Karlovačka mitropolija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Karlovačka mitropolija
Grb
Saborni hram Svetog Nikole, Sremski Karlovci
Osnovni podaci
Osnivanje1708.
Autokefalnost1766-1920.
Kanonsko priznanjeKanonski priznata
Autonomija1708-1766.
PredstojateljKarlovački mitropolit, nakon 1848: Patrijarh srpski, arhiepiskop i mitropolit karlovački
SjedišteManastir Krušedol (de iure 1708–1713), Sremski Karlovci (de facto 1708–1713, posle 1713. i de iure)[1]
Kanonska jurisdikcija Habzburška monarhija
 Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
KalendarJulijanski kalendar
Statistika
Eparhija10

Karlovačka mitropolija je bila nezavisna i samoupravna srpska pravoslavna crkvena oblast u Habzburškoj monarhiji i, pred kraj svog postojanja, u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Dobila je ime po svom dugogodišnjem sedištu, Sremskim Karlovcima. U početku je imala autonomni status u okviru Pećke patrijaršije, da bi je posle ukidanja ove patrijaršije Vaseljenska crkva prećutno priznala za potpuno nezavisnu i samoupravnu.

Od 1848. do 1920. mitropolit karlovački je počasno nosio titulu patrijarha srpskog, koju Vaseljenska crkva, međutim, nije priznavala. Poslednji mitropolit, od 1907. do 1913, bio je Lukijan Bogdanović. Nakon njegove smrti, mitropolitski tron je ostao prazan poslednjih sedam godina njegovog postojanja. Godine 1920, Karlovačka mitropolija je spojena sa ostalim srpskim crkvenim oblastima u jedinstvenu Srpsku patrijaršiju.

Mada je dugo vremena bila politički odsečena od Pećke patrijaršije, Karlovačka mitropolija je uspela da opstane, pa čak i da je nadživi. Svojim radom je umnogome doprinela očuvanju pravoslavlja i jedinstva srpskog naroda.[2] To je sa sobom donelo pozitivne rezultate. Revolucionarna 1848. zatekla je Srbe složne i spremne da se bore za svoja vekovna prava proistekla iz privilegija.[3]

Ukidanjem Karlovačke mitropolije-patrijaršije (1920), njene eparhije ušle su u sastav obnovljene jedinstvene srpske patrijaršije.[4]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Za podatke o ranijoj pravoslavnoj crkvenoj organizaciji koja je prethodila Karlovačkoj mitropoliji, pogledati članke: Pravoslavlje u Vojvodini, Ohridska arhiepiskopija, Srpska arhiepiskopija i Pećka patrijaršija.
Arsenije III Čarnojević
Glavni članci: Arsenije III Crnojević, Bečki rat, Velike seobe Srba i Karlovački mir

Krajem 17. veka, Habzburška monarhija zauzima osmanske teritorije u srednjem Podunavlju, a u svom vojnom pohodu Habzburzi na jugu stižu do Skoplja. Povlačenje Habzburga sa područja centralnog Balkana uzrokovalo je Veliku seobu Srba na teritorije koje su ostale pod habzburškom kontrolom. Pošto je, tokom Velike seobe Srba, pećki patrijarh Arsenije III prešao sa narodom izbeglim iz južnih srpskih etničkih oblasti u krajeve severno od Save i Dunava, habzburški car Leopold I je u periodu 1690–1695. izdao Srbima tri privilegije u kojima im je obećao punu versku slobodu kao i pravo da urede svoje episkopije i crkvene opštine na području pod upravom Habzburške monarhije. Patrijarh Arsenije III je krenuo sa reorganizacijom pravoslavne crkvene organizacije, koja je ovde kao sastavni deo Pećke patrijaršije postojala i za vreme Osmanlija. Osnivao je nove episkopije, postavljao episkope i sređivao u srpskoj crkvi haotičko stanje prouzrokovano ratom. Neretko je dolazio u sukob sa katoličkim klirom, koji je ometao njegov rad i propagirao uniju. Borba protiv unijaćenja srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji bila je patrijarhov primarni posao. Stoga ga je Leopold I sklonio iz Slavonije (1701), zatočio u Sentandreju, oduzeo mu patrijaršijsku titulu i ograničio prava. Posle smrti Leopolda I Arsenije se obratio novom caru Josifu I za zaštitu srpskih privilegija, obećavajući mu svaku pomoć protiv svih njegovih neprijatelja. Novom caru su bili potrebni dobri ratnici. Shodno tome on je već 24. februara 1706. potpisao u Beču ukaz kojim je patrijarhu, kliru i narodu srpskom potvrdio sve privilegije koje je Leopold I izdao, kao i sve milosti i slobode koje su Srbi do tada uživali.[5]

Po bekstvu patrijarha Arsenija III, Carigradska patrijaršija prvi put je intervenisala u poslovima Pećke patrijaršije predlogom za imenovanje novog patrijarha. Kalinik I Skopljanac „Grk“ (1691–1711) svakako nije bio Grk, ali je nosio i to ime upravo zbog uloge Velike crkve u njegovom imenovanju. Ova situacija prouzrokovala je prvi ozbiljan rascep u Pećkoj patrijaršiji. Dok su eparhije koje su nakon sklapanja karlovačkog mira 1699. ostale pod osmanskom vlašću priznale duhovnu vlast patrijarha Kalinika, pravoslavni Srbi u reorganizovanoj mreži eparhija na prostoru Habzburške monarhije su ostali uz Arsenija III. nakon smrti Arsenija III 1706, Kalinik je raskol vešto prevazišao, dodelivši karlovačkoj mitropoliji autonomiju.[6]

Osnovanje autonomne crkvene oblasti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Krušedolski sabor

