Vršac

Koordinate: 45° 07′ 01″ S; 21° 18′ 03″ I / 45.116886° S; 21.300906° I / 45.116886; 21.300906
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ukoliko ste tražili istoimeni grad u Bugarskoj, pogledajte članak Vršec.

Vršac
Kolaž slika Vršca (Gradska kuća u Vršcu, Vršački zamak, Katedrala Svetog Gerharda, Rumunska pravoslavna crkva, Upravna zgrada „Svislajona”, Vladičin dvor, Crkva Svetog Nikole)
Grb
Grb
Administrativni podaci
DržavaSrbija
Autonomna pokrajinaVojvodina
Upravni okrugJužnobanatski
GradVršac
Stanovništvo
 — 2022.31.946
 — gustina185/km2
Geografske karakteristike
Koordinate45° 07′ 01″ S; 21° 18′ 03″ I / 45.116886° S; 21.300906° I / 45.116886; 21.300906
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina198,5 km2
Vršac na karti Srbije
Vršac
Vršac
Vršac na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj26300
26302
26303
26304
26305
Pozivni broj+381 (0)13
Registarska oznakaVŠ

Vršac je gradsko naselje u sastavu grada Vršca u Južnobanatskom okrugu, jedan od najstarijih banatskih gradova koji se nalazi na jugoistočnom rubu Panonske nizije, u podnožju Vršačkih planina. Prema popisu iz 2022. ima 31.946 stanovnika (prema popisu iz 2011. bilo je 36.040 stanovnika).[1] Po ovome je Vršac drugi po veličini grad u okrugu, posle Pančeva, i najveći grad u Vojvodini bez statusa središta okruga.

Nazivi[uredi | uredi izvor]

Vladičanski dvor

Naziv Vršac (slsrp. Връшъцъ) je slovenskog porekla, a u tom obliku posvedočen je od 16. veka. Iz tog naziva izvedeni su i odgovarajući oblici u nekim drugim jezicima (rum. Vârşeţ, mađ. Versec, nem. Werschetz, hebr. ורשאץ).

Stariji mađarski naziv za Vršac, koji je glasio Erdšomljo (mađ. Érdsomlyó) ili skraćeno Eršomljo (mađ. Érsomlyó), posvedočen je već od 13. veka. Od tog naziva nastao je i potonji turski oblik Semlik ili Šemlik (Šemljug), koji je posvedočen u osmanskim popisnim defterima iz 16. veka (tur. Varoş-i Şemlik, nam-i diğer Vırşaç” / varoš Šemlik, drugo ime Vršac). Identifikacija starog mađarskog i potonjeg turskog naziva sa srpskim Vršcem izvršena je zahvaljujući naučnim istraživanjima u drugoj polovini 20. veka, čime su otklonjene ranije zablude Feliksa Milekera o identifikaciji Vršca sa srednjovekovnim naseljem Podvršac (Podwersa, Poduersa), koje je takođe pripadalo Karaškoj županiji.[2][3]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Centar grada
Skulptura Vinka Lozića, Sterijinog književnog lika, domaćina čuvenog vršačkog Grožđebala, na Trgu svetog Teodora Vršačkog, u starom gradskom jezgru

Vršac se nalazi severoistočno od Beograda na 83. kilometru Državnog puta I reda M10 prema Rumuniji, od koje je udaljen 14 km. Vršac odlikuje dobra povezanost sa okolnim mestima, kao i gradovima u ovom delu Vojvodine, i to kako drumskim tako i železničkim saobraćajem. Raskrsnica je Državnog puta I reda 10, Državnog puta I reda 18 i Državnog puta drugog reda 126. U samom Vršcu nalazi se železnički granični prelaz prema Rumuniji, a drumski kod Vatina. Ovde se nalazi Železnička stanica Vršac.

Vršac leži u samom podnožju Vršačkih planina. U njegovoj neposrednoj blizini nalaze se depresije Velikog i Malog rita, potočne doline, lesne zaravni, a na nevelikoj udaljenosti nalazi se i Deliblatska peščara, specifičan geografski kompleks i jedno od najvećih peščanih prostranstava u Evropi. Vršačke planine, na krajnjem jugoistoku Banata, zauzimaju površinu od oko 170 km². Imaju pretežno odlike brdsko-brežuljkastih predela čiji centralni deo ima planinski karakter. Počinjući sa brdima Kapela (252 m) i Kula (399 m) nad samim gradom, prostiru se na istoku sve do rečice Černe u Rumuniji, na severnoj strani oivičene su Markovačkim potokom i Malim Ritom u koji se strmo spuštaju. Sa južne strane blago opadaju i završavaju se dolinama potoka Mesića i Guzajne. U uzdužnom profilu, na pravcu istok-zapad nalaze se najveći vrhovi, među kojima dominira Gudurički vrh (641 m), ujedno i najviši vrh u Vojvodini. Južna i severna podgorina ispresecane su vododerinama i potočnim dolinama.

