća uzrokovanih upotrebom motornih vozila.[39][40] Da bi se sprečile neželjene povrede, obuka o bezbednosti oružja uključuje obrazovanje o pravilnom skladištenju vatrenog oružja i načinu rukovanja oružjem.[41][42]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ The Chambers Dictionary, Allied Chambers - 1998, "gun". pp. 717.
  2. ^ Cole, Suzanne N. (19. 11. 2016). „Association of Firearm Instructors - Glossary of Firearm Terms”. Association of Firearm Instructors. Pristupljeno 29. 4. 2017. 
  3. ^ „Merriam-Webster Dictionary, "Firearm"”. Merriam-webster.com. 31. 8. 2012. Pristupljeno 19. 4. 2014. 
  4. ^ „Firearm”. American Heritage Dictionary of the English Language (4 izd.). Houghton Mifflin Company. 2000. „Firearm”. Collins English Dictionary – Complete and Unabridged. HarperCollins Publishers. 2003. 
  5. ^ US Federal Govt does not consider an air gun to be a firearm and does not regulate airguns as firearms
  6. ^ Selin 2012, str. 389
  7. ^ a b Herbst 2012, str. 8
  8. ^ Joseph 2012.
  9. ^ Saidel, Benjamin (2000). „Matchlocks, Flintlocks, and Saltpetre: The Chronological Implications for the Use of Matchlock Muskets among Ottoman-Period Bedouin in the Southern Levant”. International Journal of Historical Archaeology. 4 (3): 197. 
  10. ^ Foley, Vernard; Rowley, Steven; Cassidy, David F.; Logan, F. Charles (jul 1983). „Leonardo, the Wheel Lock, and the Milling Process”. Technology and Culture. 24 (3): 399—427. JSTOR 3104759. doi:10.2307/3104759. 
  11. ^ Blair & Held 1973, str. 28–47.
  12. ^ Lenk, Torsten, The Flintlock: its origin and development, translation by Urquhart, G.A., edited by Hayward, J.F. Bramwell House, New York 1965
  13. ^ Kinard 2003, str. 37.
  14. ^ Fadala 2006, str. 159–161
  15. ^ „Gatling Gun - Facts & Summary - HISTORY.com”. Arhivirano iz originala 24. 2. 2016. g. 
  16. ^ Greeley, Horace; Case, Leon (1872). The Great Industries of the United States. J.B. Burr & Hyde. str. 944. ISBN 978-1-85506-627-4. 
  17. ^ „The Top 10 Anti-Material Sniper Rifles in the World?”. funkertactical.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 12. 06. 2018. g. Pristupljeno 16. 11. 2017. 
  18. ^ Patrick, John Merton (1961), Artillery and warfare during the thirteenth and fourteenth centuries, Utah State University Press 
  19. ^ Andrade, Tonio (2016), The Gunpowder Age: China, Military Innovation, and the Rise of the West in World History, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-13597-7 
  20. ^ Chartrand, Rene (2013). French Musketeer 1622-1775. Osprey Publishing. str. 8, 15. ISBN 9781780968612. 
  21. ^ „Gun - The Great Turkish Bombard (1464), Great bronze gun also known as the 'Dardanelles gun'.”. Fort Nelson, Voice of the Guns Gallery, Object Number: XIX.164. 
  22. ^ Ffoulkes, Charles, "The 'Dardanelles' Gun at the Tower", Antiquarian Journal, Vol. 10 (1930), pp. 217–227
  23. ^ Buchanan 2006, str. 2 "With its ninth century AD origins in China, the knowledge of gunpowder emerged from the search by alchemists for the secrets of life, to filter through the channels of Middle Eastern culture, and take root in Europe with consequences that form the context of the studies in this volume."
  24. ^ Needleham 1986, str. 7 "Without doubt it was in the previous century, around +850, that the early alchemical experiments on the constituents of gunpowder, with its self-contained oxygen, reached their climax in the appearance of the mixture itself."
  25. ^ a b v Chase 2003, str. 31–32
  26. ^ a b v Crosby 2002, str. 99
  27. ^ Needham 1986, str. 8–9.
  28. ^ Needham 1986:222
  29. ^ Needham 1986, str. 10.
  30. ^ Norris 2003:11
  31. ^ Chase 2003:58
  32. ^ Nicolle 2000.
  33. ^ „Ain Mäesalu: Otepää püss on maailma vanim”. Arhivirano iz originala 14. 6. 2012. g. Pristupljeno 14. 6. 2017. 
  34. ^ a b Wang, Haidong; Naghavi, MohsenA (oktobar 2016). „Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015”. The Lancet. 388 (10053): 1459—1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. 
  35. ^ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (17. 12. 2014). „Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990-2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013.”. Lancet. PMID 25530442. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. 
  36. ^ a b „Past Summary Ledgers | Gun Violence Archive”. www.gunviolencearchive.org. Pristupljeno 9. 4. 2018. 
  37. ^ Lang, Matthew (2013). „Firearm background checks and suicide” (PDF). The Economic Journal. 123: 1085—1099. doi:10.1111/ecoj.12007. Arhivirano iz originala (PDF) 16. 06. 2018. g. Pristupljeno 17. 11. 2018. 
  38. ^ Sanger-Katz, Margot (8. 10. 2015). „Gun Deaths Are Mostly Suicides”. The New York Times. Pristupljeno 28. 6. 2018. „More than 60 percent of people in this country who die from guns die by suicide.” 
  39. ^ Anderson, RN; Miniño, AM; Fingerhut, LA; Warner, M; Heinen, MA (2. 6. 2004). „Deaths: injuries, 2001”. National Vital Statistics System. National Center for Health Statistics. 52 (21): 1—86. PMID 15222463. 
  40. ^ Miniño, AM; Anderson, RN; Fingerhut, LA; Boudreault, MA; Warner, M (31. 1. 2006). „Deaths: injuries, 2002”. National Vital Statistics System. National Center for Health Statistics. 54 (10): 1—124. PMID 16485447. 
  41. ^ United States Government Accountability Office (septembar 2017). „Personal Firearms Programs that Promote Safe Storage and Research on Their Effectiveness” (PDF). 
  42. ^ Precision, Aero. „Gun Safety and Instruction Manual” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 1. 4. 2018. g. Pristupljeno 17. 11. 2018. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ватрено_оружје&oldid=27765664”