Posle smrti patrijarha Arsenija III sledeća pitanja izbila su na dnevni red: ko će ga naslediti, kako će se zvati nova crkvena oblast u Habzburškoj monarhiji i kakav će biti njen odnos prema Pećkoj patrijaršiji. Pod izgovorom da je usled trenutnih okolnosti nemoguće održati crkveno-narodni sabor u Krušedolu, episkop jenopoljsko-aradski Đaković predložio je (9/21 novembra 1706) da se o tome ko će biti novi duhovni pastir odluči na jednom skupu narodnih poslanika u Beču.[7][8] Nije isključeno da su ga na tu neobičnu ideju podstakle vlasti koje su ga na sam dan smrti patrijarha Arsenija III (27. oktobra 1706) odlikovale naslovom „carskog savetnika“.[9] Međutim, predstavnici Srba u Habzburškoj monarhiji nisu prihvatili taj njegov predlog, nego su ga uputili caru da od njega traži dozvolu za sazivanje crkveno-narodnog sabora za 1. maj 1707. u manastiru Krušedolu.[10] Po pitanju kanonskog odnosa buduće crkvene oblasti sa patrijaršijom u Peći, Srbi su se podelili u dve grupe: dok je grupa okupljena oko episkopa jenopoljsko-aradskog Isaije Đakovića bila za izbor novog patrijarha i organizovanje jedne nove patrijaršije za Srbe u Habzburškoj monarhiji, druga grupa okupljena oko sremskog mitropolita Stefana Metohijca bila je za organizovanje jedne autonomne mitropolije pod jurisdikcijom Pećke patrijaršije.[11] Među Srbima je prevagnulo gledište Stefana Metohijca da se srpska crkva u Habzburškoj monarhiji organizuje kao autonomna mitropolija u sklopu Pećke patrijaršije, na čelu sa oblasnim mitropolitom koji bi se nazivao „prvi“ ili „načalni“ mitropolit. Međutim, na zajedničkoj konferenciji predstavnika Dvorskog ratnog saveta i Ugarske dvorske komore u Beču 3. marta 1707. odlučeno je da se ne prihvati nijedno gledište. Srbima, doduše, nije uskraćeno pravo na izbor novog crkvenog poglavara, ali je za predstojeći crkveno-narodni sabor u Krušedolu za carskog komesara određen član Dvorskog ratnog saveta Hristifor Ignjac od Garijana i Rala.[12]

Iako je bečki Dvor bio protivan zavisnosti mitropolije od Pećke patrijaršije, carski komesar nije se usprotivio pristalicama zajedništva sa Pećkom patrijaršijom.[13] Sabor u manastiru Krušedolu je osnovao Krušedolsko-karlovačku mitropoliju, jednoglasno izabrao za naslednika patrijarha Arsenija III episkopa jenopoljskog Isaiju Đakovića i odlučio da mitropolija ostane u neraskidivoj crkveno-kanonskoj zavisnosti od Patrijaršije u Peći (januara 1708).[13] Krušedolsko-karlovačka mitropolija osnovana je, dakle, kao autonomna (ne i autokefalna) crkvena oblast u sastavu Pećke patrijaršije. Takvu reputaciju je imala kod istočnih, carigradskih i jerusalimskih patrijaraha.[14] Na osnovu preporuke Sinoda Vaseljenske patrijaršije u Carigradu, postignut je sporazum da pećki patrijarh, još pre izbornog sabora, pošalje blanko potvrdnu gramatu za novog mitropolita. Svojom gramatom od 18. maja 1710. godine, patrijarh Kalinik I dao je autonomiju Krušedolskoj mitropoliji i time priznao njenu kanoničnost.[15]

Beogradsko-karlovačka mitropolija[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Beogradsko-karlovačka mitropolija, Tamiški Banat i Kraljevina Srbija (1718—1739)
Mitropolit Vićentije Popović (Galerija MS)

Požarevačkim mirom 1718. Habzburška monarhija je dobila donji Srem, čitav Tamiški Banat, severni i severoistočni deo današnje centralne Srbije, kao i malu Vlašku, odnosno Olteniju. U crkveno-administrativnom pogledu, to područje je bilo podeljeno na pet eparhija: Temišvarsku, Vršačku, Beogradsku, Valjevsku i Rimničku. Mitropolitsku vlast nad svim ovim eparhijama dobio je mitropolit beogradski Mojsije Petrović čime je stvorena samoupravna Beogradska mitropolija koja je postojala uporedo sa Karlovačkom mitropolijom.

Povodom crkvenog starešinstva došlo je 1718. godine do spora između karlovačkog mitropolita Vikentija (Popovića) i beogradskog mitropolita Mojsija (Petrovića). Radi presude u sporu, obojica su se obratili patrijarhu Mojsiju koji je 22. marta 1719. iz Novog Pazara savetovao mitropolita Vikentija da pristane na međusobno izmirenje. Patrijarh je kao svoga punomoćnika i posrednika izaslao raškog mitropolita Arsenija koji je uspeo da izmiri zavađene mitropolite. Nakon toga, patrijarh je posebnom gramatom od 15. avgusta 1721. godine odredio da se posle smrti mitropolita Vikentija imaju spojiti obe avtonomne mitropolije, Karlovačka i Beogradska, u jednu Slaveno-srpsku mitropoliju sa sedištem u Beogradu, kao „starom prestolnom gradu Servijskoj kraljevini“.

Kada je mitropolit Vikentije oboleo, a potom i onemeo, privremeno upravljanje poslovima preuzeo je egzarh Vikentije (Jovanović), potonji mitropolit koji je znatno doprineo da narodni sabor u Novom Sadu, 8. septembra 1722. godine, donese jednoglasan zaključak da će obolelog mitropolita zamenjivati Mitropolit beogradski Mojsije Petrović. Mitropolit Vikentije je umro 23. oktobra 1725. godine u Karlovcima.

