Istorija Srbije pod Habzburškom monarhijom

Delovi teritorije današnje Srbije bili su pod vlašću Habzburške monarhije od 1687. do 1918. godine. Habzburška kontrola nad ovim područjima započela je habzburškom pobedom nad Osmanlijama u Velikom turskom ratu, a završila se habzburškim porazom u Prvom svetskom ratu. Habzburška monarhija je uglavnom kontrolisala delove teritorije današnje Srbije severno od Save i Dunava, ali se njena kontrola povremeno protezala i na područja južno od ovih reka.

Uspostavljanje habzburške kontrole

Seoba Srba, od Paje Jovanovića (1896)

Slovenska plemena živela su na prostorima Ugarske još pre dolaska Mađara. Slovenski živalj je, međutim, opstajao samo sa one strane Drave, u Slavoniji. Tamo je postojala srpsko-hrvatska grana porodice Slovena. Takvo stanje trajalo je do kraja 17. veka kada je veliki broj Srba primoran da traži novi zavičaj. Uzrok je Austrijsko-turski rat (1683—1699), vođen u sklopu većeg rata svete lige protiv Osmanskog carstva (Veliki bečki rat). Velike seobe Srba na područje Ugarske počinje još u 14. veku, tokom vladavine cara Dušana, a intenzivira se u 15. veku, pogotovo nakon pada Srpske despotovine 1459. godine. Dalje, Srbi se naseljavaju nakon Mohačke bitke, a u drugoj polovini 16. veka u južnoj Ugarskoj uglavnom žive Srbi. U prvoj polovini veka nastaje ustanova Vojne granice, mešavina seljaka i vojnika srpsko-hrvatske slovenske grane. Novi zamah doseljavanje srpskih izbeglica dobilo krajem 17. veka. Do prvih seoba, prethodnica Velike seobe, dolazi već 1686. godine. Nakon austrijskog zauzeća Beograda (1688), car Leopold je Srbima, Bugarima i Albancima uputio proglas kojim ih poziva na ustanak protiv turskih vlasti. Mobilisanju hrišćanskih trupa na Balkanu znatno je doprineo grof Đorđe Branković, a duhovni vođa ustanka bio je patrijarh Arsenije Čarnojević. Između vojvode Đorđa Brankovića i austrijskih vlasti dolazi do sukoba oko ovlašćenja, te je vojvoda zatvoren. Car je nastojao da ublaži nezadovoljstvo Srba proglasom kojim im obećava zaštitu austrijske vojske ukoliko se u rat uključe na strani Habzburške monarhije. U proglasu ih poziva da ne napuštaju svoja ognjišta i njive; tu se vidi da mu nije bio cilj pozivanje Srba da se isele. Međutim, rat se od 1690. godine odvija loše po hrišćansku vojsku te se već juna 1690. godine srpske izbeglice nalaze u Beogradu. Patrijarh je tada uputio molbu caru tražeći slobodu veroispovesti za svoj narod, kao i korišćenje starog (julijanskog) kalendara i izbora arhiepiskopa od strane samih Srba. Srbi nikako nisu imali nameru da se trajno isele, već su verovali da će se posle rata vratiti u svoje domove. Privilegijom iz 1690. godine car je Srbima dozvolio upotrebu starog kalendara, arhiepiskopa srpskog roda i jezika, oslobađanje od crkvenog desetka i dr. Patrijarh Čarnojević poveo je između 37.000 i 40.000 Srba (poslednju brojku navodi sam Čarnojević) u Ugarsku. Decembra iste godine Srbi su kao zamenu za Brankovića izabrali kapetana Jovana Monarstirliju. Novim patentom iz 1691. godine srpski patrijarh proglašen je duhovnim i svetovnim poglavarem Srba u Ugarskoj. Car je imao nameru da Srbe zadrži na okupu kao jedinstvenu celinu. Srbi se naseljavaju u krajevima koja su opustela od Turaka, čime je ojačana populacija na tim mestima, kao i zaštitni bedem od muslimana. Nakon sklapanja Karlovačkog mira (1699), srpske izbeglice prisiljene su da se trajno zadrže u ugarskim zemljama.

Kapela mira u Sremskim Karlovcima.

Karlovačkim mirom iz 1699. godine, uspostavljene su granice između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva, a Habzburškoj monarhiji je tada pripala Bačka i severozapadni deo Srema, dok su u sastavu Osmanskog carstva ostali jugoistočni Srem, Banat i područja južno od Save i Dunava. Habzburške vlasti su delove Bačke i Srema uključile u Vojnu granicu, a ostatak su priključili svojim krunskim zemljama Kraljevini Slavoniji (Srem) i Kraljevini Ugarskoj (Bačka). U delu Bačke koji je uključen u Kraljevinu Ugarsku uspostavljene su Bačka i Bodroška županija.

Položaj srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji u 18. veku

Leopold je u tu svrhu izdao Srbima novu povelju kojom je ustanovio instituciju Vojne granice i na Savi, Dunavu i Tisi. Poveljom je regulisano i stvaranje milicije, čardaklija (straže), izuzeće od županijskih vlasti, slobodno upražnjavanje vere, korišćenje šuma i dr. Stanovništvo je, u skladu sa carskom rezolucijom iz 1702. godine, podeljeno na: aktivnu zemaljsku miliciju, čardaklije i islužene pripadnike milicije i prekobrojne. Habzburška carevina je početkom veka uključena u rat za špansko nasleđe, a u Ugarskoj izbija pobuna Ferenca Rakocija. Rakoci poziva Srbe da se uključe u ustanak, obećavajući im trajne privilegije. Srbi, međutim, ostaju verni caru. Leopold je 1706. godine potvrdio Srbima povlastice, uz pretnju kazne od 300 maraka svima koji ih prekrše. Iste godine umro je patrijarh Čarnojević. Srbi se po prvi put okupljaju na saboru gde su izabrali za mitropolita (ne patrijarha) Isaiju Đakovića. Početkom 18. veka na carski dvor dolaze i prve žalbe lokalnog stanovništva na Srbe, kao i žalbe Srba na stanovnike Carevine. Konflikti se nastavljaju i posle završetka novog austro-turskog rata (1718). U narednim decenijama primetno je nastojanje da se srpske privilegije ograniče. U tom pogledu značajni su dekreti doneti od 1728. do 1734. godine. Ograničena je upotreba julijanskog kalendara (na mesta sa većinskim srpskim stanovništvom) i nadležnost mitropolita da bira vladike (sada je morao tražiti carsku dozvolu). Najznačajnije je, međutim, to što je mitropolit izgubio svetovnu vlast nad Srbima. Vrhovna uprava nad srpskim stvarima ostala je u rukama Dvorskog ratnog saveta, mada se sve više u njih upliću i Ugarska dvorska kancelarija i Dvorska komora. Crkveni poglavar sada je nosio titulu mitropolita, ali je smatrano da je on prirodni naslednih pećkih patrijarha. Nakon novog rusko-austrijsko-turskog rata, u Ugarsku je, pod vođstvom patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabente, prešlo još oko 45.000 Srba do 1740. godine.

Karla VI je 1740. godine nasledila carica Marija Terezija. Nova carica potvrdila je srpske privilegije tek 1743. godine. Šakabenta je iste godine položio zakletvu carici. Srbi su dobili garancije slobode kretanja, oslobađanje od desetka, ali su primorani da se potčine ugarskim zakonima. Srbi traže ravnopravan položaj sa ostalim žiteljima Carstva. Patrijarh više nije imao svetovnu vlast (koju je dobio privilegijom iz 1691. godine). Srbi, koji su se okupili na saboru 1744. godine, traže obnovu patrijarhove (mitropolitove) svetovne vlasti, jer im je cilj bio da stvore jednu ilirsku crkvenu državu unutar Ugarske. Oni traže da se odrede dva ministra koja bi se brinula o srpskom narodu. Terezija je delimično ispunila ove molbe stvaranjem Ilirske dvorske komisije (1745). Dve godine kasnije, ova ustanova preimenovana je u Ilirsku dvorsku deputaciju (za Transilvaniju, Banat i Iliriju). Ova ustanova ubuduće će biti sredstvo Dvora, odnosno dvorska ustanova. Na njenom čelu našao se grof Kolovrat. Već 1748. godine dolazi do sukoba Ugarske dvorske kancelarije i Ilirske dvorske deputacije, jer, nakon smrti patrijarha Čarnojevića, deputacija nije obavestila kancelariju o izboru novog mitropolita Isaije Antonovića (umro već februara 1749. godine). Nakon 1749. godine, srpski mitropolit je Pavle Nenadović. U sukobu sa Ugarskom, Srbi su se oslanjali na milost carskog dvora.

Marija Terezija.

Sredinom 18. veka dolazi do pojačanog uticaja Rusije na Srbe u Ugarskoj. On postoji još od vladavine Petra Velikog koji je, kao simpatizer Ferenca Rakocija, pokušavao da pridobije naklonost Srba, protiv cara. Rusija tada nije uspela u svojoj nameri. U Rusiji se znalo za ratničku sposobnost srpskog naroda jer je tamo postojala jedna srpska husarska regimenta. Srpskih izbeglica bilo je u Rusiji od 1737. godine, odnosno od Rusko-austrijsko-turskog rata. Izbeglice su predvodili kapetan Horvat i Petar Tekelija. Godine 1752. i 1753. Srbe u putu ka Rusiji predvodi Rajko Preradović. Tada se, navodno, u Rusiju preselilo 100.000 duša koji su ispunili u pokrajinu koja je dobila naziv „Nova Srbija“. Ova pokrajina bila je podeljena na „Novu Srbiju“ (u užem smislu) i „Slaveno-Serbiju“ (od 1760). Nova Srbija (manja) rasformirana je 1764. godine, a Srbi postepeno gube svoju nacionalnu samostalnost i danas (odnosno 1862) ih u Rusiji ima oko 1400. Carski dvor borio se protiv iseljavanja Srba i ruskih emisara jer se time slabila Vojna granica. Tako je, 1755. godine, došlo do Varaždinske pobune, u Varaždinskom generalatu. Za kratko vreme diglo se 17.000 Srba. Vlasti su uspele da uguše ustanak. Srbi kao vojska Marije Terezije uzimaju učešća u Sedmogodišnjem ratu (1756—1763). Od početka do kraja bore se na raznim bojištima i stiču vojne zasluge. Mitropolit 1763. godine traži nove privilegije za srpski narod, ali ih carica odbija.

Mitropolit Pavlović je tokom svoje vladavine više puta molio caricu da mu dozvoli da sazove crkveni sabor. Konačno, carica mu je 1768. godine poslala odobrenje. Povod za veliki narodni sabor bile su mnogobrojne žalbe neunijaćenih episkopa. Sazivanje sabora bio je poslednji Nenadovićev uspeh. On sabor nije doživeo. Umro je nakon duže bolesti avgusta 1768. godine. Zbog mitropolitove smrti, sabor je odložen za 1769. godinu. Svečano je otvoren 4. maja. Trajao je više od 5 meseci, do 5. oktobra iste godine. Rasprave na saboru bile su duge, ponekad i dosta burne. Opoziciju je predvodio episkop Vićentije Jovanović. Nakon što su obavljeni svi poslovi, septembra 1769. godine sabor je pristupio izboru novog mitropolita. Glasači su se opredelili za Jovana Georgijevića, kandidata Dvora. Odluke sabora javno su obznanjene i odštampane. Tako nastaje prvi ilirski „Regulament“. Protiv štampanja je bila Ugarska dvorska kancelarija jer bi štampanje odluka srpskog sabora zadiralo u ugarske zemaljske zakone. Odluka je pala na caricu Tereziju. Ona je zauzela stav da narodu putem štampe treba učiniti dostupnim odluke sabora samo u onim tačkama koje su značajne kako bi narod znao kako treba da se ponaša. Tako nastaje „Izvod“ iz „Regulamenta“ koji je štampan na latinskom i ilirskom (srpskom) jeziku. Regulament je štampan 1771. godine, mada kao datum nosi 27. septembar 1770. godine. Regulament je podeljen u 10 odeljaka i jedan dodatak na koji se nadovezuje devet priloga. Izvod je podeljen u 28 paragrafa.

U uvodu se ukazuje na brigu koju su habzburški carevi posvetili srpskom narodu koji se 1690. godine sklonio u Ugarsku. Prikazana je i kratka istorija Ilirske dvorske deputacije od 1747. godine. Prvi odeljak određuje buduću primenu privilegija i institucije kojima Srbi mogu da se žale u slučaju povreda svojih prava. Drugi odeljak reguliše zavisnost klera i nacije. Treći se odnosi na mitropolita koji je vrhovni zapovednik ilirske nacije samo u crkvenim pitanjima. Četvrti je posvećen episkopima, a peti protoprezviterima. Šestim odeljkom reguliše se položaj sveštenika. Sedmi odeljak je o manastirima, a osmi reguliše ustanovljenje, sastav arhiepiskopije i sastav episkopske konzistorije. Deveti odeljak reguliše pravosuđe, a deseti škole i štamparije.

Godine 1773. umro je mitropolit Georgijević. Mitropolitska stolica ostala je upražnjena neko vreme; sve dok 1774. godine nije sazvan novi sabor na kome je za mitropolita izabran dvorski kandidat Vićentije Jovanović. Ilirska dvorska deputacija bila je zbog nekih stvari teško razočarana; uglavnom su sporne bile neke odredbe Regulamenta. Tražila je da se neki delovi Regulamenta izmene. Na osnovu ovih žalbi, Dvorska deputacija izradila je novi Regulament koji je dobio potvrdu na saboru 1776. godine, nakon čega je javno obznanjen narodu.

Srbi nisu bili zadovoljni Regulamentima. Najteže ih je pogodila odredba o sahranama koja je menjala dotadašnje srpske pravoslavne obrede. Episkopski sinod iz 1776. godine žalio se na odluku da se ubuduće ne dozvoljava da se pokojnici sahranjuju u crkvama i oko nje. Zabrana je izazvala veliko ogorčenje u narodu koji je na nju gledao kao na povredu prava garantovanih privilegijama cara Leopolda. Usled zabrane izbijaju ustanci u Novom Sadu i Vršcu. Vlasti su bile zaprepašćene ustancima. Deputacija je poručila carici da bi se pobune smirile ukoliko bi se povukla odluka o sahranjivanju mrtvih. Ugarska dvorska kancelarija ustala je protiv deputacije i od Marije Terezije tražila da se Dvorska deputacija ukine. Carica je prihvatila taj predlog. Tako je 1777. godine Ilirska dvorska deputacija prestala sa radom. Carica se pravdala kako je cilj Deputacije bio da se reše srpska pitanja u carevini, a da su ona rešena donošenjem Regulamenta, te da više ne postoji svrha njenog postojanja. Glavni razlog raspuštanja Deputacije je taj što je Terezija izgubila oslonac u ovoj instituciji, koja je od početka bila sredstvo uticaja Dvora na Srbe. Poslovi Ilirske dvorske deputacije preneti su na Ugarsku dvorsku kancelariju. Mitropolit se pokorno povinovao odluci.