Klima je umereno-kontinentalna, sa sledećim obeležjima: duga i topla leta, nešto hladnije, a ponekad hladne i snegovite zime, svežija i kraća proleća, dok su jeseni duže i toplije. Posebnu specifičnost Vršcu daje košava. Najčešće duva u rano proleće i poznu jesen, odnosno u hladnijoj polovini godine. Brzina košave je promenljiva i kreće se od 18 do 40 km na sat, a pojedini udari i do 140 i više km na sat. Osim košave duva i severac i severozapadni vetar.

Vršački predeo je prilično siromašan vodotokovima prirodnog porekla. Jedina reka je Karaš, koji izvire u Rumuniji i protiče nedaleko od Vršca. Mesić, najveći od nekoliko potoka, izvire u brdima iznad istoimenog sela i protiče kroz sam grad. Na teritoriji južnog Banata izgrađena je od 18. veka do danas, čitava mreža kanala za odvođenje atmosferskih i podzemnih voda. Najveći je kanal Dunav—Tisa—Dunav, koji prolazi na oko desetak kilometara od Vršca. U samom gradu je veštačko jezero koje je uređeno kao gradsko kupalište, a u blizini, u Velikom Ritu postoji ribnjak površine 906 hektara, poznat i kao stanište velikog broja vrsta barskih ptica i druge divljači.

U životinjskom svetu Vršačkih planina ima srna, divljih svinja, zečeva, divljih mačaka, lisica, a u prolazu se zadržavaju i vukovi. Iz ptičjeg sveta zastupljeni su: divlja patka i guska, divlji golub, jarebica, fazan, veliki i mali detlić, kraguj, pupovac, a od grabljivica, jastreb, mišar, orao, sova, soko. Na području Vršca žive: veverica, šumski puh, siva i crna vrana, gavran i mnoge druge vrste retkih ptica. Jedinstveno gnezdište u našoj zemlji ima u Malom Ritu barska šljuka bekasina. Od zmija najzastupljenija je belouška, ređe šarka, a ima slepića i smuka. Jedna vrsta zelenog guštera smatra se da je raritet u Vojvodini. U rečnim tokovima i u kanalima ima raznih vrsta riba: štuke, šarana, soma, kečige, karaša i sitne bele ribe.

Biljni svet je veoma raznolik. Najviše je trava od kojih poseban značaj ima kostrika. Na Vršačkim planinama rastu: smreka, crni bor, pavit, poljski i brdski brest, bukva, pitomi kesten, više vrsta hrasta, beli grab, više vrsta lipa, kupina, šipak, poljska ruža, divlja jabuka i kruška, beli i crveni glog, brekinja, oskoruša, rašljika (trn), divlja trešnja, ruj, klokočika, klen, mleč, žesta, dren, svib, bršljan, kurika, pasrden, beli i crni jasen, obična kalina, crvena zova, veprina. Sve su to autohtone biljne vrste. Naknadno unete drvenaste vrste su: bagrem, jasika, bela i crna topola, vrba rakita, divlji kesten i razni četinari. Na Vršačkim planinama ima 1.024 vrsta drveća, šiblja i zeljastog bilja. Zna se za 22 biljne zajednice (fitocenoze) i to 10 stepsko-livadskih i 12 šumskih.

Opštini Vršac pripadaju sela: Vatin, Mali Žam, Veliko Središte, Gudurica, Markovac, Mesić, Pavliš, Sočica, Jablanka, Vlajkovac, Ritiševo, Kuštilj, Uljma, Izbište, Vojvodinci, Potporanj, Straža, Malo Središte, Šušara, Orešac i Zagajica.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Vršački zamak, tokom rekonstrukcije
Vršac u sastavu Karaške županije u drugoj polovini 14. veka
Vršac među mestima koja su oslobođena (crveno) tokom velikog srpskog ustanka (1594)
Vršac u sastavu Temišvarskog pašaluka, prema stanju iz druge polovine 17. veka
Vršac u sastavu Tamiškog Banata (do 1778. godine)