Nedugo potom, došlo je 1726. godine do ujedinjenja dve mitropolije, kada je narod na crkveno-narodnom saboru u Karlovcima izabrao Mojsija Petrovića za karlovačkog mitropolita. Austrijske vlasti nastojale su da spreče ujedinjenje dveju mitropolija. Grof Lokateli osporavao je Mojsiju Petroviću dostojanstvo i titulu mitropolita u beogradskoj mitropoliji, tvrdeći da je on samo njen administrator, ne i mitropolit. Međutim, vlasti su na kraju ipak popustile pred odlučnom voljom naroda. Posle smrti mitropolita Petrovića karlovački sabor je za mitropolita svih Srba pod carskom (habzburškom) vlašću izabrao Vićentija Jovanovića (1731), do tada episkopa aradskog i generalnog egzarha pokojnog mitropolita. Vićentije je upravljao srpskom crkvom n narodom sve do svoje smrti 1737. Nedugo posle njegove smrti, voljom naroda i episkopa srpskih upravu nad srpskom crkvom i narodom u Beogradsko-karlovačkoj mitropoliji preuzeo je pećki patrijarh Arsenije IV Jovanović-Šakabenta, koji je kao begunac dospeo u Beograd. Njegova uprava trajala je kratko, do 1739, kada je Beogradskim mirom Habzburška monarhija izgubila područje Kraljevine Srbije i južne delove Tamiškog Banata u korist Osmanskog carstva.

Potvrdivši gore navedene crkvene oblasti u Habzburškoj monarhiji, pećki patrijarsi su njihovim poglavarima dali odrešene ruke u unutrašnjim poslovima. Kao vrhovnim duhovnim poglavarima preostalo im je samo pravo prvenstva od kog će se postepeno, što zbog političkih, što zbog finansijskih neprilika, odricati. Na kraju će im preostati samo prazne titule patrijaraha „Severnih strana“, „gornjeg Dunava“ ili „obe strane Dunava“, „Hrvatske“ i „Vretanije“ ili Marčanske eparhije.[16]

Uprkos protivljenjima austrijskih državnih vlasti, duhovna zavisnost Karlovačke mitropolije od Pećke patrijaršije opstala je dugo. Formalno je nestala tek pošto je Pećka patrijaršija ukinuta beratom sultana Mustafe od 11. septembra 1766,[17] mada je već ranije faktički prestala da postoji. Karlovačka mitropolija je tako postala faktički autokefalna, premda za to nikada nije dobila formalno priznanje od Carigradske patrijaršije. Pa ipak, u knjizi iz 1855. „Redosled katedri u istočno-pravoslavnoj crkvi“ (grč. Τάξις των θρονων της ορθοδοξου ανατολικης εκκλησιας), koju je odobrila i sama Carigradska patrijaršija, Karlovačka mitropolija javlja se među autokefalnim crkvama (εκκλησιαι αυθοκεφαλοι) i to ispred grčke, a iza Ruske i Kiparske crkve.[18]

Temišvarski sabor[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Temišvarski sabor

Srpski crkveno-narodni sabori održavani su povremeno. Prvi veliki napredak u delovanju sabora dogodio se 1749. godine, kada su u njegov rad, osim sveštenstva i oficira, uključeni još i predstavnici građanstva.[19]

Naročit značaj za Srbe u Habzburškoj monarhiji imao je Temišvarski sabor (1790). U to vreme Evropa se nalazila na pragu velikih promena. Naime, 1789. u Francuskoj je došlo do revolucije koja je pretila da se proširi na ostatak kontinenta i poremeti dotadašnje društveno-političke odnose. Austrija je vodila protiv Turske jalovi rat (1788—1791). Njena stara suparnica Pruska nije ostala pasivna. Zapretila joj je ratom, primoravši je tako na nepovoljan ugovor. Na sve to naprasno je preminuo car Josif (20. februara 1790) koji je svojim liberalnim reformama mnogo obećavao. Međutim, gotovo sve što je postigao tokom života poništio je pod pritiskom reakcionarnog plemstva u zadnjim časovima svog života. U ovakvoj atmosferi poništavanja tekovina Josifa Srbi su gledali samo na to da im Patent iz 1781. ostane važeći.

Temišvarski sabor je bio izbornog karaktera. Na njemu je za novog mitropolita izabran Stefan Stratimirović, najsposobniji duhovnik na prestolu Karlovačke mitropolije. Sabor je raspravljao o zahtevu austrijskom caru da Banat proglasi za srpsko autonomno područje. Carske vlasti u Beču nisu prihvatile ove srpske zahteve. Društvo Srba u Habzburškoj monarhiji je bilo tradicionalno rangirano na sveštenstvo, plemstvo, vojsku (oficire) i građanstvo. Graničari su imali privilegovan status, a seljaci (paori) su neretko bili veoma bogati, a bilo je i napoličara. Austrijski carevi su pojedine Srbe, koji su se istakli u ratovima ili se opredelili da kupe plemstvo, nagradili plemstvom i viteštvom.

Srpsko plemstvo je uglavnom bilo netitularno plemstvo, mada su pojedine grane istaknutih porodica postepeno napredovale u rangu do visoke titule grofa, kao što je na primer bila jedna grana Čarnojevića od Mače, potomaka patrijarha Arsenija III Čarnojevića, a takođe i grofovi Brankovići od Podgorice (Đorđe Branković — Comes Georgius Brankovich de Podgoricza). Određen broj porodica je dobio i baronat (i sa tim i pravo na mesto u domu magnata skupštine habzburške Ugarske) kao što je bila grana Bajića kojoj pripada baron Miloš Bajić, najstariji unuk kneza Miloša. Poseban ugled po starini i značaju, iako nisu imali posebnu titulu, imali su Raškovići, nekadašnji knezovi iz Starog Vlaha, vrlo istaknuta porodica Tekelija, Stratimirovići iz Kulpina i drugi. Najviše je bilo netituliranog plemstva, među kojima je, kao i kod Mađara, bilo porodica nemeša (plemića) koje se u svakodnevnom životu nisu ništa razlikovale od drugih seljaka. Stara staleška razlika nije podrazumevala imovinsku razliku. Primer je, u mađarskom slučaju, bilo mesto Srpski Miletić. Naravno, što se više na različite načine moglo podizati prema ugarskim i austrijskim rangovima, u vojnoj službi, prema bogatstvu i slično, veći je bio i stepen odnarođavanja i asimilacije. Privilegije vojnih graničara Srba u osnovi su bile najvažnije nasleđene slobode i prava zasnovane na vojnoj službi, koje su Srbi dugo uspevali da sačuvaju, sve do ukidanja Vojne granice.