Pobune u Vršcu i Novom Sadu navele su vlasti da delimično izmene Regulamente. Bilo je jasno da Regulament u tadašnjem obliku ne može opstati. Tako je 1779. godine donet Deklaratorijalni reskript (Deklaratorijum). Podeljen je u 70 tačaka. U uvodu piše da je razlog njegovog donošenja ukidanje Ilirske dvorske deputacije. Najvažnije izmene su u pogledu toliko osporavanog načina o sahranjivanju mrtvih. Deklaratorijum predviđa da se moraju poštovati sanitetske odredbe. Odlučeno je da se mrtvaci unose u crkvu, ali u zatvorenim, a ne u otvorenim kovčezima. Ponovo je potvrđena i upotreba starog kalendara, kako je bilo uobičajeno do 1769. godine.

Banat, posebna srpska oblast tražena na Temišvarskom saboru 1790. godine.

Nakon smrti mitropolita Jovanovića, car Josif je dozvolio sazivanje novog sabora, na kome je za mitropolita izabran Mojsije Putnik, kandidat Dvora (1781). Josifov naslednik Leopold stupio je na vlast u teškim uslovima. U Belgiji izbija ustanak protiv austrijske vlasti, a u Francuskoj nekoliko godina kasnije izbija Francuska revolucija. Još uvek se vodio rat protiv Osmanskog carstva. Opšte komešanje izbio je i među Srbima, zbog brige za Srbe sa druge strane Save i Dunava. Takođe, i na Srbe su se prenele neke ideje Francuske revolucije. Car je prihvatio molbu mitropolita Mojsija Putnika da se 1790. godine održi narodni sabor, Temišvarski sabor. Sabor je sa radom otpočeo 1. septembra. Postojale su dve struje; dvorska partija i mađarofilska manjina. Drugu je predvodio Sava Tekelija. Ipak, njegova partija bila je u manjini. Sabor je caru podneo tri molbe: molba za posebnom teritorijom i posebnom dvorskom ustanovom, za priznanjem grčko-neunijaćene religije i osnivanjem graničarske milicije. Kraljevski komesar predložio je saboru da se za teritoriju koja se treba izdvojiti izabere Banat. Sabor je sa zahvalnošću prihvatio odluku. Leopold je odgovorio pozitivno na molbe obećavajući da će se njima pozabaviti čim se vrati iz Frankfurta (sa krunisanja). Na Temišvarskom saboru je za mitropolita izabran Stefan Stratimirović.

Jedno od carevih obećanja bilo je i osnivanje posebnog dvorskog ureda sa srpska pitanja. Tako je 1791. godine obnovljena Ilirska dvorska kancelarija. Ona je, međutim, postojala veoma kratko, do 1792. godine. Usled protivljenja Ugarske dvorske kancelarije, car je 1792. godine doneo odluku o ukidanju Ilirske dvorske kancelarije. Poslovi vezani za Srbe ponovo su prešli na Ugarsku dvorsku kancelariju.

Pola veka nakon održanja Temišvarskog sabora nisu se ispunile želje koje su na njemu iznesene. Tek se zakonima donetim na epohalnom zemaljskom saboru (1847/8) priznala ravnopravnost hrišćanskih veroispovesti. Tada je i obnovljeno najviše dostojanstvo srpskog patrijarha i institucija srpskog vojvode kao svetovnog poglavara Srba. Sledeće godine je za Srbe izdvojena posebna teritorija: Srpsko vojvodstvo i Tamiški Banat. Ono je postojalo do vremena velikih restauracija 1860. godine. Srba u Ugarskoj danas (1880) ima oko 1.020.000 kod kojih polovina prebiva u Ugarskoj, a polovina u Hrvatskoj-Slavoniji. Srpska nacionalna crkva obuhvata jednu arhiepiskopiju i čest episkopija. Od školskih ustanova, Srbi imaju Bogoslovski seminar u Karlovcima, Višu gimnaziju u Novom Sadu i u Karlovcima.

Politička istorija

Nakon Karlovačkog mira, Austrija je pristupila sređivanju prilika u novoosvojenim oblastima Ugarske, Slavonije, Hrvatske i Srema. Taj zadatak poveren je Dvorskoj komisiji za uređenje imovinskih odnosa (Neoakvistička komisija) osnovanoj 29. jula 1688. na čelu sa visokim komorskim službenikom, Ferdinandom Ditrihštajnom; veliki uticaj tu je imao i primas Ugarske, kardinal Leopold Kolonić, arhiepiskop Ostrogona. Između ostalog, trebalo je rešiti pitanje srpskih privilegija koje je car Leopold I darovao Srbima. Neoakvistička komisija nije krila svoju netrpeljivost prema patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću, dok su najviše vlasti u Beču uporno nastojale da smanje njegov veliki ugled i uticaj u srpskom narodu. Rimokatolička rekcija i propaganda na čelu sa Kolonićem su uzele veliki zamah između 1699. i 1703. i otvoreno je zastupano mišljenje da se srpski narod mora sjediniti sa rimskom crkvom. Privilegija cara Leopolda od 4. marta 1695. je priznala uređenje srpske pravoslavne crkve i zaokruženje njenih eparhija na teritoriji Habzburške monarhije, ali je nakon rata car donekle izmenio svoju odluku. Uredbom iz 1700. je odredio da se ne može trpeti jeres u Pečuju i da se šizmatici moraju sjediniti s katoličkom crkvom ili će biti proterani. Patrijarh se usprotivio novom talasu unijaćenja, pa su decembra iste godine održana tri narodna zbora u Orahovici, duhovnom središtu Srba Podravine i Baranje. Zbog odlučnog otpora, unija nije mogla da se sprovede ni u Sremu ni u Slavoniji. Novi udarac srpskim privilegijama došao je 8. oktobra 1701. kada je car u Ebersdorfu doneo odluku da se patrijarhova nadležnost ograniči na Sent-Andreju, da mu se zabrane vizitacije i prikupljanje prihoda i da svi Srbi moraju doći pod jurisdikciju katoličke crkve. Odluku je patrijarhu doneo grof Nadaždi, a on je podneo molbu baronu Ditrihu Šlihtingu (izaslanik Dvorskog ratnog saveta za uređenje slavonske granice) tražeći zaštitu, navodeći da je Nadaždi od strane Ugarske dvorske kancelarije doneo naloge suprotne srpskim privilegijama. Ukoliko ne dobije zaštitu, tražio je dozvolu da ode nekom drugom hrišćanskom vladaru. Početkom 1702. u Tursku se iselilo oko 1000 srpskih porodica i strahovalo se da ako i sam patrijarh pođe, da će ga pratiti ostali Srbi i tako ostaviti granicu sa Turskom nezaštićenu. Ipak, uređenjem Potisko-pomoriške i Slavonske granice 1702/3. nastali su nešto bolji uslovi za Srbe. Ali, već marta 1703. car je naredio Subdelegovanoj komisiji u Budimu da zabrani Arseniju upotrebu titule patrijarha.

Arsenije Čarnojević

Međutim, ustanak Franje II Rakocija iste godine je naterao dvor u Beču na popuštanje na svim linijama. Srbi su 1704. zatražili od Petra Velikog da ih primi za podanike, a kada je postalo jasno da od toga nema ništa, odlučili su da podrže Beč protiv Mađara. Nakon stupanja na presto cara Josifa I (1705—1711), na molbu patrijarha Arsenija, srpske privilegije su potvrđene 1706. godine. Tom prilikom su istaknuti novi srpski zahtevi:

Da se pravoslavni Srbi ne nazivaju šizmatici; da patrijarh za života može da odredi svog naslednika; da pravoslavni episkopi ne moraju da se podvrgavaju političkoj vlasti drugih naroda; da se Srbi ne uznemiravaju prilikom zidanja novih crkva; da unijati budu lišeni svih povlastica i prognani jer uznemiruju srpski narod a samim tim i službu caru; da patrijarh u slučaju ratne opasnosti može sebi odrediti drugu rezidenciju; da kod Ugarske dvorske kancelarije imaju 2 savetnika koje će sami birati i opozivati, oni bi zastupali i štitili srpski narod od mađarskog tlačenja; da Srbi mogu osnivati svoje štamparije i škole i da im se dozvoli upis na katoličke škole i fakultete; da sveštenstvo može ubirati desetinu i ostale prihode od Srba, Vlaha i Rusina; da srpski vojnici uživaju poštovanje i povlastice kao i nemački; tu si bile i neka trgovačka pitanja; da se izvrši preseljenje srpskog naroda koje mu je ranije obećano; na kraju je patrijarh tražio da mu se dodeli neki posed pošto su mu svi raniji oduzeti, pretrpeo je veliku štetu i tražio je zaostalu penziju, sve vreme ističući svoju vernost Habzburškoj monarhiji u ustanku koji je još trajao.

Uz tekst srpskih molbi caru je izložen i izveštaj koji je sastavio kardinal Kolonić. On je po nekim pitanjima bio izrazito protiv, ali je neke zahteve Srba i podržavao, zato što su se podudarali sa interesima katoličke crkve i austrijske države.

Stvaranje Karlovačke mitropolije

Glavni članak: Karlovačka mitropolija

Odlaskom patrijarha Arsenija presto u Peći ostao je upražnjen. Veliki vezir Mustafa Ćuprilić je pozvao srpski narod da se vrati ali on to nije učinio iz straha od odmazde. Porta je 1691. postavila Kalinika I Skopljanca za patrijarha pod uticajem njegovog rođaka Aleksandra Maurokordata, koji je bio veliki dragoman na Porti, glavni turski tumač na Karlovačkom mirovnom kongresu. Kalinik je sprečavao nove seobe u Austriju i uspeo je da sačuva prava i položaj srpske pravoslavne crkve u Turskoj, koji je zbog seobe bio uzdrman. Ne zna se razlog zbog kog je uhapšen zajedno sa bratom Defiom 1704. Ipak, ubrzo je pušten i uverio je Turke u svoju miroljubivu politiku. Izbegli patrijarh Arsenije je pokušavao da se vrati na presto u Peći pa je nastojao da najpre sredi kanonske odnose. Obratio se i jerusalimskom patrijarhu i na Sinodu Vaseljenske patrijaršije 1705. je zaključeno da se mora sačuvati jedinstvo između srpske crkve u Austriji i Turskoj. Sređivanje odnosa između njih Arsenije nije dočekao. Umro je oktobra 1706. u Beču, a sahranjen je u Krušedolu. Nakon toga je došlo do razlaza između arhijereja po pitanju odnosa sa Pećkom patrijaršijom. Mitropolit Stefan Metohijac-Pećanin je smatrao da srpska crkva u Austriji treba da bude autonomna oblast koja će kanonski biti u sastavu Pećke patrijaršije. Vladika Isaija Đaković se borio za nezavisnu autokefalnu srpsku crkvu, a njega su podržavali i Austrijanci. Posle sahrane Arsenija sazvan je zbor u Krušedolu na kom je izabran Stefan Metohijac za patrijarha, ali je bečki dvor to odbio da prizna i podržao Isaiju Đakovića u zahtevu da se sabor održi u Beču.

Decembra 1707. je u Sremske Karlovce stigao izaslanik cara koji je doneo carevo odobrenje za održavanje izbornog sabora. Bila su istaknuta dva kandidata, Stefan Metohijac i Isaija Đaković. Ovaj prvi je rešio da se sam povuče da ne bi došlo do težih nesuglasica, dok se Đaković obavezao da ne kida veze sa Pećkom patr. On je izabran za velikog mitropolita, kome je narodnocrkveni sabor dodelio vlast u srpskoj pravoslavnoj crkvi u Austriji. Manastir Krušedol je određen za sedište. Maja 1708. je Đaković zvanično potvrđen od strane cara. On je preko srpskog magistrata u Budima ponovio srpske zahteve od 1706. pri čemu mu je pomogao Pavle Riter Vitezović. Međutim, već jula iste godine je on umro i presto je ostao upražnjen 2 godine, tokom kojih je Beč na sve načine onemogućavao veze sa Pećkom patrijaršijom. 1710. je novoizabrani mitropolit Sofronije Podgoričanin je sprečen da položi zakletvu pećkom patrijarhu ali mu je ovaj poslao Potvrdnu gramatu, koja se smatra za akt kojim je Krušedolskoj mitropoliji priznata autonomija. Sofronije je umro već 1711. i tek 1713. je izabran novi mitropolit Vićentije Popović Hadži-Lavić. U ratu 1716-1718. su Turci porušili Krušedol pa je Vićentije preneo sedište u Sremske Karlovce.

Granica

Glavni članak: Vojna Granica

Početkom 1698. još pre zvaničnog završetka Velikog bečkog rata, iz Beča je u Osijek stigla komisija sa grofom Jovanom Karafom koja je, sa prekidima, do 1703. radila na sređivanju prilika u Slavoniji i Sremu. U tom periodu izvršena je podela stanovništva na graničarsko, povlašćeno, i komorsko, kmetovsko, koje je bilo potčinjeno civilnim vlastima. Vojna granica je proširena i ona je sada pratila graničnu liniju između Turske i Austrije. Slavonska (Posavska) granica se protezala od Gradiške do Rače, a u Osijeku je bilo sedište generala. Ona se delila na 3 oblasti – Gornjoposavsku sa sedištem u Gradiški, Srednjoposavsku u Brodu i Donjoposavsku sa štabom u Rači. Podunavska granica, sa sedištem u Petrovaradinu, se nadovezivala na Posavsku i po vojnim i komorsko-provincijalnim pitanjima potpadala je pod Generalat u Osijeku. Duž Tise je osnovana Potiska vojna granica i prostirala se sve do Segedina, gde je bilo i njeno sedište. Na nju se nadovezivala Pomoriška granica čije je sedište bilo u Aradu. Na čelu novih vojnih krajina bili su štabovi sa nemačkim oficirima, dok su skoro svi ostali oficiri i oberkapetani bili Srbi. Izvan vojnih granica je ostala „racka milicija“ po gradovima, koja će imati veliku ulogu u slamanju Rakocijevog ustanka, a kasnije će se postepeno utopiti u gradske straže. Srpski narod na teritoriji Vojne granice je bio oslobođen od raznih dažbina i nameta, ali je zato morao da stalno bude u pripravnosti i da brani granicu od svi napadača. Međutim, u Provincijalu je stanje bilo veoma teško jer su mađarski i hrvatski plemići stalno nametali nove daće i poreze i trudili se da uspostave pun feudalni sistem. Takođe, srpsko stanovništvo je konstantno bilo izloženo pritisku katoličke crkve koja nije tolerisala postojanje pravoslavaca na njenoj teritoriji.