Područje današnjeg grada i okoline bilo je nastanjeno u davnoj prošlosti, a prvi tragovi naselja potiču iz praistorijskih vremena. Arheološka istraživanja su pokazala da je Vršac bio nastanjen i tokom ranog srednjovekovnog perioda, a počevši od 11. veka taj prostor se nalazio pod ugarskom vlašću. Srednjovekovni Vršac se potom razvijao oko utvrđenog grada i podgrađa.[4]

Najstariji istorijski izvori koji se odnose na ovo mesto potiču iz 1227. godine, kada su posedi velikaške porodice Čak u Vršcu zamenjeni sa kraljevskim imanjem u gradu Požegi. Počevši od 13. veka, u Vršcu je postojao i dominikanski samostan. Prva svedočanstva o tvrđavi potiču iz 1323. godine. Mesto se 1330. godine pominje i kao trgovište, što predstavlja svedočanstvo o postepenom privrednom usponu. Grad je bio u kraljevskom posedu, a nalazila se u upravnoj nadležnosti velikih župana Karaške županije.[5][6]

Naselje se razvijalo u podnožju srednjovekovne tvrđave koju je dodatno utvrdio ugarski kralj Žigmund početkom 15. veka, radi bolje odbrane okolnog područja od sve češćih osmanskih upada. Grad je potom predat na upravu srpskom despotu Stefanu Lazareviću, a potom i despotu Đurđu Brankoviću, koji se oko vršačkih poseda sporio sa Janošem Hunjadijem. Tokom druge polovine 15. i prve polovine 16. veka, vršačka tvrđava je bila deo šireg odbrambenog sistema kojim su na jugoistoku Ugarske zapovedali severinski banovi.[4]

Već u poznom srednjem veku vršačka oblast bila je poznata po svojim vinima koja su bila među najtraženijima na ugarskom dvoru.

Nakon što su opustošili čitavu oblast, Turci su tokom 1552. godine zauzeli i ovaj grad, koji je postao sedište Vršačke nahije u sastavu novostvorenog Temišvarskog sandžaka.[7][4]

Vršački kraj je i dalje ostao nastanjen Srbima, koji su 1594. godine na tim prostorima podigli veliki narodni ustanak protiv osmanske vlasti. Prvobitno su imali uspeha, a među oslobođenim gradovima bio je i Vršac. Nakon sloma ustanka, znatan deo srpskog stanovništva izbegao je u susednu Kneževinu Transilvaniju, a Vršac je vremenom poprimio izgled orijentalne varoši.[8][9]

Osmanska vlast u Vršcu trajala je sve do izbijanja Austrijsko-turskog rata (1716-1718), kada je grad oslobođen (1716) i uključen u sastav habzburškog Tamiškog Banata (1718). Sve do 1778. godine, grad je bio sedište Vršačkog distrikta. Tu se nalazio upravni ured i podured, konjička kasarna, pošta, rimokatolička crkva i carinarnica, a stanovništvo je bilo izmešano: švapsko, srpsko i vlaško.[10]

Nakon ukidanja Tamiškog Banata (1778-1779), Vršac se našao u sastavu Tamiške županije. Tokom 18. veka, u vršački kraj su kolonizovani Nemci iz oblasti oko reke Mozela, koji su sobom doneli nove vinogradarske tehnike koje će Vršac brzo pretvoriti u jedno od središta vinarstva u Habzburškoj monarhiji. Brzi privredni uspon krunisan je dobijanjem povelje slobodnog kraljevskog grada 1817. Grad je znatno nazadovao za vreme revolucije 1848. kada su se oko njega borili Srbi i Mađari. Ostatak XIX veka protekao je u miru i napretku koji je presekla zaraza filoksere koja je zapretila uništenjem sve vinove loze. Ipak, katastrofalne posledice filoksere brzo su poništene u ovoj oblasti planskim sađenjem američkih sorti loze.

Gradska skupština u Vršcu
Pogled na Vršačku kulu iz grada
Gradski muzej Vršac[11]

Godine 1858. navodi se da u Vršcu ima 10.000 pravoslavnih Srba, devet srpskih škola, Bogoslovija srpska i rumunska, tu je stolica vršačkog episkopa, 11 advokata i drugih predstavnika inteligencije.[12]

Najveća etnička promena nastupila je u toku Drugog svetskog rata kada su nacisti, mahom domaći Nemci, proterali u koncentracione logore i tamo usmrtili gotovo celokupno jevrejsko stanovništvo grada, dok je nakon 1944. godine celokupna nemačka zajednica koja nije izbegla pred Crvenom armijom proterana iz svojih kuća i smeštena u sabirne logore u kojima su usled izuzetno loših životnih uslova i lišeni svih građanskih prava, stradali od gladi i bolesti, dok su se preživeli nakon 1948. godine uz prećutnu saglasnost vlasti počeli iseljavati u Austriju, Nemačku ili prekomorske zemlje. Tada dolazi do sistematske demografske i političke promene u gradu. Osamdesetih godina dvadesetog veka Vršac počinje da izlazi iz privredne tame i razvija imidž uspešnog grada.