Revolucija iz 1848/1849.[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Srpska revolucija 1848—1849., Majska skupština, Srpska Vojvodina i Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat
Pismo mitropolita Josifa Rajačića direktoru Karlovačke gimnazije Jakovu Gerčiću u vezi sa uvođenjem mađarskog jezika kao nastavnog predmeta u Karlovačku gimnaziju. Rukopisno odeljenje Matice srpske (ROMS).

Na kulturno-prosvetnom planu, Srbi u periodu 1790–1848. beleže veliki napredak. Nacionalni preporod koji je zahvatio sve narode Habzburške monarhije nije mimoišao ni Srbe. Novčanim prilozima karlovačkog trgovca Dimitrija Anastasijevića Sabova 1791. osnovana je prva moderna gimnazija kod Srba — Karlovačka gimnazija. Radi podizanja nivoa obrazovanosti svešteničkog kadra u Karlovačkoj mitropoliji Stefan Stratimirović 1794. osniva Karlovačku bogosloviju. Početkom 19. veka otvorena je i Novosadska gimnazija. Godine 1812. u Sentandreji otvorena je učiteljska škola koja je 1816. prebačena u Sombor (danas Učiteljski fakultet u Somboru). U Aradu je 1815/16. na inicijativu srpskog dobrotvora Save Tekelije otvorena učiteljska škola koju će pored Srba pohađati i Rumuni. Godine 1826. osnovana je Matica srpska sa sedištem u Pešti. Pokreću se novine i časopisi na srpskom jeziku (Serbskija novini, Slavenoserbskija vjedomosti, Novine serbske, Letopis, Bačka vila itd.). Godine 1842. u Irigu je osnovana prva srpska čitaonica.[20]

Približno u isto vreme pada i nacionalni preporod Mađara. I kod njih se osnivaju kulturno-prosvetne institucije, pokreću listovi, otvaraju čitaonice i škole. Sa namerom da se stvori etnički homogena i centralizovana Ugarska, iz crkava i škola potiskuje se narodni jezik, a grubo nameće mađarski. Godine 1820.[20] Subotičkoj gimnaziji propisan je udžbenik iz mađarskog jezika pod naslovom „Kratak pregled osnova gramatike mađarskog jezika u pet tomova za šest razreda“ (lat. Epitome institutionum grammaticarum linguae hungaricae in quinque tomulis pro sex classibus).[21] Godine 1832. episkopu budimskom Stefanu Stankoviću naloženo je da iz svoje eparhije izbaci slavenoserbski. Na Ugarskom saboru tražilo se da se crkvene knjige vode na mađarskom. Godine 1847. ugarski palatin je mitropolitu Rajačiću poručio da vodi prepisku na mađarskom, a ne na latinskom.[20]

Na vest da je u Beču izbila revolucija, mađarska omladina u Pešti je 15. marta 1848. objavila svoj nacionalni program izložen u 12 tačaka. Taj program će prihvatiti i Ugarski sabor koji je u ovo vreme zasedao u Požunu. Pritisnut problemima sa svih strana, austrijski car Ferdinand V potvrdio je 17. marta prvu ugarsku vladu odgovornu Ugarskom saboru.[22][23] Srbi su među prvima reagovali na martovske događaje 1848.[24][25][26] Sledeći primer martovske omladine, peštanski Srbi,[a] okupljeni oko „Panteona“, „Tekelijanuma“ i Matice srpske istakli su svoje nacionalno-političke zahteve. Imajući za cilj ostvarivanje dogovora sa Mađarima, program peštanskih Srba je priznavao mađarski narod i „diplomatičesko dostojinstvo mađarskog jezika u Ungariji“, s tim da i Srbi budu priznati kao narod, da im se zajemči slobodna upotreba jezika u narodnim poslovima, slobodno upravljanje crkvom, uključivanje svetovnih lica u konzistorije, slobodno upravljanje školama, fondovima i fondacijama, sazivanje crkveno-narodnog sabora svake godine i njegovo pravo na direktno obraćanje vladaru, uključivanje u najviše organe državne vlasti, preuređenje vojne granice, dostojno mesto mitropolita i episkopa na Dijeti i pravo glasa na Dijeti za Potiski Velikokikindski distrikt. Akt se završava porukom: "Kralju vernost, otečestvu svaku žertvu, Mađarima bratsku ljubav!" [27]

Mađarska strana, međutim, nije prihvatila program peštanskih Srba, premda u njemu nije bila predviđena zasebna oblast za Srbe.[28][29] Ništa bolje nisu prošli ni zahtevi Josifa Rajačića i Jovana Hadžića. Kao zastupnici srpskog naroda, izneli su pred ugarskom vladom u Požunu, pored ostalih zahteva društveno-ekonomske prirode, zahtev da im se odobri sazivanje crkveno-narodnog sabora u Karlovcima. Uz to, tražili su da se pri Ministarstvu prosvete formira posebna srpska kancelarija nadležna za školske i crkvene stvari, crkvi zajamči nesmetan rad i oforme posebni sudovi i nadleštva. Ni njihovi zahtevi nisu naišli na razumevanje i ostali su neispunjeni.[30]

Nemoćni da se na ovaj način izbore za svoja prava, Srbi su dospeli u nezavidan položaj. Na jednoj strani stajala je ugarska vlada, neumoljiva prema nemađarskim narodima, a sa druge strane stajao je koristoljubivi austrijski dvor. Svestan toga, mitropolit Rajačić je 18. marta putem cirkulara iz Požuna pokušao da odvrati narod i episkopat od ishitrenih poteza:

Ne gledajte ni na koga! Odbite od sebe svako iskušenije, ne slušajte nikakvi drugi učitelja, jer će vas u zlo i u napast uvući. Slušajte samo glas vaši arhipastira i duhovni otaca koji vas nigda prevarili, nigda na zlo naveli nisu.