Nakon osvajanja tokom Bečkog rata, veliki broj Srba je došao pod vlast hrvatskih staleža koji su se trudili da ih i pravno potčine sebi. Naime, razgraničenje između Vojne granice i Provincijala nije bilo sprovedeno, te se nije znalo koja naselja gde pripadaju. Srbi su se borili da njihova naselja budu uključena u Vojnu granicu, a na nasilje i pritisak hrvatskih plemića i katoličkih sveštenika su često odgovarali pobunama i razbojništvom. Car je tokom 1703. uveravao Srbe da će ih uzeti u svoju zaštitu i da će uživati sve privilegije, ali je napomenuo da se moraju potčiniti civilnoj vlasti hrvatskog bana, inače će morati da pozove nemačku vojsku da ih smiri. Srbi su caru bili potrebni zbog izbijanja Rakocijevog ustanka uperenog protiv austrijske vlasti.

Učešće Srba u Rakocijevom ustanku

Glavni članak: Rakocijev ustanak

Ferenc Rakoci

Ustanak mađarskog magnata, kneza Franje Rakocija, izbio je 1703. u Munkačevu, na nekadašnjim posedima kuće Rakoci, odakle se ubrzo proširio na veći deo Ugarske. Glavni uzroci su bili uvođenje stalnog portalnog poreza od 38 forinti, protezanje nekih obaveza na plemstvo i utvrđivanje veoma kratkog roka za podnošenje dokaza o pravima na nasleđe, čime je de fakto inaugurisano „pravo mača“ na osvojenim teritorijama. Među uzrocima treba spomenuti i odluke sabora u Požunu 1687. kojima su dinastiji Habzburg priznata nasledna prava u Ugarskoj, odustaje se od „prava otpora“ i vladaru se dopušta preispitivanje nekih tradicionalnih prava staleža. Mađarsko plemstvo je bilo iznevereno u očekivanjima da će doći do velikih poseda nakon isterivanja Turaka, jer su te posede dobili stranci koji su imali zasluge u ratu. I austrijska vlast i ustanici su odmah uvideli da će veoma važnu, ako ne i odlučujuću, ulogu u ratu imati Srbi, te su se obe strane trudile da ih pridobiju. Srbi su se odlučili da podrže legitimnu austrijsku vlast, i tom prilikom su se pozivali na svoje ranije privilegije. Početkom leta 1703. ustanici (kuruci) su prodrli na teritorije Potiske i Pomoriške vojne granice i tada su vođene su prve borbe između njih i austrijske vojske, na čijoj strani su učestvovali i Srbi graničari. Tokom 1704. su vođene sporadične borbe i vršeni su pokolji nad civilnim stanovništvom sa obe strane. Bez obzira na to, Rakoci je i dalje pokušavao da privoli Srbe na svoju stranu i nekoliko puta je stupao u kontakt sa patrijarhom Arsenijem. Prekretnica u ustanku je nastupila tek 1708. godine, kada je Rakocijeva vojska poražena kod Trenčina i od tog trenutka inicijativa prelazi na stranu Austrijanaca. 1710. godine je austrijska vojska ovladala manje-više celokupnom zemljom i započeti su pregovori o miru. Aprila sledeće godine je ratno stanje okončano sklapanjem posebnog ugovora u Satmaru. Za srpski narod je ovaj sukob bio ogromno iskušenje; pored nekoliko desetina hiljada žrtava, Srbi su bili primorani na nove seobe i napuštanje svoje imovine i poseda. Oni su se uglavnom sklanjali na teritoriju Vojne granice i u južne oblasti Ugarske.

Srbi u Austrijsko-turskom ratu (1716—1718)

Glavni članak: Austrijsko-turski rat (1716—1718)

Nakon nepovoljnog Karlovačkog mira, u Turskoj je zavladao duh revanšizma i krenulo se sa pravljenjem planova za povratak izgubljenih teritorija. Decembra 1714. Turska je objavila rat Mletačkoj republici sa ciljem da povrati Moreju (Peloponez), a kao povod joj je poslužilo odbijanje Mletaka da predaju cetinjskog vladiku Danila I i druge izbeglice koji su se nalazili u Kotoru. Mleci su 1715. izgubili Moreju i neka ostrva, ali su odbranili Sinj i Knin i osvojili Popovo polje i Trebinje. Aprila 1716. je Austrija sklopila savez s Mlecima radi odbrane tekovina Karlovačkog mira. Obe države su se spremale za rat i započela je diplomatska borba koja se svela na to da se krivica za rat prebaci na protivničku stranu. Turska je prva krenula u akciju u 1. juna je objavila rat Austriji. U prvoj bici, kod Petrovaradina, austrijski vojskovođa Eugen Savojski je potukao tursku vojsku. Tokom povlačenja kroz Srem, Turci su porušili Krušedol i to je imalo za posledicu premeštanje mitropolije u Karlovce. Iste godine je Eugen osvojio Temišvar, Pančevo i Novu Palanku te je tako ceo Banat pao pod austrijsku vlast. Graničarski odredi su osvojili Raču i bezuspešno napadali Bosansku Gradišku, Novi i Bihać. Više uspeha su imali kod Šapca, gde su osvojeni šanac Lešnica, a kapetan Jovan Monastirlija je zauzeo Kuču u Bjeljini. Takođe su osvojeni Dobor i Brčko. Ova osvajanja su naterala Mustafa-pašu, komandanta Beograda, da pošalje 1000 vojnika u šabačku tvrđavu. Kapetani Treger i Monastirlija su ujedinili svoje odrede i 30. avgusta prodrli u grad, ali su se brzo povukli. Zima je prekinula dalje operacije na frontu i carska vojska je povučena na zimovanje u južnoj Bačkoj, Banatu i Sremu. Na proleće 1717. austrijska vojska od 150 hiljada ljudi i 10 hiljada Srba dobrovoljaca krenula je u ofanzivu, u pravcu Beograda. Sredinom juna je Eugen Savojski započeo opsadu grada, koja je dva meseca kasnije okončana velikom turskom pogibijom i austrijskim osvajanjem. Ugovor o kapitulaciji turske vojske je predviđao njeno napuštanje Beograda, sa obavezom da ostavi tvrđavu u zatečenom stanju, sa artiljerijom i municijom. Turcima je dozvoljeno da se povuku zajedno sa svojim porodicama i nešto malo prtljaga. Pored turske vojske, Beograd je napustilo i celokupno muslimansko stanovništvo, a u grad je počelo da se doseljava nemačko, kao i neki Srbi koji su se iselili 1690. Ubrzo po padu Beograda, Turci su napustili Šabac i za novog komandanta je postavljen graničarski kapetan Nikola Rašković. Turci su napustili i sva utvrđenja na Dunavu do Oršave i Srbiju sve do Niša. Za komandanta austrijske vojske u Srbiji je postavljen dragonski kapetan Fon Bate, kome su u proterivanju Turaka iz zapadne Srbije pomogli natkapetan Staniša Marković Mlatišuma, kapetan Todor Prodanović i kapetan Mihat. Osvajanje Beograda je imalo velikog odjeka u Evropi i očekivalo se da će Austrija nastaviti rat. Međutim, usled iskrcavanja španske vojske na Sardiniji, koja je nešto ranije pripala Habzburzima, pristupilo se pregovorima o miru, u kojima je učestvovala i Venecija. Car Karlo VI se bojao težih zapleta i uz posredovanje Engleske i Holandije je 21. jula 1718. sklopljen Požarevački mir.

Granica definisana Požarevačkim mirom.

U početnoj fazi pregovora Austrijanci su istakli velike teritorijalne zahteve: tražili su celu Srbiju do Niša i Vidina, Vlašku do reke Alute i Bosnu sa tvrđavama Zvornik i Bihać. Takođe su tražili da se Veneciji vrati Moreja ili da joj se da odgovarajuća nadoknada. Turci su ovakve zahteve odbili, a kada je situacija na Sardiniji i Siciliji postala opasna za Austriju, ona se u pregovorima našla u defanzivi. Konačne odredbe ugovora bile su sledeće: Austrija dobija Banat, ostatak Srema, Malu Vlašku, severnu Srbiju i severnu Bosnu uz reku Savu. Granica je išla rekom Alutom do njenog ušća u Dunav, odatle Dunavom do ušća Timoka, pa se zatim planinskim vencem Deli Jovan, Stolovima i Gavran planinom spuštala do Ćićevca. Odatle je pratila tok Južne Morave do Stalaća (takođe došao pod vlast Austrije), gde je skretala na zapad i pratila tok Zapadne Morave do iznad Čačka. Dalje je preko Rudničke i Užičke nahije izbijala na Drinu kod Lešnice. Prelazeći Drinu, obuhvatala je uzak pojas zemlje na desnoj obali Save, sve do ušća Une.

Kraljevina

Glavni članak: Kraljevina Srbija (1718—1739)

Austrija je u Banatu kao administrativno-upravno telo osnovala Zemaljsku administraciju na čijem čelu se u našao general grod Florimund Mersi. U „Kraljevstvu Srbiji“ je najpre uspostavljena privremena vojna uprava pod predsedništvom general-feldvahtmajstera Josifa Odvijera. On je imao trojicu savetnika, po jednog iz vojnih i komorskih vlasti i jednog iz Ratnog komesarijata, i oni su obavljali vojne, sudske, finansijske i provincijalne poslove. Vojna uprava je 7. septembra 1720. zamenjena građanskom, kada je Neoakvistička komisija, sastavljena od članova Dvorskog ratnog veća i Dvorskog komorskog veća u Beču, postavila Beogradsku administraciju (Administracija Kraljevstva Srbije). Na njenom čelu bilo je Predsedništvo Administracije, čiji je predsednik bio feldmaršal princ Aleksandar Virtemberški, a članovi po dvojica savetnika iz građanskog i vojnog reda koji su vršili administrativnu i sudsku vlast. Finansijsku vlast je organizovala Dvorska komora preko Komorske inspekcije, koja je bila pod njenom upravom. Princa Aleksandra je 1733. nasledio general Maruli, a ovoga 1738. dotadašnji guverner Vlaške, feldmaršal Georg Olivije de Valis. U administrativnom pogledu, Srbija i Banat su podeljeni na okruge ili distrikte ili provizorate. Banat je podeljen na 12, Srbija na 15, ne računajući 7 okruga koji su stavljeni pod upravu Zemaljske administracije u Temišvaru (Oršavsko obervervalterstvo). Distriktom je upravljao provizor, kome je pomagao išpan sa dvojicom iberajtera, nižih činovnika za administrativne poslove. Izvestan broj služitelja i pandura je takođe spadao u osoblje okružne vlasti, koje je primalo platu iz državne blagajne. Distrikatska vlast je samo preuzela niže organe uprave po selima od turske uprave. Distrikti su se delili na knežine sa oberknezovima na čelu, koje su brojale 20-30 sela sa seoskim knezovima ili birovima. Sudstvo je uređeno tako što su provizori bili prvostepena sudska vlast zadužena za manje sporove, a žalbe na njihove presude je rešavala Beogradska administracija, kao viša instanca. U deliktima teže prirode presuđivao je zemaljski auditor. Knezovi se zbog svoje sudske funkcije pominju kao sudije, više sudije ili više i niže sudije. Veće varoši imale su posebne uprave. Srpska opština u Beogradu imala je svoj zbor, odnosno opštinsku skupštinu sastavljenu od „savetnih gospodara“ i opštinski odbor, kao izvršnu vlast na čelu sa knezom. Knez se ponekad naziva i gradski sudija, pošto je imao prvostepenu sudsku vlast.

Teritorije koje je Austrija dobila Požarevačkim mirom.

Što se tiče vojnog uređenja, u Srbiji pod austrijskom vlašću postojale su redovna (garnizonska) vojska i srpska narodna milicija raspoređena po kapetanatima. Sedište vrhovnog komandanta bilo je i Beogradu, a filijale su bile u Šapcu, Jagodini, Valjevu i Rudniku. Kapetanati su organizovani kao stalna odbrambena vojna pogranična ustanova koja nije bila izdvojena u zasebnu teritoriju. U početku, znatan deo tereta oko vojne organizacije je podneo komandant posadnih trupa u Srbiji, konjički general Hajnrih fon Bate. On je aprila 1718. izvestio Dvorski ratni savet u Beču da je zamolio nekog kapetana Milisava da mu pomogne oko organizacije srpske milicije. Zapis igumana manastira Hopovo, Spiridona Vujanovića, ipak govori da je organizovanje milicije delo Eugena Savojskog. On je posle potpisivanja Požarevačkog mira uspostavio komandni kadar srpske milicije koji se sastojao od 2 oberkapetana, 10 kapetana, 1. majora i 2 poručnika. Oberkapetani su bili Vuk Isaković iz Zvornika i Staniša Marković-Mlatišuma iz Novog Pazara. Srpsku miliciju su pored oficira činili i pešaci (hajduci) i konjanici (husari). Sva sela u Srbiji delila su se na vojnička, čiji su stanovnici uživali povlastice za vojnu službu, i zemljoradnička, koja su bila pod upravom Dvorske komore u Beču, vrhovnog finansijskog nadleštva kome su plaćala razne feudalne dažbine. Ukupno je formirano 15 kapetanata, a taj broj je preuređenjem 1725. povećan na 19. Godine 1728/9. je posebna Komisija za regulisanje i reviziju srpske narodne milicije ukinula jedan kapetanat, tako da ih je bilo 18 i na čelo svih stavila oberkapetana Vuka Isakovića.

U ratovima od 1683. do 1718. stanovništvo Srbije je značajno smanjeno. Jedan deo je stradao a drugi deo se raselio po okolnim zemljama. Austrijanci su proterali muslimansko stanovništvo iz svih većih mesta i na njegovo mesto počeli da dovode nemačke koloniste, najviše iz okoline Špajera, Pfalca, Vormsa i Majnca. Oni su se najviše doseljavali u Beograd. Prema rezoluciji cara Karla VI iz 1726. krajnji cilj je bio stvaranje kompaktne etničke nemačke celine koja bi predstavljala bedem prema islamu i Turskoj. Razume se, za to su bili pogodni isključivo rimokatolici. Zajedno sa naseljavanjem zauzetih oblasti, austrijske vlasti su nastojale da ožive trgovinu i robnu razmenu koje su donosile velike profite. Patentima cara Karla iz 1717. proglašena je slobodna trgovina Jadranskim morem, a Rijeka i Trst su 1719. postali uvozno-izvozne luke koje će odigrati značajnu ulogu u preuzimanju trgovine u Banatu i Srbiji, a potom i celom Balkanu. Privrednom prodiranju Habzburške monarhije na Istok doprinela je i Carska privilegovana istočna kompanija, osnovana 27. maja 1717 (1719). sa sedištem u Beču i ograncima u Beogradu, Rijeci i Trstu. Ona je imala monopol nad trgovinom medom i voskom u Srbiji. Trgovina na relaciji između Srbije i Banat - Rijeka odvijala se Savom, Dunavom i Kupom pomorskim putem, a od Karlovca do Rijeke tzv. Karolinškom cestom završenom 1726. Poseban značaj u toj trgovini imala je i Temišvarska trgovačka kompanija koju je 1725. osnovalo 25 Srba i Grka.