Kultura[uredi | uredi izvor]

Gradski park
Pijaca u Vršcu tokom 2015.
Hemograd

Vršac ima znamenitu istorijsku prošlost, sa spomenicima od praistorije do današnjeg doba. Mnogobrojne karakteristične građevine iz XVIII i 19. veka, Gradska kuća, stara apoteka (1783), barokna zgrada „Dva pištolja“, kuća u kojoj je živeo i umro Jovan Sterija Popović, Vladičin dvor, crkve (rimokatolička crkva sv. Gerharda od Sagreda je najveća rimokatolička crkva u Srbiji, a bila je druga po veličini u SFRJ, odmah posle zagrebačke katedrale. Dovršena je 1863. godine i ima funkcionalne orgulje na kojima se redovno održavaju koncerti. Kapela sv. Krsta je najstarija rimokatolička bogomolja u Banatu, čiju gradnju su započeli doseljenici 1720, a završili 1728. godine. Pravoslavna crkva sv. Oca Nikolaja sagrađena je 1785. godine i tada je bila najveća srpska pravoslavna crkva severno od Save i Dunava.), Vršački gradski park sa spomenicima, Narodni muzej (osnovan 1882. — najstariji muzej u Vojvodini), a glavno obeležje grada je Vršački zamak na Vršačkom bregu iz ranog srednjeg veka, simbol grada i najstariji zamak na teritoriji Vojvodine. Sve to je vredno pomena, a naročito Manastir Mesić iz XVII veka. U ovom gradu rođeni su otac srpske drame Jovan Sterija Popović i jedan od naših najpoznatijih slikara Paja Jovanović. Grad ima profesionalno pozorište i razvijenu izdavačku delatnost, u kojoj prednjači KOV — Književna opština Vršac. U gradu se održavaju Jesenji pozorišni festival i Međunarodni festival folklora.

Ovde se nalaze Gradska biblioteka Vršac i Narodno pozorište "Sterija" (Vršac).

Privreda[uredi | uredi izvor]

Danas su od značaja vinogradarstvo, zanatstvo, trgovina i industrija. Vršačka vina su poznata širom zemlje. U okolini Vršca ima dosta izletišta i lovišta. U gradu je i poznati Centar za sportsko jedriličarstvo s aerodromom. Osim toga tu su i izletišta Ritiševo, Straža, Parta, kanal DTD i veštačka jezera koja obogaćuju izvanrednu okolinu grada.

Sport[uredi | uredi izvor]

Vršac je danas jedan od najznačajnijih sportskih centara u Vojvodini i Srbiji. Gradski klubovi takmiče se u najjačim ligama u odbojci, tenisu, stonom tenisu, košarci, tekvondou, šahu... Razvijen je paraglajding, orijentaciono trčanje, sportski ribolov, planinarstvo, atletika, biciklizam.

Najpoznatiji i najtrofejniji je ženski košarkaški klub Hemofarm sa šest osvojenih titula šampiona države. Vršac ima lep gradski stadion sa oko 10.000 mesta, moderni sportski kompleks centar Milenijum sa oko 3.500 mesta, nekoliko manjih sportskih sala, terena i igrališta.

Godine 2012. igrale su se, u prepunom Milenijumu, utakmice D grupe Evropskog prvenstva u rukometu. Ovde su nastupali: Hrvatska, Slovenija, Island i Norveška.

Ovde postoji Gradski ragbi klub Vršac.

Demografija[uredi | uredi izvor]

Mesne zajednice u Vršcu
Glavni članak: Demografska istorija Vršca

U naselju Vršac živi 29.843 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,0 godina (38,4 kod muškaraca i 41,4 kod žena). U naselju ima 12.893 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,79.