— Mitropolit Josif Rajačić[31]

Međutim, za ovakve apele bilo je već kasno. Vesti o događajima u Beču i Pešti doprle su u Srem, Banat i Bačku, izazvavši tamo spontane nemire i pokrete među građanstvom i seljaštvom. Od većih srpskih mesta bili su zahvaćeni Veliki Bečkerek, Vršac, Pančevo, Zemun, Mitrovica, Novi Sad i Vukovar.[32]

Na Novosadskoj skupštini održanoj 27. marta zahtevalo se da na godišnje sazivanom crkveno-narodnom saboru budu zastupljeni i Srbi iz Dalmacije, Potiskog i Velikokikindskog distrikta, preuređenje Vojne granice, ukidanje feudalnog poretka, ograničavanje vojne jurisdikcije na period aktivne vojne službe i pravo graničara na izbor svojih oficira. Iz obazrivosti prema mađarskoj strani, izostavljen je zahtev za direktnim saobraćanjem između crkveno-narodnog sabora i vladara, umesto putem ugarske vlade i ugarskog sabora. Da novosadska skupština nije bila uperena protiv ugarske vlade pokazuje slučaj Stratimirovića koji je na ovaj skup došao okićen mađarskom kokardom.[33] Zahteve novosadske skupštine prosledila je ugarskom saboru deputacija na čijem čelu su bili advokat Aleksandar Kostić i mladi poručnik u ostavci i bivši student prava Đorđe Stratimirović (8–9. aprila).[34] Mada je ugarski ministar finansija Lajoš Košut u prvi mah bio spreman da obeća Srbima versku jednakost, upotrebu narodnog jezika u crkvi i unutrašnjim poslovima, državne službe po zasluzi, do sukoba sa njim je došlo kada je Stratimirović otvoreno zatražio sprovođenje u delo prava proisteklih iz privilegija i autonomiju, što se kosilo sa tadašnjom mađarskom revolucionarnom nacionalnom politikom: jedinstvo zemlje u svakom pogledu.[35][36][37] Neuspeh novosadske deputacije imao je za posledicu dalje političke manifestacije, a na kraju i sazivanje srpske narodne skupštine u Karlovcima (za 13. maj 1848).[38]

Majska skupština. Mitropolit Rajačić drži u ruci povelju na kojoj piše: „Promittimus vobis — servata imprimis — eligendi Vojvodae libertate“. (Obezbedivši vam pre svega slobodu izbora vojvode, obećavamo vam...) (Galerija MS).
Sergije Kaćanski, jedan od glavnih govornika na Majskoj skupštini i kasniji episkop gornjokarlovački. Rukopisno odeljenje Matice srpske (ROMS).

Skupština je, kako je navedeno u njenom zapisniku, bila sastavljena od „opunomoćenih predstavnika celoga u Hrvatskoj, Slavoniji, Bačkoj, Banatu i ostaloj Ungariji živećeg srpskog naroda“, a prisustvovalo joj je i mnogo gostiju iz svih srpskih krajeva. Među njima naročito su se isticali Srbi iz Kneževine Srbije: prota Matija Nenadović, Dimitrije Matić, Konstantin Branković, Sergije Nikolić, Ilija Zaharijević, itd.[39][40] Kao povod za sazivanje skupštine uzete su „ozbiljske okolnosti vremena, potrebe i tegobe“.[41] Da bi izbegla pravne probleme, skupština se konstituisala kao crkveno-narodni sabor.[41][24][b] Skupštinu je otvorio arhiepiskop i mitropolit karlovački Josif Rajačić u 9 sati ujutru „krepkom i punovažnom besedom“, u kojoj je „izložio svu istoriju i sudbinu naroda srpskoga i sakupljeni narod pozvao, da se za svoju budućnost i samostalnost po pravama svojima pobrine“. Zatim je na scenu stupio protosinđel Sergije Kaćanski (kasniji episkop gornjokarlovački) sa svojim govorom „o pravima i privilegijama naroda“, u kom je izneo „kako narod srbski po ugovorima, koje je pri prelasku svome u Ungariju sa carevima austrijskim zaključio, ima pravo, sam sobom nezavisno upravljati, sebi vojvodu, kao svetskoga poglavara, i patrijarha, kao duhovnoga poglavara, birati.“ Na to je narod jednoglasno proglasio mitropolita Rajačića za patrijarha srpskog, a za vojvodu srpskog izabrao carsko-kraljevskog pukovnika Stevana Šupljikca, „muža učena, rodoljupca žarka i vojnika plamena“.[43][39] Posmatrano sa crkveno-kanonskog stanovišta ovo uzdizanje mitropolita Rajačića u patrijarha srpskog bilo je nezakonito. Međutim, u atmosferi opšteg nacionalnog oduševljenja na tu činjenicu nije obraćana posebna pažnja.