Nove austrijske vlasti sprovele su i novo poresko uređenje; glavni porezi koje je stanovništvo Srbije plaćalo bili su kontribucija i razne desetine. Kontribucija je bila neposredan porez na zemljište, uključujući i zemljarinu, koju je razrezivao i ubirao provizor uz pomoć knezova i kmetova. Njen najveći deo išao je u vojnu kasu, a manji deo se ulivao u kameralnu blagajnu, te je prema tome to praktično bila vojna dažbina. Iznos kontribucije za celu Srbiju se kretao godišnje od 90 do 100 hiljada forinti. Poreska jedinica se u početku zvala sesija (30 plugova oraće zemlje, 6 dana kosidbe livade i 8 konja ili volova) i za nju se plaćalo 24 forinte kontribucije. Od 1724. naziv postaje dom, ali je u terminologiji zadržan stari naziv. Sve desetine i arende su pripadale državi i te prihode je ubirala Dvorska komora u Beču preko komorskih činovnika. Tu su spadale carine, desetine od poljoprivrednih poreza, prevoz preko vode, i razne druge takse.

Car Karlo VI je 1718. potvrdio beogradskog mitropolita Mojsija Petrovića (1713—1730) u tom dostojanstvu i priznao je autokefalnost Beogradske mitropolije. Dato mu je pravo da može da koristi sva prava, uredbe, slobode i povlastice date srpskom narodu u drugim oblastima, što znači da su time sva dotadašnja privilegijalna prava proširena na teritoriju Srbije i Banata. Kasnije, 1720. i 1727. je car stavio i Banat i Malu Vlašku pod upravu Beogradske mitropolije. Proširenje privilegija značilo je da srpski narod u novim oblastima čini jedinstvenu celinu sa srpskim narodom u Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj i Sremu, koju je Austrija nastojala da razbije. To se najviše ispoljilo u borbi protiv ujedinjenja Karlovačke i Beogradske mitropolije. Mojsije Petrović je 1721. dobio gramatu od pećkog patrijarha Mojsija Rajovića (1712—1726) kojom je priznata autonomija Beogradske mitropolije i predviđeno da u slučaju smrti tada teško bolesnog Karlovačkog mitropolita Vićentija Popovića Hadži-Lavića (1713—1725) vrhovni mitropolit srpske crkve pod austrijskom vlašću postane Beogradski mitropolit, a Beograd „prva mitropolija“. Nakon ovoga je septembra 1722. sazvan sabor u Petrovaradinskom šancu (Novi Sad) na kom je i zvanično odlučeno da ubuduće bude biran samo jedan, vrhovni mitropolit, a takođe je Mojsije Petrović izabran za koadjutora (pomoćnika) obolelom Vićentiju. Nakon njegove smrti 1725, u februaru 1726. je sazvan sabor u Sremskim Karlovcima, na kom je Mojsije Petrović izabran za karlovačkog mitropolita čime je de fakto postignuto ujedinjenje srpske crkve u Habzburškoj monarhiji. Carski komesar na saboru, feldmaršal grof Odvijer, je imao zadatak da svim silama to spreči, ali mu to nije pošlo za rukom. Beograd je postao jedino duhovno i nacionalno središte sveg srpskog naroda pod vlašću Austrije.

Odmah po proglašenju ujedinjenja, Beogradsko-karlovačka mitropolija se suočila sa težnjom najviših austrijskih vlasti da suze privilegije. Na to najviše podsticali Dvorski ratni savet i Dvorska komora. Aprila 1727. je izdata prva deklaratorija, kojom se sužavaju privilegije u korist državne vlasti i Katoličke crkve. Srbi su na saboru u Sremskim Karlovcima iste godine energično ustali protiv toga i maja 1728. je mitropolit predao srpske protivpredloge u Beču. To nije imalo efekta i suženje privilegija je nastavljeno izdavanjem druge deklaratorije 1729. Na narodno-crkvenom saboru u Beogradu juna 1730. je i ova deklaratorija odbačena i car je zamoljen da ostavi srpski narod pri njegovim dotadašnjim privilegijama. Jula iste godine je Mojsije Petrović iznenada umro i to je omelo izaslanstvo kod cara, koje mu je tek posle nekoliko meseci uručilo memorandum. Na saboru u Karlovcima 1731. je za mitropolita izabran Vićentije Jovanović (1731—1737), aradski episkop. Februara 1732. je car izdao Objašnjavajući reskript, koji je kao i deklaratorije, imao za cilj sužavanje srpskih privilegija. Srpsko poslanstvo je tak 1734. stiglo na dvor sa zadatkom da traže opozivanje deklaratorija i reskripta. Carev odgovor je bilo izdavanje drugog reskripta u jesen 1734. kojim je popušteno samo time što je isključio fiskus (državnu blagajnu) iz deobe zaostavštine srpskih episkopa.

U vreme austrijskog osvajanja, u Beogradu je radila samo jedna osnovna ili Trivijalna grčka škola s nastavom na grčkom, u kojoj su bila i srpska deca i srpski učitelji. Tokom boravka u Beču 1718, mitropolit Mojsije Petrović je molio ruskog poslanika da ruski car pošalje Srbima učitelje slovenskog i grčkog jezika. 1721. je ponovio molbu, ovog puta tražeći i knjige, zato što Srbi nisu imali štampariju. Sledeće, 1722. je mitropolitov sekretar doneo 70 gramatika Meletija Smotrickog, 10 rečnika i 400 bukvara. Pošto su vlasti 1727. zabranile uvoz knjiga iz Rusije, Mojsije je ruski bukvar odštampao na srpskom i rumunskom u Maloj Vlaškoj. Godine 1726. je na njegovu inicijativu u Sr. Karlovce stigao prvi ruski učitelj među Srbima, Maksim Suvorov. On je tu otvorio školu sa 7 učenika, ali je ubrzo prešao u Beograd i februara 1727. otvorio redovnu Rusko-slovensku školu sa 29 učenika, platom od 300 forinti godišnje. Tu se suočio sa velikim otporom austrijskih vlasti, pa je već septembra škola prekinula sa radom, a on se vratio u Karlovce i tu otvorio školu pod istim imenom. U Mojsijevom pismu Suvorovu iz 1727. i delu „Mišljenje o školama“ sadržane su osnovne ideje mitropolitove delatnosti na polju prosvete. Zalagao se za osnivanje osnovnih, srednjih i viših škola u kojima bi se izučavali slovenski, latinski i grčki jezik, zatim gramatika, retorika, logika, filozofija i bogosluženje. Cilj je bio da se učenici nauče duhovnoj politici, a od najboljih bi bili birani budući episkopi, sveštenici i učitelji koji će stajati u odbrani protiv katoličke prozelitske propagande. Nakon smrti Mojsija, uslovi za rad su se izmenili, pa se Suvorov vratio u Rusiju. Njegova Rusko-slovenska škola je značajna zato što je njenom delatnošću udaren temelj nižim i srednjim školama u srpskom narodu.

Pobeda Austrije u ratu Turskom nije donela nikakvo poboljšanje i učvršćenje položaja graničara u Vojnoj krajini, iako su oni podneli velike žrtve i znatno doprineli pobedi. Umesto toga, postavljeno je pitanje njihovog statusa i daljeg opstanka vojnih granica. Pošto su Austrijanci napredovali daleko, izgledalo je da Vojna granica postaje suvišna i nepotrebna ustanova. Za njeno ukidanje najviše su se zalagali Dvorska komora i ugarski plemići kojima je trebalo što više feudalnih podanika, od kojih bi ubirali porez. Ovoj nameri suprotstavili su se vojni krugovi, Dvorski ratni savet na čelu sa Eugenom Savojskim, mada ni među njima nije bilo jedinstvenog mišljenja o daljoj sudbini graničara. Tek 1722. je postignut dogovor između Dvorske komore i Ratnog saveta da se vojne granice zadrže u dotadašnjem obliku, ali da se graničari oporezuju, što je bilo u suprotnosti s njihovim privilegovanim statusom. Oni su se bunili protiv toga i zahtevali da se kontribucija sasvim ukine ili svede na najmanji mogući iznos. Pored toga, oni su imali i mnoge druge obaveze i izgledalo im je da se polako svode na obične kmetove i kontribuente. U ovom periodu primetno je raslojavanje srpskog naroda u Austriji koje je polako uzimalo maha. Jasno su se ocrtavale podele na oficirske i svešteničke slojeve i na obične, seljačke.

Ovaj period istorije Srba u Habzburškoj monarhiji je karakterističan po velikom broju buna, izazvanih različitim faktorima. S jedne strane, tu su bili veliki porezi i dažbine koje su nametali graničarima, a s druge strane razne zloupotrebe austrijskih i mađarskih činovnika, koji su na sve moguće načine eksploatisali srpsko stanovništvo. Naročito veliki broj buna je izbio u Slavoniji, gde su ionako haotičnim prilikama doprinele pljačke i razbojništva naoružanih bandi koje su krstarile njom uzduž i popreko. U Karlovačkom i Varaždinskom generalatu i Primorskoj krajini su skoro svake godine izbijali nemiri, ponajviše izazvani odlukom austrijskih vlasti da i stanovnici Vojne granice moraju da plaćaju kontribuciju. Tako je za celu Hrvatsku bila razrezana kontribucija u iznosu od 24000 forinti. Tokom prve 3 godine nakon uvođenja, nijedna od graničarskih oblasti nije je plaćala, ali već 1727. je general Tojfenbah posle slamanja otpora, mogao da izvesti Dvorski ratni savet da će se porez ipak prikupiti. Veliki problem i nevolju za srpsko stanovništvo u Vojnoj granici, ali i na svim teritorijama pod austrijskom vlašću, bila je stalna težnja katoličke crkve za unijaćenjem pravoslavnog življa. Katolička crkva je u tome uživala svesrdnu podršku austrijskih vlasti, ali nije uspela da ceo srpski narod prevede u katolicizam. Istina, dosta je slučajeva kada su pojedinci, ali i cela srpska naselja prihvatali uniju, ne mogavši da izdrže dalje nasilje i pritiske. Ova pojava je bila izuzetno štetna za srpski narod, jer je na taj način njegov dobar deo zauvek otuđen i odnarođen zbog prihvatanja druge veroispovesti.

Austrijsko-turski rat (1737—1739)

Glavni članak: Rusko-austrijsko-turski rat (1735—1739)

Arsenije IV Jovanović Šakabenta.

Nakon neuspelog pokreta Petra I Velikog protiv Turaka i poraza na Prutu 1711, Rusija je bila privremeno zaustavljena u svom širenju na jug. Međutim, 1736. godine ona ponovo preduzima ofanzivu i stupa u rat sa Turskim carstvom. Budući da je između nje i Austrije postojao ugovor o savezu, Austrija je bila dužna da joj se pridruži u ratnim operacijama. Prema operacionom planu iz 1736. njena vojska je trebalo da iz Srbije nastupa što dublje ka unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, pritom osvajajući Bosnu i Hercegovinu, Albaniju do ušća Drima, Vlašku i Moldaviju. Da bi što uspešnije ostvarila svoj plan, Austrija je u proleće 1737. započela tajne pregovore o ustanku Srba i albanskog plemena Klimenata protiv Turaka. Marta 1737. održan je sastanak u Pećkoj patrijaršiji kome su prisustvovali neki episkopi i igumani manastira, starovlaški knez Atanasije Rašković, studenički Stefan, brvenički Stefan i još neki. Sa odlukom o ustanku upoznat je komandant Beograda general Maruli, koji je o tome izvestio Dvorski ratni savet. Car Karlo, imajući u vidu spremnost Srba na ustanak, rešio je da stupi u rat i 15. juna 1737. objavio je u Laksenburgu poziv na borbu protiv Turaka. Ustanicima je obećao zaštitu, slobodu veroispovesti i druge privilegije. Austrijanci su svoj front podelili na 3 dela: glavna vojska na čelu sa hercegom Franjom Lotarinškim i feldmaršalom Sekendorfom trebalo je da osvoji turski deo Srbije sa Vidinom i Nišom. Trupe banske Hrvatske pod komandom bana Josifa Esterhazija i graničara, pod vrhovnom komandom princa Josifa Hildburghauzena imale su za cilj prodor u Bosnu. Treća vojska, pod komandom generala Valisa, imala je zadatak da iz Erdelja upadne u Vlašku i Moldaviju da bi olakšala osvajanje Vidina.

Dana 14. jula je Austrija zvanično objavila rat Turskoj i prešla granicu, nastupajući u pravcu Niša. Posle nekoliko dana je srpska konjanička milicija pod komandom Staniše Markovića Mlatišume osvojila Kruševac, zaplenivši dosta stoke. Već 28. jula je, zajedno sa Atanasijem Raškovićem, ušao u Novi Pazar, kog su prethodno oslobodili ustanici koje je podigao patrijarh Arsenije IV. Istog dana Austrijancima se predao i Niš, a ubrzo su osvojeni i Trstenik, Karanovac, Požega, Nova Varoš i Pirot. Sekendorf je dogovorio saradnju i plemenima Klimenata, Kuča, Vasojevića, Pipera i Bratonožića. Početkom avgusta Turci su uhvatili pismo patrijarha namenjeno Austrijancima, uhapsili ga i zatvorili u Peći. Planirali su da ga obese, ali je on noću pobegao iz zatvora i, ponevši neke dragocenosti, pobegao u Vasojeviće. Ubrzo je sa oko 3000 ustanika krenuo ka Novom Pazaru, gde je stigao 23. avgusta. Međutim, pre ulaska u grad, proneo se glas da je vojska pod komandom Mlatišume otišla i ostavila grad nezaštićen zbog toga što su Turci u blizini. U strahu, dali su se u bekstvo i otišli u Kragujevac, a zatim u Niš. Na frontu u Bosni su stvari išle loše po Austrijance, i u prvoj većoj bici, kod Banjaluke 4. avgusta, bili su razbijeni i krenuli u povlačenje ka zapadnoj Srbiji. Tamo su Austrijanci i srpska milicija pod komandom obrštera Vuka Isakovića u julu zauzeli šanac Lešnicu.