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Demografija[13]
Godina Stanovnika
1948. 23.038
1953. 26.110
1961. 31.620
1971. 34.256
1981. 37.513
1991. 36.885 35.689
2002. 36.623 38.293
2011. 36.040
2022. 31.946
Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍[14]
Srbi
  
 28.372 77,47%
Mađari
  
 1.800 4,91%
Rumuni
  
 1.734 4,73%
Jugosloveni
  
 848 2,31%
Romi
  
 644 1,75%
Makedonci
  
 303 0,82%
Hrvati
  
 204 0,55%
Crnogorci
  
 190 0,51%
Slovaci
  
 132 0,36%
Slovenci
  
 99 0,27%
Česi
  
 88 0,24%
Bugari
  
 87 0,23%
Nemci
  
 85 0,23%
Albanci
  
 33 0,09%
Muslimani
  
 30 0,08%
Rusi
  
 19 0,05%
Ukrajinci
  
 11 0,03%
Bunjevci
  
 8 0,02%
Vlasi
  
 4 0,01%
Rusini
  
 3 0,00%
Bošnjaci
  
 3 0,00%
nepoznato
  
 988 2,69%


Stanovništvo prema polu i starosti[15]
m
ž
? 100
  
  
 102
80+ 224
  
  
 425
75—79 391
  
  
 722
70—74 675
  
  
 998
65—69 880
  
  
 1.190
60—64 940
  
  
 1.121
55—59 907
  
  
 995
50—54 1.515
  
  
 1.572
45—49 1.582
  
  
 1.746
40—44 1.334
  
  
 1.426
35—39 1.117
  
  
 1.198
30—34 1.125
  
  
 1.146
25—29 1.295
  
  
 1.370
20—24 1.337
  
  
 1.399
15—19 1.194
  
  
 1.131
10—14 1.020
  
  
 956
5—9 939
  
  
 873
0—4 869
  
  
 809
Prosek : 38,4 41,4
Domaćinstva
Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.
Godina popisa 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002.
Broj domaćinstava 7.406 8.173 9.510 10.899 12.718 12.639 12.893
Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.
Broj članova 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 i više Prosek
Broj domaćinstava 2.829 3.229 2.723 2.789 823 342 96 39 13 10 2,79
Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu
Pol Ukupno Neoženjen/Neudata Oženjen/Udata Udovac/Udovica Razveden/Razvedena Nepoznato
Muški 14.616 4.459 8.820 639 611 87
Ženski 16.541 3.584 8.931 2.855 1.097 74
UKUPNO 31.157 8.043 17.751 3.494 1.708 161
Stanovništvo po delatnostima koje obavlja
Pol Ukupno Poljoprivreda, lov i šumarstvo Ribarstvo Vađenje rude i kamena Prerađivačka industrija
Muški 6.818 523 33 27 2.153
Ženski 5.958 224 6 17 2.129
UKUPNO 12.776 747 39 44 4.282
Pol Proizvodnja i snabdevanje Građevinarstvo Trgovina Hoteli i restorani Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški 64 260 932 119 756
Ženski 7 36 1.008 133 170
UKUPNO 71 296 1.940 252 926
Pol Finansijsko posredovanje Nekretnine Državna uprava i odbrana Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad
Muški 100 127 502 224 278
Ženski 173 147 248 424 841
UKUPNO 273 274 750 648 1.119
Pol Ostale uslužne aktivnosti Privatna domaćinstva Eksteritorijalne organizacije i tela Nepoznato
Muški 403 3 0 314
Ženski 209 4 0 182
UKUPNO 612 7 0 496

Gradovi pobratimi[uredi | uredi izvor]

Poznate ličnosti[uredi | uredi izvor]

U osnovnoj školi „Vuk Stefanović Karadžić” nalaze se dve table sa po 12 imena znamenitih Vrščana.[16]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

‍* Podaci za površinu i gustinu naseljenosti dati su zbirno za katastarsku opštinu Vršac, na kojoj se nalaze dva naselja, Vršac i Vršački Ritovi.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Popis u Srbiji prema polu i starosti po naseljima” (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 21. 1. 2024. 
  2. ^ Zirojević 1970, str. 22.
  3. ^ Krstić 2010b, str. 77-80.
  4. ^ a b v Krstić 2019.
  5. ^ Krstić 2010a, str. 65-90.
  6. ^ Krstić 2010b, str. 77-102.
  7. ^ Engel 1996.
  8. ^ Ivić 1929.
  9. ^ Ćirković 1996, str. 239-245.
  10. ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
  11. ^ Official site of City Museum Vršac
  12. ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858. godine
  13. ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9. 
  14. ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9. 
  15. ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7. 
  16. ^ Znameniti Vrščani („Politika”, 14. maj 2017)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vršac na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Вршац&oldid=27810389”