Svestan da je za razvoj svog nacionalnog bića nužno kidati lance „koji ga u toj od prirode naloženoj mu dužnosti napredovanja i usavršavanja smetaju“, srpski narod se proglasio za „politično slobodan i nezavisan pod domom austriskim i obštom krunom ugarskom.“[41] Pozivajući se na prava proistekla iz ugovora sklopljenih „s domom austriskim i krunom ugarskom“, srpski narod izrazio je želju da se proglasi Srbska Vojvodovina, u opsegu „Srem s granicom, Baranja, Bačka s Bečejskim dištriktom i Šajkaškim bataljonom, i Banat s granicom i dištriktom kikindskim“.[44][41][45] Da bi privoleli austrijskog cara na prihvatanje zaključaka skupštine, upućena mu je delegacija na čelu sa patrijarhom Rajačićem.[46]

Vojvoda Stevan Šupljikac i patrijarh srpski Josif Rajačić

Na putu za Inzbruk, gde se sklonila carska porodica od nereda u Beču, Rajačić se obreo u Zagrebu gde je ustoličio ilirski nastrojenog generala Josipa Jelačića za hrvatskog bana.[47]

Austrijski car Ferdinand je 19. juna odbio da potvrdi odluke Majske skupštine koje mu je Rajačić izneo u privatnoj audijenciji, obrazloživši to rečima: „Ne mogu da odobrim odluke nezakonite skupštine, koje su doneli neki moji grko-nesjedinjeni podanici skupa sa strancima iz Srbije. Spreman sam da ispunim sve čestite zahteve svojih grko-nesjedinjenih podanika podnesene na zakonit način, ali samo su ugarska zemaljska skupština, ugarsko ministarstvo i vaš zakonit (tj. crkveni) narodni sabor organi putem kojih vi Meni možete izraziti svoju želju“.[48][49] Drugim rečima rečeno, austrijski car je Srbe prepustio na milost i nemilost ugarskoj vladi.[50] Dok su zvanični dvorski krugovi bili vrlo rezervisani prema srpskim zahtevima (verovatno i zbog Pala Esterhazija, predstavnika ugarske vlade, koji je prisustvovao privatnoj audijenciji), dvorska kamarila i članovi dinastije su ih dočekali sa razumevanjem. Majka budućeg cara Franca Josifa, nadvojvotkinja Sofija, dala je do znanja da se saoseća sa Srbima, uplevši u kosu traku sa srpskom trobojkom, a nadvojvoda Franc Karlo podržavao je Srbe i hrabrio ih u njihovim težnjama.[51]

Ugarska vlada je na odluke Majske skupštine odgovorila preteći. Ministar vere i prosvete Jožef Etveš pokušao je 3. juna pod pretnjom odmazde da prisili Rajačića da održi crkveni sabor koji mu je zakazao u Temišvaru i da se javno obaveže da će ubuduće svaku carsku naredbu primati preko vlade u Pešti.[52][50] Na ugarskom saboru u Pešti 11. jula 1848. Košut je objavio da će ugušiti srpski pokret prvom pogodnom prilikom, tj. kada mobiliše vojsku. Srbi su još jednom u svojoj istoriji imali proći kroz teške borbe i pogrome, ovaj put bez ičije podrške sa strane. Zauzet borbama u Italiji i nevoljama kod kuće u Beču, austrijski dvor je do kraja godine ostao pasivan prema Ugarskoj, dok sa hrvatske strane nije ništa konkretno preduzimano protiv Mađara do kraja septembra. Uporedo sa teškim borbama vođenim protiv Mađara, trajao je i sukob oko vođstva u pokretu između patrijarha i „vrhovnog vožda“, mladog i impulsivnog Đorđa Stratimirovića. Stratimirović je u odsustvu vojvode Šupljikca praktično funkcionisao kao svetovni vođa,[v] što nije imponovalo patrijarhu i pojedinim graničarskim oficirima.[54] U ovoj političkoj borbi patrijarh je trijumfovao, dok je Stratimirović kompromitovan i bačen u zasenak.

Kada je Franc Josif došao na presto posle zbacivanja slaboumnog Ferdinanda, potvrdio je patentom od 15. decembra 1848. odluke Majske skupštine o izboru patrijarha i vojvode: „U znak priznanja za ove zasluge i kao poseban dokaz Naše carske milosti i brige za opstanak i blagostanje srpskog naroda odlučili smo da vaspostavimo vrhovno crkveno dostojanstvo – patrijaršijsko, kakvo je postojalo u ranija vremena i kakvo je bilo povezano sa arhiepiskopskom stolicom u Karlovcima, i da dodelimo titulu i dostojanstvo patrijarha našem ljubljenom i vernom arhiepiskopu karlovačkom Josifu Rajačiću“.[55][56] Na dan 4. marta 1849. u Olomucu je donesen Oktroisani ustav Habsburške monarhije (tzv. Martovski ustav). Članom 72 ustav je jemčio Srbima u okviru vojvodstva takve ustanove „kakve se za očuvanje njihove crkvene zajednice na starijim poveljama i carskim izjašnjenjima iz najnovijeg vremena zasnivaju“.[g] Oktroisani ustav je iznenadio i patrijarha, koji je tradicionalno bio odan dvoru.[57] Članom 72 Oktroisanog ustava kao i delimičnim priznavanjem zahteva Majske skupštine patentom od 15. decembra 1848. nije rešeno pitanje preuređenja crkvenih prilika kod pravoslavnih vernika. Kako bi u ovom pitanju postigla uspeh, bečka nova vlada je Rajačića, pošto ga je razrešila dužnosti carskog komesara za županije nastanjene Srbima, pozvala u Beč kako bi se sa njim posavetovala u vezi sa crkvenim pitanjima. Patrijarh se tada složio sa Bahom da slično katolicima i evangelistima sazove jedan skup pravoslavnih episkopa radi rešavanja gorućih pitanja. Na taj način ministar unutrašnjih poslova je mogao da početkom oktobra 1849. predloži svojim kolegama ministrima da u tu svrhu pozovu u Beč svih devet pravoslavnih episkopa. Savet ministara i car principijelno su pristali na ovu zamisao. Međutim, za ostvarivanje ove zamisli trebalo je da prođe godinu dana.[58]

Srbi su iz Revolucije 1848. izašli sa autonomnim statusom, a 18. novembra 1849. dobili su i potvrdu dvora o uspostavljenom Vojvodstvu Srbiji i Tamiškom Banatu. Titula vojvode je pripala austrijskom caru, a podvojvode Majerhoferu. Vojvodstvo je bilo direktno potčinjeno Beču. Iz teritorije Vojvodstva izuzeta je Vojna granica. Kada je osnovano Vojvodstvo prestale su sve funkcije Glavnog odbora i njegovog predsednika Rajačića.

