Veliki Horasan

Veliki Horasan je moderni izraz za istočne teritorije antičke Persije. Horasan je pahlavijska reč, koja znači „zemlja izlaska sunca“. Veliki Horasan je uključivao teritorije, koje su danas delovi Irana, Avganistana, Tadžikistana, Turkmenistana i Uzbekistana.

Veliki Horasan se sastojao od Herata, Balha, Kabula, Gaznija, Nišapura, Tusa, Mašada, Merva, Sandžana, Samarkanda, Buhare i područja Baktrije. Pridev veliki je delomično služio da se razlikuje od provincije Horasan u današnjem Iranu, koji čini zapadne delove tih teritorija. Veliki Horasan se koristi i da se naglasi da su mnoge te teritorije imale i drugačija imena. to su npr. Transoksijana (pokriva Uzbekistan i Tadžikistan), Baktrija, Kabulistan, Horezm (sa Samarkandom i Buharom). Do mongolske invazije na Persiju u 13. veku Horasan je smatran kulturnom prestonicom Persije.

Geografska distribucija[uredi | uredi izvor]

Prema avganistanskim izvorima današnja teritorija Avganistana čini veliki deo Horasana. Drugi izvori kažu drugačije. Prema kasnijim izvorima provincija Horasan u Iranu čini polovinu Velikog Horasana. Granice Horasana su se menjale kroz vekove. Izraz je označavoa teritorije Persije, koje su ležale istočno i severoistočno od Dašte Kevira. U srednjem veku Persijski Irak i Veliki Horasan su bili najznačajniji delovi velikog Irana. Gaznavidi, Seldžuci i Timuridi su delili carstvo na iračke i horasamske regione.

Istorijski pregled[uredi | uredi izvor]

Veliki Horasam je jedan od regiona velikog Irana. Pre osvajanja Aleksandra Makedonskog bio je deo Ahemedinskog persijskog carstva. U prvom veku istočni delovi Velikog Horasana pali su u ruke Kušanskog carstva. Kušani su uveli budizam u to područje, a brojni kušanski hramovi i gradovi su nađeni u Avganistanu. Zapadni delevi velikog Horasana su bili dominantno zoroastrijski. Za vreme Kušana granica budizma i zoroastrejstva je pomaknuta na zapad. Granica se menjala sve do pada Kušanskog carstva, kada su Sasanidi preuzeli kontrolu. Sasanidsko carstvo je bilo podeljeno na četiri dela. Horasan je značio istok. U istočnim područjima bilo je sukoba sa Heftalitima, tj. Belim Hunima. Međutim granice su ostale stabilne nakon muslimanske invazije.

Pošto je Horasam bio istočni deo Sasanidskog carstva i malo dalje od Arabije, kasnije je bio osvojen u muslimanskim invazijama. Poslednji sasanidski kralj Jazdgerd III nakon arapske invazije pomakao je prestonicu u zapadne delove carstva. Nakon ubistva kralja arapska vojska je osvojila Horasan 647. Kao i ostale provincije Persije Horasan je postao provincija dinastije Umajada (Omejida).

Prvi pokret protiv arapske invazije predvodio je Abu Muslim Horasani između 747. i 750. Pomogao je Abasidima da dođu na vlast, ali ubio ga je abasidski halif Almansur. Tahir ibn Husein je 821. uspostavio prvi sultanat u Horasanu nezavistan od arapske vlasti. Osnovao je dinastiju Tahirida.

Prva dinastija sa iranskim vladarima u Horasanu nakon uvođenja islama bili su

Safaridi (861—1003).

Druge velike dinastije bile su:

Samanidi (875—999)
Gaznavidi (962—1187)
Guridi (1149—1212)
Seldžuci (1037—1194)
Horezmidi (1077—1231)
Timuridi (1370—1506).

Treba napomenuti da neke od tih dinastija nisu bile etnički perijske, ali koristile su persijski jezik, a pesnici su ih uzdizali kao kraljeve Irana.

Period Gaznavida iz Gaznija i Timurida iz Herata smatra se najblistavijom erom istorije Horasana. Tada je došlo do kulturnog buđenja. Mnogi čuveni persijski pesnici, naučnici i učenjaci živeli su u tom periodu. Napisani su brojni vredni radovi na persijskom jeziku. Nišapur, Herat, Gazni i Merv su bili centri kulturnog razvoja. Većina regiona Horasana bila je deo Mogulskog carstva od 1506. do 1707. Za Mogule Horasan je bio region velikoga značaja.