Početni uspesi austrijske vojske i ustanika su poništeni jer su se Turci brzo konsolidovali i krenuli u koncentričnu protivofanzivu iz svih pravaca. Austrijanci su morali da napuste opsadu Vidina, a 18. oktobra čak i da kapituliraju u Nišu. Celokupni austrijski front se raspadao i krenulo se u povlačenje. Sekendorf se povukao u Šabac, a sa njim je tu bila i celokupna austrijska vojska koja je do tada bila raspoređena na nekoliko frontova. Ona je pristupila utvrđivanju grada, pošto se tu očekivao glavni turski udar. Kada je 28. novembra počeo da pada sneg, Austrijanci su se povukli na zimovanje u Srem, a sa njima i 633 pripadnika srpske milicije pod komandom konjičkog majora Vuka Isakovića i albanska milicija pod Atanasijem Raškovićem. Krajem 1737. patrijarh Arsenije je otišao u Beč da pokuša da zainteresuje Rusiju i Austriju za sudbinu srpskog naroda koji se našao na udaru turske osvete. U Beograd se vratio tek 7. juna 1738. kada mu je car Karlo privremeno priznao jurisdikciju u svim novostečenim oblastima i tako se našao na prestolu beogradsko-karlovačkog mitropolita Vićentija Jovanovića, koji je umro juna 1737.

Ratna 1738. godina nije donela boljitak austrijskoj vojsci na frontu. Početkom godine su Turci osvojili Raču i vršili jak pritisak iz Bosne u pravcu Šapca. Austrijanci su nekako odbili sve napade, ali su na drugoj strani stvari pošle po zlu. Sredinom avgusta Turci osvajaju Smederevo i počinju da ugrožavaju Beograd. Uplašeni patrijarh je napustio grad još ranije i sklonio se u Novi Sad. U rat se umešala Francuska, koja je tokom cele ove godine pokušavala da privoli Portu na mirovne pregovore. Porta je tražila vraćanje Srbije i Bosne, ali je Austrija bila nepopustljiva i insistirala je da pojas zemlje južno od Save i Dunava ostane pod njenom vlašću. Poslednja godina rata donela je konačan ishod na štetu Austrije. Kao i prošle godine, Turci su vršili jak pritisak iz pravca Bosne ali opet nisu ništa postigli. Glavnina austrijske vojske je u martu napustila svoja zimovišta i u junu se ulogorila blizu Beograda. Na ratnom savetovanju 22. jula, pod predsedništvom maršala Valisa, odlučeno je da se krene prema Grockoj u susret turskoj vojsci. Veliki vezir Ivaz Mehmed-paša je dan kasnije takođe krenuo ka Grockoj, gde je vođena bitka u kojoj su Austrijanci potpuno bili potučeni. Morali su da se povuku u Beograd, a već 26. jula Turci započinju opsadu grada. Pregovori o primirju su završeni 1. septembra, a konačan mir je potpisan 18. septembra. Po odredbama Beogradskog mira, Austrija je vratila Turskoj Srbiju, Malu Vlašku (Severinski banat) i deo Bosne uz Savu. Tako su Sava i Dunav postale granične reke, ne samo između Austrije i Turske, već i između Karlovačke i mitropolije i Pećke patrijaršije.

Beogradskim mirom iz 1739. godine, nova habzburško-osmanska granica se uspostavlja na Savi i Dunavu, čime habzburška Kraljevina Srbija i južni deo Tamiškog Banata ponovo dolaze pod osmansku vlast. Zbog novih državnih granica i društveno-političkih kretanja u zemlji, Habzburška monarhija uskoro reorganizuje svoju upravu u Sremu, Bačkoj i Banatu: između 1743. i 1750. ukida delove vojne granice u Bačkoj i delu Srema, ali uspostavlja nove uz granicu prema Osmanskom carstvu. U Kraljevini Slavoniji, Monarhija 1744. godine umesto vojne zavodi civilnu upravu i uključuje ovu teritoriju u sastav Kraljevine Hrvatske i Kraljevine Ugarske. Slavonija je međutim i dalje imala status krunske zemlje, a u njoj su, prema podacima iz 1790. godine, najbrojniji narod bili Srbi, koji su činili 46,8% stanovništva, dok su drugi po brojnosti bili Hrvati, koji su činili 45,7%. U Vojnoj granici je 1790. godine bilo 42,4% Srba, 35,5% Hrvata, kao i određen broj Rumuna, Mađara i Nemaca.

Uređenje granice

Granica uspostavljena Beogradskim mirom.

U ratu sa Turskom 1737-1739. je pored regularne vojske učestvovao i veliki broj Srba graničara. U toku rata je srbijanska milicija na čelu sa Vukom Isakovićem bila prinuđena na povlačenje u Srem, i tu je i ostala. Iako nije bila brojčano velika, ona je imala veliki značaj zato što je osiguravala granični pojas Save. Uskoro su počeli pregovori o trajnom naseljavanju srpske milicije i o njenom osposobljavanju za vojnograničarsku službu. Međutim, još pre nego što su pregovori završeni, srpska milicija i graničarski odredi Potisko-pomoriške, Posavske i Podunavske granice morali su 1741. da krenu u borbu protiv Bavaraca, Prusa i Francuza koji su osporili pravo Marije Terezije na presto. U tom ratu oni su bili pod komandom stranih oficira i zbog toga su imali malo volje za borbom, a takođe su bili loše snabdevani i slabo opremljeni. Njihov odlazak na front se poklopio sa odlukom Ugarskog sabora da se Potisko-pomoriška i Podunavska vojna granica moraju razvojačiti i pripojiti susednim županijama. Iako vojni krugovi u Beču nisu bili za, carica je potvrdila tu odluku, ali se zbog rata njeno sprovođenje moralo sprovoditi u etapama. Prve na red su 1743. došle 3 kompanije potiskih graničara u Segedinu, a dve godine kasnije su rasformirani šančevi u Bačkoj. U isto vreme je reorganizovana Posavska granica, produžena je do Zemuna i formirane su 3 pešačke i 2 konjičke regimente 1746-7. Takođe su formirana 3 posebna vojna komuniteta u Petrovaradinu, Zemunu i Karlovcima, koji su bili direktno potčinjeni Dvorskom ratnom savetu. Stanovništvo komuniteta je bilo u povoljnijem položaju nego ono u regimentama. Na drugoj strani, 1750. je doneta definitivna odluka o razvojačenju Potisko-pomoriške granice, s tim da se graničarima ostavi rok do Miholjdana 1751. da se odluče da li će da se isele i zadrže svoj vojnički status ili da ostanu i postanu kontribuenti. Uzaludne su bile molbe mitropolita i graničarskih skupština i bune koje su izbijale. Obe granice su raspuštene i veliki broj graničarskih porodica se preselio u Banat. Ipak, sedmogodišnji rat koji je počeo 1756. pokazao je austrijskim vlastima neophodnost graničarskih odreda i za ceo jedan vek otklonio opasnost od razvojačenja. U ovom ratu je angažovan veliki deo graničara koji su se isticali u svim bitkama i pretrpeli velike gubitke. Vojna granica je proširena u Sremu, na jugu Banata, i Bačkoj, stvaranjem Šajkaškog bataljona. U njoj je stanje srpskog naroda bilo neuporedivo bolje nego u Provincijalu i on je bio znatno kulturno, privredno i duhovno razvijeniji. Hrabrost graničarskih odreda i njegova odanost dvoru su otvarali put Srbima za napredovanje, pa je tako Mihajlo Mikašinović postao prvi Srbin sa generalskim činom. Nakon razvojačenja Potiske granice, na njenom prostoru je 1751. formiran privilegovan Potiski krunski distrikt. Njegovom srpskom stanovništvu je svečano obećano da nikad neće biti prodato spahijama i da će samo moći da odlučuje koga će primati u svoja naselja. Međutim, 1774. je izbačena odredba o naseljima, pa je distrikt ubrzo izgubio karakter srpske privilegovane oblasti i u njega su se naseljavale razne narodnosti. Sličan Potiskom, bio je i Velikokikindski distrikt u Banatu koji je carica formirala 1774. Srbi su i u njemu imali slične privilegije i on je postao jedno od značajnih pribežišta Srba u Ugarskoj. Distrikt je 1779. godine formalno uključen u torontalsku županiju, ali je zadržao svoje privilegije. To se desilo zbog toga što je carica, popuštajući pred zahtevima Mađara, konačno priključila ceo Banat, osim Vojne granice, Ugarskoj. U periodu od 1776 - 1790. sprovođena je kolonizaciona politika koja je imala za posledicu doseljavanje velikog broja Nemaca na područja Bačke, Banata, Baranje i Srema. Time je razbijeno etničko jedinstvo ovih krajeva, gde je većina stanovništva dotad bila srpskog porekla.

Na prostorima Vojne granice u Hrvatskoj, bune i nemiri graničara iz prethodnog perioda su se nastavljali, izazvani najviše reorganizacijama granice i daljim sužavanjem privilegija. Srbi su slali nebrojani deputacije na dvor, moleći da im se ne dira u prava stečena od ranije, ali ništa nije pokolebalo austrijske vlasti. Konačan ishod na kraju 18. veka bio je sledeći: nestalo je privatnih krajina, koje su zamenjene uređenim, strogo vojnim jedinicama – regimentama; Srbi u Vojnoj krajini su izgubili svoje „vlaške“ samoupravne povlastice i stegnuti su u stroge regule, a oni izvan Krajine su dospeli u položaj obespravljenih kmetova; ipak, Srbi su se održali kao narod pošto su uspeli da sačuvaju svoje kulturno i duhovno jedinstvo i svoj ekonomski značaj.

Seobe u Rusiju

Glavni članak: Slavenoserbija

Slavenosrbija

Prvi konkretni korak u političkom približavanju srpskog naroda u Austriji i Rusije predstavljao je boravak ruskog predstavnika Voznjicina na mirovnim pregovorima u Karlovcima 1699. godine. Nade za oslobođenjem koje je srpski narod polagao u cara Leopolda preobražavale su se u nadu u „velikog ruskog cara Petra“. To je donekle razumljivo pošto je Srbe i Ruse povezivala pripadnost istoj, slovenskoj grupi naroda i pravoslavnoj crkvi. U predvečerje rusko-turskog rata 1710. Pomoriški graničarski pukovnik Jovan Tekelija je poslao kapetana Bogdana Popovića sa pismom caru Petru u kome je izrazio nadu u pobedu ruske vojske i ponudio pomoć Srba. U ruskoj vojsci borio se 1711. i jedan srpski odred pod komandom kapetana Jovana Albaneza. Rat s Turskom je pokazao ruskom dvoru da južne granice nisu osposobljene ni za odbranu, a kamoli za polazište za moguće dalje širenje ruske države u tom pravcu. Iako je priznavalo rusku vlast, lokalno stanovništvo nije bilo spremno da se podvrgne apsolutizmu ruskog cara i stupalo je u kontakte sa Poljacima i krimskim kanom. Iz toga je proizašla zamisao da se određeni broj Srba naseli u tim oblastima i formira nešto slično Vojnoj granici u Austriji. Misija za vrbovanje Srba je poverena Jovanu Albanezu i 1727. je od prvih srpskih doseljenika osnovan Srpski husarski puk. Nakon povratka iz rata s Persijom 1729. puk je razmešten između Slavjanskog i Linije i vojnicima je dodeljena zemlja za obradu, što je podsećalo na sistem Vojne granice. U narednim godinama nije bilo masovnijih seoba, već su se odigravala pojedinačna doseljavanja. Podsticaj za nove seobe došao je 1750. kada je objavljeno razvojačenje Potisko-pomoriške granice, sa rokom izvršenja do 1751. Trenutak je bio izuzetno povoljan za Rusiju, jer je sada ona delovala kao najbolja moguća destinacija srpske oficire i vojnike koji su želeli da nastave vojnu karijeru i nisu želeli da postanu obični civili. Ruski predstavnik na bečkom dvoru Mihajlo Rjumin je pisao carici Jelisaveti da bi bilo dobro da se srpski graničari nasele u Rusiji jer su veoma dobra vojska, a budući da ih Austrija sama odbacuje, to neće biti većih poteškoća oko njihovog preseljenja. Podsetio je caricu kako je još njen otac, car Petar Veliki, uložio velike napore u privlačenje Srba na svoju stranu. Napomenuo je da je najbitnije pridobiti oficire Jovana Horvata, Rajka Preradovića, Jovana Čarnojevića i Jovana Ševića, jer narod umnogome prati njih i sledi njihove postupke. Carica je uputila ukaz kojim se Jovanu Horvatu dodeljuje čin general-majora, a ostalim oficirima čin više od onog koji su imali u austrijskoj vojsci. Ovo je imalo velikog uticaja na njihovo opredeljenje zato što su time imali široko otvorena vrata karijere. Potpukovnik Jovat Horvat je zatražio otpust iz vojske i dozvolu da pređe u rusku službu, a 5. jula 1751. mu je carica to i odobrila. S njim su pasoše dobili i drugi oficiri i potom su krenuli u vrbovanje što većeg broja graničara. Lokalne vlasti su primetile da se priprema iseljavanje velikog broja stanovnika, što je pretilo da potpuno opusti pojedine oblasti, pa su zabranile vrbovanje i krenule u gonjenje onih koji su to radili. Jovan Horvat je shvatio da je njegovoj akciji blizu kraj i krajem septembra je napustio austrijsku državnu teritoriju, zajedno sa oko 1000 iseljenika.

Proleće 1752. godine donelo je nov zamah iseljeničkog pokreta, koji je postao masovniji i rasprostranjeniji. Potpukovnik Jovan Šević, koji prethodne godine nije otišao za Rusiju, krenuo je u tajnu agitaciju među graničarima, istovremeno održavajući veze sa Rjuminom. Septembra 1752. je na čelu grupe od 800 iseljenika napustio Ugarsku i krenuo put Rusije. Ubrzo nakon njega, u Rusiju je stigao i Rajko Preradović, komandant Slavonskog husarskog puka. On, je za razliku od prethodnih iseljenika, bio komandant regularne vojne jedinice, ne razvojačene, i to je uzbunilo austrijske vlasti. Ukupno se do polovine 1753. godine, kada je pokret oslabio, u Rusiju iselilo nekoliko hiljada Srba. Zajedničkim naporima austrijskih vlasti i Srpske pravoslavne crkve veći deo srpskog življa je odustao od seobe. Oni koji su se preselili sa Jovanom Horvatom su 11. januara 1752. godine dobili teritoriju za naseljavanje koja se nalazila na desnoj obali Dnjepra i nazvana je Nova Srbija, sa središtem u tvrđavi Sv. Jelisavete na obali reke Ingul. Druga grupa, na čelu sa Ševićem i Preradovićem, nije htela da se naseli na istom prostoru gde i prva, pa im je maja 1753. carica dodelila teritoriju na levoj obali Dona, između Bahmuta i Luganska, koja je nazvana Slavjanoserbija. Predvodnici Srba su ubrzo počeli da zloupotrebljavaju vlast, prijavljujući daleko veći broj boraca i konja nego što su imali i za to primali više novca. Nasledno pravo u komandi pukovima su pretvorili u nepotizam. Jovan Horvat je 1763. razotkriven i poslat u progonstvo.