Protiv stvaranja Vojvodstva u Bačkoj su se izjasnili Mađari, Nemci i Bunjevci na čelu sa Karlom Latinovićem. Predstavivši vlastima ovaj pokret kao separatistički, patrijarh Rajačić tražio je da se kolovođama sudi kao veleizdajnicima, a Vojvodstvo organizuje što je pre moguće (31. oktobra 1849).[59]

Ukidanje Vojvodstva Srbije[uredi | uredi izvor]

Grb Vojvodstva srpskog.
Grb Vojvodstva srpskog.

Kao i svaki apsolutizam, ni Bahov nije mogao da traje večno. To je naročito postalo jasno posle neuspeha austrijske spoljne politike. Austrijski poraz u ratu sa Pijemontom doveo je do opšte euforije među stanovništvom Monarhije. Bahov kruti birokratsko-policijski režim bio je svima omražen. Nezadovoljstvo njime dobilo je u nacionalno i verski šarolikoj Vojvodini poseban izraz. Table sa nemačkim natpisima i carskim orlovima bile su česta meta napada nezadovoljnih građana. Na zidovima ulica mogli su da se vide razni plakati i boje srpskih i mađarskih nacionalnih zastava. U znak protesta protiv germanizacije ljudi su stali da se oblače u narodne nošnje. Iz kafana i restorana u kojima se do tada svirao valcer sada su mogli da se čuju srpsko kolo i mađarski čardaš. Razočaran politikom carskog dvora od kog je posle ukidanja feudalizma puno očekivao, veliki deo srpskih seljaka je počeo da se okreće Mađarima i Budimpešti misleći da će na toj strani proći bolje. Sporazumu sa Mađarima oko ostvarenja nacionalnih i političkih ciljeva nadali su se i srpski trgovci, zanatlije, inteligencija i plemstvo. U mađarofilskoj politici podržavao ih je i srpski knez Mihailo Obrenović koji je pružio utočište istaknutim mađarskim emigrantima. Srbi su tada polazili od pretpostavke da će stav mađarskih liberala i demokrata prema nemađarskim narodima posle rđavog iskustva iz revolucije 1848–49. poći sada pravcem koji će biti prihvatljiv za sve narode na području Ugarske. Verovalo se da će se i patrijarh Rajačić, inače tradicionalno odan dvoru, kao i 1848, prikloniti ovom raspoloženju u svom narodu. Međutim, crkveni krugovi su ostali čvrsto privrženi dvoru. Na taj način je između ovog pokreta u narodu i crkve došlo do razmimoilaženja, a vremenom će razmimoilaženje između naroda i crkve postajati sve dublje i dublje.[62][63][64]

Ne želeći da sebe ponovo dovodi u neprijatnu situaciju, dvor je odlučio da nezadovoljnom javnom mnjenju učini koncesije. Carskim naredbama iz jula i avgusta 1859. nemački jezik ukinut je u nižim i višim razredima gimnazije. Omraženi grof Koronini opozvan je sa položaja guvernera Vojvodine, a na njegovo mesto doveden je Hrvat baron Josip Šokčević. Odlukom Ministarstva pravosuđa od 19. jula 1860. svi narodi na području Vojvodine mogli su u sudskom postupku da se služe svojim jezikom. Stanovništvo Monarhije, pak, u tom činu nije videlo izraz dobre volje dvora, nego, naprotiv, izraz njegove slabosti. Želeći u ovoj konfuznoj situaciji da skupi poene kod Srba, patrijarh Rajačić se obratio dvoru sa nizom političkih i nacionalnih zahteva. Tražio je da se za Srbe osnuje univerzitet, da se gimnazijama u Karlovcima i Novom Sadu prizna javnost rada, da Ilirsko-banatska regimenta dobije srpski naziv, da se pri Ministarstvu vera i prosvete otvori posebno srpsko odeljenje zaduženo za crkvene, školske i fondovne poslove. Vlada je bila spremna da usliši srpske zahteve, ali samo neke od njih. Pošto joj politika sitnih ustupaka Srbima nije urodila plodom, pribegla je represivnim merama. Njih je dosledno sprovodio novi guverner Vojvodine grof Karl Bigo de Sen-Kenten koji je došao na čelo administracije Vojvodstva juna 1860.[63][65][66] Početkom njegove uprave (juna 1860) pomađarena bunjevačka gospoda i Mađari tražili su otcepljenje somborskog okruga i subotičkog i bajskog sreza od Vojvodstva Srbije.[67]

Zahtevima konzervativnih mađarskih magnata za poništenje onoga što su oni videli kao "narušeni integritet krune Sv. Stefana" Franc Josif je na kraju izašao u susret. Dana 20. oktobra 1860. objavio je tzv. Oktobarsku diplomu u kojoj je bila izostavljena titula Velikog vojvode Vojvodstva Srbije: time je na posredan način Vojvodstvu najavljen kraj. Ne želeći da kod Srba izađe na loš glas, kao inicijator ukidanja Vojvodstva, vladar se trudio da to ukidanje opravda željom samih njenih stanovnika: Mađara, Nemaca i Bunjevaca. Stoga je i poslao feldmaršala-lajtnanta grofa Aleksandra Mensdorfa Puljija da ispita raspoloženje među tim narodima. Patrijarh Rajačić je zbog toga oštro protestovao, osporavajući Mađarima, Nemcima i Bunjevcima pravo da odlučuju o sudbini Vojvodstva.[68] Njegov protest bio je, razume se, uzaludan. Dana 27. decembra, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat ukinuto je i zvanično. Razlog je bio više nego jasan: na uštrb Srba dvor je hteo pridobiti Mađare za dogovor.[69][70]