Glasovi o novom, boljem životu Srba u Rusiji dolazili su do njihovih sunarodnika koji su ostali na svojim ognjištima i podsticali su nove seobe. Tako se u periodu 1756-1759. za vreme Sedmogodišnjeg rata, u Rusiju iselilo još oko 2500 ljudi, ovog puta ne samo Srba, već i Crnogoraca, Grka, Makedonaca i Bugara. Iako su teritorije doseljenih Srba već 1764. prestale da budu posebne jedinice, Srbi su učestvovali i ginuli u svim ratovima koje je Rusija vodila u drugoj polovini 18. veka. U njima su se isticali hrabrošću i požrtvovanjem i veliki broj njih je dogurao do visokih generalskih činova u ruskoj vojsci.

• 
  Područje na kome su se nastanile srpske izbeglice u Velikoj seobi Srba
• 
  Granice i teritorije Habzburške monarhije na području današnje Srbije nakon Karlovačkog mira iz 1699.

• 
  Granice i teritorije Habzburške monarhije na području današnje Srbije nakon Beogradskog mira iz 1739.
• 
  Područja južno od Save i Dunava koja su zauzeli austrijsko-srpski frajkori 1789—1790. godine
• 
  Delovi Vojne granice i autonomni okruzi krajem 18. i početkom 19. veka

Revolucija iz 1848—1849. godine

Proglašenje Srpske Vojvodine, 1848.

Zgrada Karlovačke patrijaršije, 19. vek

Srpski revolucionarni pokret 1848/9. godine vođen je u sklopu šire društveno-političke revolucije koja je krajem prve polovine veka zahvatila nemačke, kao i druge zemlje Evrope. Revolucionarna zbivanja u Pešti podstakla je Bečka revolucija, pad Meternihovog režima i proglašenje ustavnih sloboda u Austriji. Mađarska omladina formulisala je mađarski nacionalni program u 12 tačaka. Bečki dvor priznao je nezavisnu mađarsku vladu na čelu sa Lajošem Košutom. Srbi u tim trenucima pristaju uz Mađare misleći da će se tako izboriti za svoje privilegije. Jakov Ignjatović, Isidor Nikolić i Đorđe Stojaković iznose u Pešti zahteve Srba u 17 tačaka ne tražeći posebnu teritoriju, već samo priznanje srpske narodnosti i upotreba srpskog jezika u narodnim poslovima, sloboda veroispovesti, sazivanje crkveno-narodnog sabora svake godine, preuređenje Vojne granice i dr. Zahtevi su izazvali neraspoloženje u mađarskoj javnosti. Mitropolit Rajačić tada se nalazio u Požunu, a odatle je otišao u Beč gde je bezuspešno pokušavao da izdejstvuje dozvolu za sazivanje crkvenog sabora. Isto traži i u Požunu gde je zasedao Ugarski sabor. Rajačić je nakon odbijanja ostao neodlučan; uputio je poziv Srbima da ostanu mirni. Nemiri ipak nisu izostali. U Novom Sadu se formira revolucionarni odbor na čelu sa Đorđem Stratimirovićem i stvara se nacionalna garda. Odbor je formirao deputaciju na čelu sa Stratimirovićem i Aleksandrom Kostićem koju je poslao u Požun da traži sazivanje Sabora i ukidanje Vojne granice. Deputacija je prvobitno primljena dobro, ali se stvari menjaju nakon razgovora Košuta i Stratimirovića. Košut je insistirao na jednom političkom narodu u Ugarskoj. Stratimirović je izjavio da će, ukoliko Požun ne prizna srpski narod, on tražiti to priznanje na drugom mestu. Reč je o dva suprotna shvatanja. Košut je smatrao da je glavni argument za priznavanje nacije posebna nacionalna teritorija koju Srbi nisu imali. Tako je izbio sukob između Mađara i Srba. Košut je izjavio da će mač rešavati spor.

Srbi istupaju sve otvorenije. Paljene su zgrade spahijskih i opštinskih službenika, ugrožavani posedi fruškogorskih manastira i dr. Sve se više govorilo o nameri mađarske vlade da mađarizuje Srbe. O tome je svedočila i njena odluka o uvođenju mađarskog kao zvaničnog jezika čak i za crkvenu administraciju. Od Rajačića se zahteva da sazove sabor. Posle kraćeg oklevanja, on je to učinio maja 1848. godine. Prvog dana rada, Majska skupština izglasala je Rajačića za patrijarha (crkvenog poglavara), a Šupljikca za Vojvodu (svetovnog poglavara). Narednih dana donete su sledeće odluke: srpski narod je slobodan i nezavistan pod austrijskim domom, proglašena je srpska vojvodina koju čine Baranja, Srem sa granicom, Bačka i Banat, stvara se Narodni odbor kao izvršni organ Narodnog sabora (Skupštine), određuje se odbor koji će odluke Skupštine izneti pred vladara i Hrvatski sabor, formiranje delegacije koja će ići na Slovenski kongres u Prag. Ovim odlukama nagovešten je pokret i rat za srpsku Vojvodinu. On je i zvanično otpočeo 12. juna pokretanjem vojske generala Janoša Hrabovskog iz Petrovaradina na Karlovce sa namerom da se rasturi srpski Glavni odbor. Glavni odbor preuzima vođstvo nad ustankom, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem. On poziva graničare (Vojna granica je odlukom od 3. juna potčinjena mađarskoj vladi) da napadnu Novi Sad. Napad mađarske vojske na Karlovce je odbijen, a mađarska vojska se zbog Stratimirovićevog kontranapada povlači u tvrđavu. Dobrovoljci pristižu iz Kneževine Srbije. Do jula iste godine cela Sremska županija u rukama je Glavnog odbora. Vode se borbe oko Vrbasa, Sentomaša (Srbobrana) i Bele Crkve. Sredinom septembra hrvatska vojska ulazi u rat protiv Mađara. Intenzivira se rat Srba i Mađara. Prvi neuspešno napadaju Vrbas, a drugi Sentomaš. Stvara se ravnoteža; Srbi odbijaju mađarske napade u Bačkoj, a Mađari srpske u Banatu. Početkom oktobra Austrija objavljuje rat Mađarskoj. Sva vlast u Mađarskoj prelazi u ruke bana Jelačića. Oktobar i novembar obeležile su borbe oko Sentomaša. Decembra su carskim patentom potvrđene odluke Majske skupštine. Istog meseca umire Šupljikac. Sukob između Rajačića i Stratimirovića (oko apsolutističkih težnji patrijarha) ponovo se rasplamsao. On je konačno rešen februara 1849. godine pobedom patrijarha. Dolazi do promene na carskom prestolu; na vlast dolazi Franc Jozef. Januara 1849. godine Srbi osvajaju Veliki Bečkerek i Vršac, Vrbas i Kulu, i Belu Crkvu. Sredinom februara Knićanin ulazi u Sombor, ali ne uspeva da osvoji Suboticu. Dolazi do promena na štetu Srba. Posredovanjem Beča i Porte, dobrovoljci iz Kneževine Srbije se povlače, a u osvojenim oblastima ustaljuje se carska milicija čime Glavni odbor gubi na značaju. Obnavlja se Vojna granica gde se uvodi nemački, a zabranjuje srpski jezik. Krajem marta 1849. godine usledili su vojni porazi; padaju Vrbas, Senta i Bečej. Početkom aprila Beč je podelio Ugarsku na 7 upravnih oblasti i sve ih stavio pod vojnu vlast. Vojvodina je bila jedan od tih okruga, a na njeno čelo postavljen je Majerhofer. Sredinom jula bombardovan je Novi Sad, nakon ulaska Jelačićevih trupa. Pretvoren je u zgarište.

Srbi su nezadovoljni; traže uklanjanje Majerhofera i, od Rajačića, sazivanje Narodne skupštine. Rajačić odbija i sarađuje sa Majerhoferom. Međutim, razrešen je sa dužnosti i pozvan u Beč, a sva uprava nad Vojvodinom poverena je Jelačiću. Jelačić je poražen kod Heđeša, ali je rat završen porazom Mađara kod Vilagoša avgusta 1849. godine.

Pitanje Srba rešavano je još u jeku rata (1848/9). Pregovori sa Mađarima bili su neuspešni. Srbi su tražili dve stvari: jednakost različitih naroda u Ugarskoj i savez sa Mađarima na osnovu federalnog pakta. Mađari nisu hteli pristati, već su nudili samo Slavoniju kao autonomnu srpsku teritoriju, gde bi Srbi birali sebi vojvodu ili bana i imali svoj oblasni sabor. Mađari su, međutim, odlučno odbijali stvaranje Srpske Vojvodine. Srbi zato svoje poverenje usmeravaju ka Beču. Knez Feliks Švarcenberg primio je srpsku delegaciju i dao po pitanju Srpske Vojvodine neodređena obećanja. Srpska delegacija nastavila je sa insistiranjem. Stratimirović je početkom januara otvoreno zahtevao da se odrede granice Vojvodine. Vlada je ćutala sve do donošenja Oktroisanog ustava marta 1849. godine. Vojvodina je proglašena za jedan od okruga, na čelu sa Majerhoferom. Srbi su bili nezadovoljni ovakvim rešenjem i time što je Vojna granica odvojena od Vojvodine. U međuvremenu je Rajačić razrešen dužnosti i pozvan u Beč, a za komandanta Vojvodine izabran Jelačić. Rajačić je u Beču nastavio sa insistiranjem za stvaranje posebne krunovine. Konačno, Carskim patentom od 18. novembra 1849. godine stvorena je posebna teritorija pod nazivom „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“ sa sedištem u Temišvaru. Vojna granica ostala je izvan vojvodine. Vojvodstvo Srbija obuhvatalo je teritorije pretežno naseljene Srbima (Srem, Bačka, tamiška i torontalska županija) dok je Tamiški Banat obuhvatao istočni Banat naseljen pretežno Rumunima. Prema tome, Vojvodstvo Srbija bilo bi okrug, a celo Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat krunovina. Car je zadržao titulu vojvode za sebe, a upravu je poverio Majerhoferu (kao vicevojvodi). Srbi su u Vojvodini bili manjina u odnosu na nesrpsko stanovništvo.

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat

Glavni članak: Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat.

Razlog za osnivanje Srpske Vojvodine je želja carskih vlasti da se kazne Mađari koji su pokušali da se otcepe od Carstva, iako je osnivanje predstavljeno Srbima kao nagrada za pomoć u borbama 1848/9. godine i, prema pojedinim interpretacijama, u susret željama pravoslavne Rusije koja je pomogla carskim vlastima u gušenju ustanka. Srbi su, međutim, tamo bili u manjini, te su se žalili da je Vojvodina samo po imenu srpska. Po upravi, Vojvodina je bila nemačka, mada se nemačka uprava obazirala na Srbe. Srbi su dobijali lepa zvanja, a nemački činovnici bili su dosta snošljivi. Čak ni vojvodu nisu birali Srbi, a Temišvar Srbi nisu želeli za prestonicu. To su razlozi za raskid dotadašnje crkvene politike saradnje sa Bečom. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat prvobitno su podeljeni u dva okruga: bačko-torontalski i temišvarsko-krašovski, na čelu sa županima. Mađarski jezik zamenjen je najpre srpskim, a zatim nemačkim jezikom. Avgusta 1851. godine Majerhofera je na čelu Krunovine nasledio Koronini (kao guverner) sa svom vojnom i civilnom vlašću. Bahova vlada je preko Koroninija, kao svemoćnog vladara, ostvarivala svoje apsolutističke težnje. Celo Vojvodstvo sada je podeljeno na pet okruga, na čelu sa komesarima. Između 1853. i 1860. godine centralni organ Vojvodstva bilo je Namesništvo. U Vojvodstvu je sprovođen tzv. Bahov apsolutizam, počev od 1851. godine kada je ukinut ustav iz 1849. godine. Vojvodstvo je i postojalo dok je bilo apsolutizma, odnosno do 1860. godine. Ipak, sprovođene su određene liberalne reforme. Zavedena je opšta poreska obaveza, jednakost pred zakonom, ukinut je raniji feudalni aparat i zamenjen modernim građansko-administrativnim. Ipak, novi sistem nije odgovarao agrarnom Vojvodstvu. Poljoprivredna proizvodnja je sputana i ukočena. Usled prelaska sa feudalne na kapitalističku proizvodnju dolazi do krize u poljoprivredi, zanatstvu i trgovini. Sloboda štampe gušena je drakonskim merama. Bahova vlada optužuje Srbe da se postepeno približavaju Mađarima. Srbima je zabranjeno da studiraju u Pragu.

Već po izbijanju pokreta 1848. godine u nekim zahtevima Srbi traže ustav za Vojvodinu. Patrijarh Rajačić je januara 1849. godine formirao komisiju za izradu ustava. Marta iste godine završen je Nacrt Ustavne komisije od 154 paragrafa podeljenih u 15 glava. Teritorija Vojvodine je, u skladu sa ustavom, trebalo da obuhvati Srem, Banat, Bačku i Baranju. Ona je sastavni deo Austrijskog carstva, ali i ravnopravna sa drugim državama Carstva. Na čelu izvršne vlasti je doživotni vojvoda koga bira narod, a mora biti Srbin sa najmanje 30 godina i austrijski podanik. On polaže zakletvu na ustav carevine i na ustav Vojvodine. Vojvodini savetnici činili bi vladu Vojvodine. Vlada je odgovorna zemaljskom saboru kome svake godine podnosi izveštaj o stanju državnih poslova. U Ustavu se ne pominje Ugarska niti veza Vojvodine sa njom. Vojvodina je, u stvari, bila jednaka Ugarskoj, i potčinjena direktno lorenskoj dinastiji.

U Vojvodstvu je nastavljena podela na konzervativni i liberalni deo srpskih političara. Konzervativni su podržavali dinastiju Obrenović, a konzervativno-klerikalni krugovi Karađorđeviće (koji su vladali Srbijom do 1858. godine). Tokom Krimskog rata, Srbi su se ponadali da će rusko oružje zbaciti austrijsku vlast. To se, međutim, nije dogodilo. Nakon poraza Austrije u ratu protiv Francuske i Pijemonta (1859), Srbi su svoju politiku sve više usmeravali ka Mađarima, što je naravno bila greška; Mađari nisu hteli prihvatiti nezavisnu Vojvodinu. Iako od početka osuđen na neuspeh, mađarofilski pokret podržavao je prvobitno i Miloš Obrenović (1859—1860). Posle poraza austrijske vojske kod Mađente i Solferina, Srbi su se radovali nadajući se da će Mađari ostvariti svoje ponude iz ratnog perioda. Na ulicama se slave Lajoš Košut i Đuzepe Garibaldi. Crkva je ostala verna austrijskom dvoru. Njeno poverenje vlada nije opravdala. Ona je, zbog nekih srpskih zahteva, uvela strog režim, pod upravom grofa Sen-Kantena. Iako se tada nije znalo, još pre donošenja Oktobarske diplome, na posebnim sednicama austrijskih i ugarskih članova Pojačanog carevinskog veća, doneta je odluka o ukidanju Vojvodstva. Carsko rešenje o ukidanju Srpskog Vojvodstva i Tamiškog Banata doneto je 27. decembra 1860. godine. Njegove teritorije pripojene su Ugarskoj. To je definitivni kraj srpske Vojvodine kao krunovine u okviru Habzburškog carstva. Javno mnjenje u Srbiji osuđivalo je ovaj akt austrijske vlade. Ugari su bili oduševljeni, a Srbi u Ugarskoj i Rumuni ražalošćeni. Poslednji pokušaj da se obnovi Vojvodstvo izvršen je na Blagoveštanskom saboru iz 1861. godine. Da su pokušaji uzaludni, jasno se videlo 1867. godine.

Bahov apsolutizam Srbi i Mađari neretko su zamišljali kao zajednički problem. Srpska Vojvodina nije odgovarala ni Srbima ni Mađarima. Razlozi nezadovoljstva bili su drugačiji. Srbima je trebalo mnogo više nego što je to bila Krunovina u vreme Bahovog apsolutizma, dok je Mađarima smetala i takva Srpska Vojvodina koju su smatrali suvišnom. Srbi nakon godina velikih promena (1860/1) više nisu bili bitan faktor koji je odlučivao u pregovorima o državnom uređenju Habzburške monarhije. Mali je bio broj elemenata koji je ukazivao na to da je kompromis moguć. Međutim, mađarsko-srpsko političko poverenje ipak je bilo moguće. Srpski liberali tada su okupljeni oko Svetozara Miletića i Mihaila Polita Desančića. Oni ideju o Srpskoj Vojvodini nisu predstavljali kao protivnu mađarskoj težnji ka uspostavljanju novog državnog uređenja Ugarske, već su verovali da je ova ideja ostvariva upravo kao rezultat srpsko-mađarskog kompromisa. Kompromis je podrazumevao da Srbi prevaziđu ranije antipatije prema Mađarima i pridruže se protestima protiv centralističke politike koji su se čuli iz Ugarskog dvora. Od Mađara su očekivali da odustanu od ideje o jednom, mađarskom političkom narodu u Ugarskoj. Ideju o ravnopravnosti narodnosti u Ugarskoj naročito je branio i vođa stranke mađarskog liberalnog plemstva, Ferenc Deak. Oni su zahtevali istinsku, potpunu, a ne samo građansku ravnopravnost.

Godine 1861. zaseda Ugarski sabor koji se izjašnjava povodom carskog Februarskog patenta. Pregovaralo se da li prihvatiti bečke zahteve ili uputiti protest. Postojale su dve stranke: Stranka odluke (Deak) i Stranka adrese. Prva je odbijala da caru pošalje adresu jer je smatrala da je Franc Jozef, vođa četrdesetosmaške kontrarevolucije, nije zakonit vladar (abdikacija njegovog prethodnika Ferdinanda nije izvršena po zakonu). Stranka adrese bila je fleksibilnija. Sabor je caru uputio adresu.

Komisija Ugarskog sabora formirana je da reši narodnosno pitanje. Ona je ustanovila da u Ugarskoj postoji jedan politički narod. Srpski liberali bili su razočarani. Niko od njih nije bio spreman da se odrekne ravnopravnosti Srba sa Mađarima. U pregovorima Mihaila Obrenovića i Lajoša Košuta vođenim neposredno pred Italijanski rat 1859. godine (po pitanju eventualnog učešća Srbije u proširenom sukobu protiv Austrije), raspravljalo se o pitanju Srpske Vojvodine. Mađarske vlasti predložile su arondiranje ugarskih županija prema nacionalnom principu.

Narodna stranka Svetozara Miletića

Glavni članak: Svetozar Miletić

Spomenik Svetozaru Miletiću u Novom Sadu, Trg Slobode.

Ideologija Srpske narodne slobodoumne stranke prepoznatljiva je još od 1860. godine, kada je ukinuta Krunovina i kada je njen osnivač i vođa, Svetozar Miletić, napisao tzv. Tucindanski članak u Srpskom dnevniku. U članku je on odredio svoj stav po pitanju odnosa prema Bečkom dvoru. On je smatrao da je sa propašću Bahovog Vojvodstva propala i saradnja Srba sa Bečkim dvorom. Ipak, Miletić nije odbacio i pozivanje na privilegijalna prava koja je Srbima dao austrijski car. On se nije odricao nužnosti postojanja Srpske Vojvodine na prostoru Ugarske. Njegov stav se, sem iz Tucindanskog članka, može videti i iz njegove prepiske i novinskih članaka. On ju je smatrao „političkim bićem srpskog naroda sa ove strane“. Iako nije žalio zbog ukidanja Bahovog Vojvodstva, Miletić nije imao ni razloga za radost: Vojvodstvo je sahranjeno, ali mu nismo oči zatvorili. Od Ugarskog sabora je na Blagoveštanskom saboru (1861), kome je prisustvovao i Miletić, traženo da se Vojvodini prizna unutrašnja administrativno-politička autonomija, vojvodska Skupština i vojvoda Srbin, pravoslavne vere, biran od srpske skupštine. Miletić je tražio da Ugarski sabor prizna Srbe za ravnopravan narod, odnosno da prizna onu oblast u Ugarskoj u kojoj Srbi žive u većini. Dok se Vojvodina ne spoji sa Vojnom granicom, činile bi je tri županije: Sremska, Bačka i Torontalsko-banatska. Ova Vojvodina imala bi zvaničan srpski jezik sa zvaničnim pismom. Imala bi, takođe, pored ugarske i srpsku zastavu: crveno-plavo-bela trobojka i krst sa četiri ocila kao grb srpski. Zahtevi sabora su odbijeni. Srpski liberali su zato, okupljeni oko Svetozara Miletića, pokušavali da u parlamentarnoj borbi, nakon 1868. godine, sačekaju povoljniju istorijsku priliku i zaštite nacionalne interese srpskog naroda u Ugarskoj. Na temeljima Srpske narodne slobodoumne stranke nastale su mnoge druge, a među njima i najistaknutije: Srpska narodna liberalna stranka (koju je predvodio Mihailo Polit Desančić) i Srpska narodna liberalna stranka (koju je predvodio Jaša Tomić). Formalni nastanak Miletićeve stranke vezuje se za konferenciju i program koji je donet u Bečkereku 28. januara 1869. godine. Programska deklaracija sastojala se u 10 tačaka i izglasana je povodom predstojećih izbora za Ugarski sabor. Bečkerečka deklaracija sastojala se od načela, uputstava i odluka kojih je trebalo da se drže poslanici Miletićeve stranke. Osnovni idejni program stranke formulisan je u nekoliko osnovnih tačaka: nacionalno pitanje u Ugarskoj, razvoj ustavnosti i građanskih sloboda u Ugarskoj, državnost Hrvatske, Sloveni u austrijskom delu države i Istočno pitanje. Organizacija i vođenje stranke potpuno je bilo u rukama Svetozara Miletića. Njegov autoritet ponekad je dovođen u pitanje. Tada su protiv njega nastupali njegovi najbliži saradnici: Nikola Maksimović, Mihailo Polit-Desančić... Miletićeva mana bila je sumnja na svakoga. Od Kneževine Srbije očekivao je beskompromisan ulazak u rat za oslobođenje i državno ujedinjenje srpskog naroda. Miletić 1866. godine pokreće „Zastavu“, najznačajniji i najuticajniji dnevni list kod Srba u Austrougarskoj.

Srpska narodna slobodoumna stranka postavila je svoju ideologiju još 1860. godine kada je ukinuta Srpska Vojvodina. Svetozar Miletić je napisao program iz koga se jasno vidi da se na Beč više ne može oslanjati i da se ne može ići dotadašnjim putem, ali se carskih privilegija Srbi ne mogu odreći, kao ni ideje o Srpskoj Vojvodini. Stranka je i formalno nastala u Bečkereku januara 1869. godine. Dnevni list Srba u Ugarskoj, Zastava, pokrenut je u Pešti 1866. godine. Političku aktivnost Srbi su ostvarivali preko poslanika na Ugarskom saboru i Crkveno-narodnom saboru. Svetozar Miletić je vrlo aktivno učestvovao u radu Ugarskog sabora od 1865. do 1868. godine. Sa 12 poslanika oformio je poslanički klub. Od Ugarskog sabora je traženo da se Srpskoj Vojvodini prizna administrativno-politička autonomija. Vojvoda bi bio pravoslavac Srbin koga bi birala vojvođanska skupština. Vojvodina bi imala srpski jezik, ćirilicu kao pismo i grb. Zahtevi su odbijeni, te su srpski poslanici okupljeni oko Miletića čekali pravi trenutak kako bi zaštitili srpske interese u Ugarskoj. Na mestu Slobodoumne stranke nastale su mnoge druge stranke, a najistaknutije su Srpska narodna liberalna na čelu sa Mihailom Polit Desančićem i Srpska narodna radikalna na čelu sa Jašom Tomićem.

Osnovni idejni program Slobodoumne stranke bio je formulisan u nekoliko osnovnih tačaka: nacionalno pitanje u Ugarskoj, razvoj ustavnosti i građanskih sloboda, državnost Hrvatske, Sloveni u austrijskom delu Carstva i Istočno pitanje. Autoritet Miletića bio je neprikosnoven, mada je više puta dovođen u pitanje. Protiv njega su istupali njegovi najbliži saradnici: Nikola Maksimović, Desančić i drugi. Njegova mana bila je sumnja na svakoga, ali je on sam svoje stavove retko menjao. Uoči novih izbora za sabor (1884—1887) sve više se tražila konferencija stranke kako bi se izmenio Bečkerečki program. Dotadašnji rezultati stranke bili su slabi. Mislilo se da treba smanjiti uticaj ugarske strane; na to je posebno uticalo uplitanje Mađara u izbor novog patrijarha (Germana Anđelića). Sazvana je konferencija u Budimpešti (1884) na kojoj se odstupilo od ideje političko-teritorijalne autonomije jer bi se samo tako sačuvala preostala crkveno-školska autonomija. Na zboru u Kikindi, predstavljen je i prihvaćen program u četiri tačaka (tzv. Kikindski program): stranka je dobila novo ime „Srpska narodna stranka“; protivnici su nazivani „notabilitetima“. Time je Srpska narodna slobodoumna stranka praktično prestala da postoji. Stranke koje su je nasledile bile su liberalna i radikalna. One nisu uspele da očuvaju ni crkveno-prosvetnu autonomiju ni da spreče proces mađarizacije koji je okončan tek Prvim svetskim ratom.

Privredni i kulturni život

Vladavina Hrvatske narodne stranke, na čelu sa banom Mažuranićem, i austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine veoma su uticali na dalji nacionalni razvitak Srba u Hrvatskoj, a dugo vremena kasnije su snažno delovali i na njihove odnose sa Hrvatima i hrvatskim političkim strankama. Za vreme Mažuranićeve vlade, Narodna stranka zanemarila je izjavu Hrvatskog narodnog sabora (od 11. maja 1867. godine) da kraljevina priznaje srpski narod koji u njoj stanuje kao narod sa hrvatskim narodom ravnopravan i istovetan. Promena odnosa prema Srbima padala je nepriznatom narodu veoma teško, jer se on osetio prevarenim i odbačenim i to od političkog partnera kojem je pomagao da dođe na vlast. Nepriznavanje Srba, koje je imalo za cilj pohrvaćenje, nije bilo jedino pitanje koje je tokom Mažuranićeve vlade zaokupljalo pažnju srpske javnosti i uticalo na podvajanje srpskog i hrvatskog nacionalnog pokreta. Tome je u znatnoj meri doprinelo i ukidanje srpskih autonomnih škola i iskorenjivanje ćirilice. Razjedinjenju je doprineo i Berlinski kongres, odluka o okupaciji Bosne i Hercegovine. Srbi su izgubili poverenje u hrvatsko političko rukovodstvo. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine, srpskoj državi zadat je težak udarac, dok se u redovima Narodne stranke u Hrvatskoj probudila nada o sjedinjavanju tih oblasti sa Hrvatskom. Godine 1880. došlo je do rascepa Narodne stranke u Hrvatskoj. Tada je stvorena Neovisna Narodna stranka na čelu sa Matijom Mrazovićem. Obe stranke su sada pokušavale da pridobiju Srbe na svoju stranu. Smenom na banskom dvoru i imenovanje Pejačevića za bana, došlo je do nagle promene u stavu prema Srbima. On je samo uz pomoć Srba mogao da izađe na kraj sa opozicijom te je Srbima dao nekoliko značajnih mesta u Hrvatskom saboru. Uoči izbora u Sremu, sredinom 1878. godine, na tajnom sastanku u Čereviću, donesen je program koji je odstupio od Bečkerečkog sporazuma. Programom je zahtevano poštovanje srpske crkve i škole, ali je naglašeno da Vojnu granicu treba spojiti sa Hrvatskom. Zastava je kritikovala Pejačevićevu vladu. Poslanik u Hrvatskom saboru, doktor Milan Đorđević, zalagao se za interese Srba. On je nakon rascepa Narodne stranke osnovao Samostalnu Srpsku stranku u Rumi, avgusta 1881. godine. Ovu stranku podržavala je i Srpska narodna slobodoumna stranka. U svom listu, Srpskom glasu, Đorđević je otvoreno pisao da je pristalica srpsko-hrvatske saradnje.

Godine 1881. došlo je do ukidanja Vojne granice i njeno pripajanje Hrvatskoj. Posle toga, najkrupniji događaj u kome su učestvovali Srbi je narodni pokret iz 1883. godine. Veći deo Hrvatske bio je zahvaćen protivmađarskim istupima do kojih je došlo usled dvojezičkih grbova. U njih su se uključili Srbi jer su bili potisnuti istim socijalnim i ekonomskim teškoćama. Iste godine došlo je do promene na banskom položaju. Ispostavilo se da je ona odgovarala Srbima. Ubrzo dolazi do osnivanja srpskog samostalnog kluba u Hrvatskom saboru. Predsednik je bio Jovan Subotić. Klub se zalagao za srpska prava. Što se tiče privrede, značajan uspeh Srbi su ostvarili osnivanjem Srpske banke (1895) u Zagrebu. Godine 1888. donesen je Školski zakon, zbog potrebe da se u celoj zemlji ujednači školski sistem.

Hrvatsko-srpska koalicija

Glavni članak: Hrvatsko-srpska koalicija

Franjo Supilo.

Nastanak i razvoj politike novog kursa u Banskoj Hrvatskoj razlikovao se od nastanka i razvoja iste politike u Dalmaciji gde je i nastala. Politika Novog kursa u Hrvatskoj je imala čvrstu ekonomsku osnovu, mada Hrvatska nije bila ekonomski samostalna jer je bila izložena privrednom iskorišćavanju mađarskih vladajućih klasa. Za predstavnicu srpskog kapitala u Hrvatskoj smatrala se Srpska banka, osnovana 1895. godine u Zagrebu. Ona je napredovala u svom kapitalu. Poseban značaj ima uspešna delatnost srpskog ekonomskog i prosvetnog društva „Privrednik“ u Zagrebu čiji je osnivač bio Vladimir Matijević. Zahvaljujući dobroj organizaciji, u kratkom vremenskom periodu bila je obezbeđena egzistencija za preko 5000 srpskih mladića koji su pretežno poticali iz siromašnih gradskih i seoskih porodica. Većina srpskih političara nije se bavila bankarskim i finansijskih poslovima. Srbi su na teritoriji Hrvatske osnovali posebne privredne organizacije i to u onim delovima gde su bili u većini (lika Banija, Kordun, Srem).

Dok je srpsko seljaštvo i dalje živelo veoma teško, dotle se gornji sloj srpske građanske klase naglo bogatio i postajao konkurent gornjem sloju hrvatske građanske klase. To je bio jedan od uzroka za česte međuklasne i međunacionalne sukobe.

Zaoštreni međunacionalni odnosi su se ublažili za vreme osnivanja Hrvatsko-srpske koalicije. Na njenom čelu bio je Franjo Supilo, a kasnije će biti Svetozar Pribićević. Osnivanje koalicije od opozicionih hrvatskih i srpskih stranaka značilo je veliki politički događaj. U koaliciju su stupile: Srpska narodna samostalna stranka, Srpska radikalna stranka, Hrvatska stranka prava, Hrvatska napredna stranka, Socijal-demokratska stranka, Udružena hrvatska opozicija u Slavoniji. Organizovanje hrvatsko-srpskih koalicija napredovalo je brže nego što se očekivalo jer su se približili i poslanički izbori, pa je trebalo pripremiti teren i raspoloženje u narodu. Obrazovan je središnji odbor u Zagrebu koji je imao zadatak da sastavi zajednički izborni proglas (za 11. decembar 1905. godine). U programu je stojalo da monarhija stoji na pragu velikih unutrašnjih preloma, da se ne sme ostati igračka u rukama tuđih faktora i da se mora biti protivno državnom sklopu Monarhije, koji je stvorio niz potlačenih naroda. Udružene stranke staju protiv ovog državnog sklopa, zahtevaju ustavne slobode koje su zasnovane na načelu jednakosti i ravnopravnosti. Program je podržao ravnopravnost Srba i Hrvata, o zajedničkom jedinstvenom radu, o pitanjima narodne politike i borbi za unutrašnja prava. Proglas su potpisali Bogdan Medaković i Svetozar Pribićević (za Srpsku samostalnu stranku) i Nikola Đurđević i Jovan Jovanović (za Srpsku radikalnu stranku).

Mašaroni, Frankovci i Ćesarevci sklopili su savez protiv hrvatsko-srpske koalicije. Na izborima održanim 1906. godine koalicija je osvojila ukupno 37 mandata, dok su starčevićevci i frankovci osvojili 21. Niko nije očekivao pobedu koalicije, a poraženi su pobednike nazvali „buntovnicima“. Saradnja koalicije i Mađarske vlade nije dugo trajala. Do sukoba je došlo usled nametanja tzv. Železničke pragmatike. Uvođen je mađarski jezik kao obavezan na železnicama na celokupnoj teritoriji Hrvatske. Narastao je broj Mađara u Hrvatskoj, a Srbi su počeli da se iseljavaju.

Do prvog mimoilaženja između dveju srpskih stranaka unutar koalicije došlo je u toku prve godine međustranačke saradnje. Radikali su nastojali da vode glavnu reč. Dolazi do sukoba između Zastave i Novog Srbobrana. Radikali istupaju iz koalicije 1907. godine. Svi su osudili ovaj postupak. Naimenovanje barona Rauha za novog hrvatskog bana (1908) izazvalo je veliko razočarenje među Srbima, jer je on bio poznati protivnik Srba i koalicije. Uticaj koalicije je nadalje sve više slabio, naročito pred Prvi svetski rat.

Štrosmajer

Glavni članak: Josip Juraj Štrosmajer

Josip Juraj Štrosmajer.

Štrosmajer je bio hrvatski biskup i političar, rodonačelnik hrvatske ideje jugoslovenstva. Kada se on pojavio na političkoj sceni, odnos između Srba i Hrvata nije bio ni blizu prijateljski. Hrvati su Srbe smatrali građanima drugog reda. U tom trenutku austrijski apsolutizam 1849. godine u Hrvatsku uvodi nemački kao zvaničan jezik umesto mađarskog i latinskog. Hrvati su sada videli u Srbima dobre lokalpatriote. Usledila je zajednička akcija prema Beču (1861—1867) koja je ličila na poboljšanje odnosa dva naroda, ali je to bilo samo prividno. Stanje Srba se nije poboljšavalo. Namera za ujedinjenjem je postojala, ali to nije jugoslovenstvo kakvo je predstavljano. Štrosmajer je spremao ujedinjenje, ali pod austrijskom krunom i katoličkom crkvom. Jugoslavizam Štrosmajera bio je u suštoj suprotnosti sa programom Ilije Garašanina koji je izradio program ujedinjenja svesrpskih zemalja u jednu nezavisnu državu. S obzirom da u Hrvatskoj nije postojalo ništa što je dovodilo u vezu sa ranosrednjovekovnom Hrvatskom, Štrosmajer je rešio da od Zagreba napravi malu Firencu. Radio je na otvaranju univerziteta, biblioteka, muzeja i pokušavao da okolne Slovene privuče u Zagreb kao najblistaviji centar. Smatrao je da je potrebno da se pravoslavni Srbi pounijate. Njegova glavna opsesija bila je i Bosna. Pored Štrosmajera, tu je bio i Franjo Rački, tzv. istoričar kojim je prvi pisao da je Bosna nekad bila Hrvatska. Njihovoj ideji suprotstavila se Srbija koja je prirodno počela da se vezuje za južne Slovene. Štrosmajerovi ljudi su otišli i korak dalje; u Bosni su skupljali srpske narodne pesme, a Matica Hrvatska ih je objavljivala kao „Hrvatske narodne pjesme“. Godine 1866. dolazi do nagodbe između Austrije i Mađarske, a u Hrvatskoj se stvaraju dve stranke: Štrosmajerova „Unionistička stranka“ i „Stranka prava“ Ante Starčevića. Nijedna od njih se nije zalagala za nezavisnu državu.

Sarajevski atentat

Glavni članak: Sarajevski atentat

Gavrilo Princip.

Sarajevski atentat poslužio je kao povod za izbijanje Prvog svetskog rata. Član Mlade Bosne, koja je za cilj imala da putem buna, ustanaka i oružjem zbaci austrijsku vlast, Gavrilo Princip, izvršio je atentat na prestolonaslednika i nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju 28. juna 1914. godine. Prvobitni uzroci ovog događaja leže u 1878. godini kada je na Berlinskom kongresu odlučeno da Austrijsko carstvo okupira Bosnu i Hercegovinu na 30 godina što je bilo protivno interesima Srbije koja je želela veliku i jaku jugoslovensku državu. Sledeći korak je aneksija Bosne i Hercegovine 1908. godine kada je ova oblast pripojena Austrougarskoj. Dolazi do tzv. Aneksione krize koja je trajala do naredne 1909. godine kada je Srbija pod pretnjom rata morala da potpiše izjavu da joj aneksija ne smeta, iako je prethodno mobilisala vojsku. Problem je bio povlačenje Rusije. Turska je bila potkupljena odmah nakon aneksije, tako da je ceo problem otklonjen.

To, međutim, nije smanjilo bunt bosanskih Srba, gde je Mlada Bosna uz pomoć Crne Ruke, tj. Apisa, planirala atentat. Atentat je planiran na Oskara Poćoreka, ali se saznalo da Ferdinand dolazi u Sarajevo, pa je plan promenjen. U samom atentatu učestvovalo je sedam osoba, mladih studenata. Najpre je Nedeljko Čabrinović bacio bombu koja je pala na drugi automobil. Tek posle njega je delovao Princip koji je svojim pištoljem uspeo da nanese smrtonosne povrede Ferdinandu i Sofiji. Njemu i ostalima suđeno je na tzv. „Sarajevskom procesu“ na kome su punoletni osuđeni na smrt, a Princip na 20 godina zatvora. Austrougarska je tvrdila da iza atentata stoji Srbija i samo formalno je sprovela istragu. Zapravo je ovo bio odličan povod za rat i konačno uništenje Srbije koja je nakon Balkanskih ratova bila previše slaba kako bi se odbranila, a Nikola Pašić se u to vreme bavio predizbornom kampanjom.

Galerija

• 
  Proklamovane granice Srpske Vojvodine iz 1848.
• 
  Osmanska i habzburška Srbija, 1849-1860.
• 
  Županije u Sremu, Bačkoj i Banatu nakon 1882.

Kraj habzburške uprave

Nakon austrougarskog (habzburškog) poraza u Prvom svetskom ratu 1918. godine, srpski narod sa područja Bačke, Banata i Srema proglašava prisajedinjenje Kraljevini Srbiji, što je priznato i novim mirovnim ugovorima.

• 
  Prisajedinjenje Banata, Bačke i Srema Srbiji 1918.

Literatura

• Vasin, Goran (2013). „O srpskim crkveno-narodnim saborima u Habzburškoj monarhiji 1861-1890” (PDF). Godišnjak Istorijskog arhiva grada Novog Sada. 7: 32—45. Arhivirano iz originala (PDF) 20. 10. 2016. g. Pristupljeno 3. 1. 2019. 
• Veselinović, Rajko L. (1986). „Narodnocrkvena i privilegijska pitanja Srba u Habsburškoj Monarhiji 1699—1716. godine”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 39—54. 
• Gavrilović, Vladan S. (2014). „Primeri migracija srpskog naroda u ugarske provincijalne oblasti 1699-1737”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 25: 139—148. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Karlovačkog mira do austro-turskog rata 1716-1718”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 55—61. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Požarevačkog mira do austro-turskog rata 1737-1739”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 163—175. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216. 
• Gavrilović, Slavko (2010). O Srbima Habzburške monarhije. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Đorđević, Miloš (2013). „Kraljevstvo Srbija“ 1720—1739. (doktorska disertacija). Niš: Filozofski fakultet Univerziteta u Nišu. 
• Jelavich, Barbara (1983). History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries. 1. Cambridge University Press. 
• Katić, Tatjana (2012). Tursko osvajanje Srbije 1690. godine. Beograd: Srpski genealoški centar, Centar za osmanističke studije. 
• Mikavica, Dejan (2005). Srpska Vojvodina u Habzburškoj monarhiji 1690-1920: Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba. Novi Sad: Stylos. 
• Mikavica, Dejan (2011). Srpsko pitanje na Ugarskom saboru 1690-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet. 
• Mikavica, Dejan (2017). Srpska politika u Vojvodini 1526-1918. Novi Sad: Zavod za kulturu Vojvodine. 
• Mikavica, Dejan (2018). Srpska politička elita u Austrougarskoj monarhiji: 1526-1860. 1. Novi Sad: Zavod za kulturu Vojvodine. 
• Mikavica, Dejan; Gavrilović, Vladan; Vasin, Goran (2007). Znamenita dokumenta za istoriju srpskog naroda 1538-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet. 
• Mikavica, Dejan; Lemajić, Nenad; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2016). Srbi u Habzburškoj monarhiji 1526-1918. 1. Novi Sad: Prometej. 
• Popović, Dušan J. (1950). Srbi u Sremu do 1736/7: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Srpska akademija nauka. 
• Popović, Dušan J. (1950). Srbija i Beograd od Požarevačkog do Beogradskog mira (1718—1739). Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1954). Velika seoba Srba 1690: Srbi seljaci i plemići. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. knj. 3: Oo Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska. 
• Ruvarac, Ilarion (1896). Odlomci o grofu Đorđu Brankoviću i Arseniju Crnojeviću patrijarhu. Beograd: Srpska Kraljevska Akademija. 
• Točanac, Isidora (2008). Srpski narodno-crkveni sabori (1718—1735). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Točanac-Radović, Isidora (2014). „Nastanak i razvoj institucije Srpskog narodno-crkvenog sabora u Karlovačkoj mitropoliji u 18. veku”. Tri veka Karlovačke mitropolije 1713-2013 (PDF). Sremski Karlovci-Novi Sad: Eparhija sremska, Filozofski fakultet. str. 127—144. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 04. 2021. g. Pristupljeno 03. 01. 2019. 
• Drago Njegovan, Prisajedinjenje Vojvodine Srbiji, Novi Sad, 2004.
• Jovan M. Pejin, Iz prošlosti Kikinde, Kikinda, 2000.
• Čedomir Popov — Slavko Gavrilović, Evropska revolucija i srpski pokret 1848—1849, Beograd — Novi Sad, 1997.
• Miodrag Milin, Vekovima zajedno (Iz istorije srpsko-rumunskih odnosa), Temišvar, 1995.
• Peter Rokai — Zoltan Đere — Tibor Pal — Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Beograd, 2002.
• Alen Dž. P. Tejlor, Habsburška monarhija, Beograd, 2001.
• Jovan Pejin, Velikomađarski kapric, Zrenjanin, 2007.
• J. H. Šviker, Politička istorija Srba u Ugarskoj, Novi Sad-Beograd (1998)

Vidi još

• Istorija Srbije
• Istorija Srbije u Osmanskom carstvu
• Habzburška monarhija
• Austrijsko carstvo
• Austrougarska