Kako dvorska politika ne bi ispala jednostrana, car je odlučio da razmotri oživljavanje srpskih privilegija. Pozvao je patrijarha Rajačića da zajedno sa 20 najviđenijih Srba dođe u Beč.[66] Patrijarh je odbio da se na ovakav način odlučuje o sudbini Srba,[71] smatrajući da o tako ozbiljnim pitanjima može da govori samo narodno-crkveni sabor.[72] Pošto pokušaj pomirenja sa mađarskom stranom na osnovu Oktobarske diplome nije uspeo, car je rešio da popusti Srbima, pa je 5. marta dozvolio sazivanje narodno-crkvenog sabora u Sremskim Karlovcima. Dok je Srbe ova vest iskreno oduševila, Mađare je ona neprijatno iznenadila. Uprkos tome, i Ugarska dvorska kancelarija je dala pristanak na sazivanje sabora.[72]

Blagoveštenski sabor[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Blagoveštenski sabor
Blagoveštenski sabor. Fotografsko-umetnički zavod Johana Rehnicera, Novi Sad. Rukopisno odeljenje Matice srpske (ROMS).

Blagoveštenski sabor je sazvan 21. marta, a otvoren 2. aprila 1861. u Sremskim Karlovcima. Tokom njegovog trajanja održano je 12 sednica. Bio je raspravno-političkog, a ne crkveno-školskog karaktera, što je značilo javno priznavanje Srba kao naroda.[72] Mogli su mu prisustvovati samo Srbi iz Ugarske, dok je to zabranjeno onima iz Vojne granice.[74] Izbori za sabor bili su posredni. Prvo su izabrani birači, a zatim su oni izabrali poslanike. Izuzimajući četiri virilna člana (patrijarh i trojica episkopa), sabor je imao 75 poslanika, od čega 25 sveštenika i kaluđera, a ostali su bili pripadnici građanskog staleža.[74][72] Na njemu se okupio veliki deo srpske inteligencije. Od poslanika iz redova sveštenika i kaluđera vredi istaći episkopa temišvarskog Samuila Maširevića, episkopa vršačkog Emilijana Kengelca, episkopa bačkog Platona Atanackovića, arhimandrita bezdinskog Antonija Naka i arhimandrita krušedolskog Nikanora Grujića, a od svetovnih poslanika general-majora Đorđa Stratimirovića, carskog savetnika dr Jovana Hadžića, dvorskog savetnika dr Đorđa Stojakovića, novosadskog gradonačelnika dr Svetozara Miletića, urednika „Srpskog dnevnika“ Jovana Đorđevića, vlastelina Petra Čarnojevića, advokata Đorđa Radaka, prvog sremskog podžupana dr Jovana Subotića. Saborom je po starom ustaljenom pravilu predsedavao patrijarh Josif Rajačić, a carski komesar je bio general-major Josip Filipović.[72]

Mada su se poslanici složili s tim da Srbi radi nesmetanog nacionalnog razvoja moraju da dobiju autonomnu oblast,[75] do razmimoilaženja između klerikalno-konzervativnih i liberalno-demokratskih krugova će doći u pogledu pitanja na koji način, uz čiju pomoć i od koga tražiti i dobiti tu autonomnu teritoriju. Usled toga na saboru se se diferencirale tri struje:

  1. Konzervativna, koju su oličavali patrijarh Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković. Ova stranka, oslonjena na carski dvor, pozivala se na carske privilegije kao temelje srpskog istorijskog prava, na carska obećanja i na vekovne zasluge Srba za monarhiju i kuću Habzburga.[75][76]
  2. Drugu struju su činili liberalni političari koji su rešenje srpskog nacionalnog pitanja videli u saradnji sa Ugarskim saborom. Ova struja je zapostavljala privilegije kao plod preživelog istorijskog prava nastalog u doba feudalizma i sledila je savremenije političke principe. Težnje svog naroda želela je da ostvari ustavnim putem, uz pomoć Ugarskog sabora, na osnovu prirodnog i nacionalnog prava kroz savez naprednih mađarskih i srpskih društvenih snaga. Ideje ove grupe koju je predvodio Svetozar Miletić, imale su revolucionarni prizvuk, pa je ova koncepcija unapred bila osuđena na propast.[75][74]
  3. Treća struja težila je da izbegne uticaj bečkog dvora i Ugarskog sabora. Rešenje srpskog nacionalnog pitanja bio bi u obnovi Vojvodstva, koje bi se državnopravnim ugovorom ujedinilo sa Trojednom kraljevinom. Ovu grupu su predvodili Jovan Subotić i Đorđe Stratimirović.[75][76]
Blagoveštenski sabor sa imenima svih poslanika (od 1 do 82). Rukopisno odeljenje Matice srpske (ROMS).

Sastavljen od većine desno opredeljenih i Beču naklonjenih poslanika, Sabor je prihvatio pravac koji su zagovarali Rajačić i Stojaković. Šmerlingova vlada ih je potajno ohrabrivala, podstičući ih da zahtevaju što veću teritoriju i što šira autonomna prava. Sabor je svoje zahteve izneo u 16 tačaka. Pored zasebne teritorije koja je zahvatala Srem, Bačku, Banat i Vojnu granicu, Sabor je zahtevao posebnu političku i sudsku upravu i oblasnu skupštinu. Na čelu Vojvodstva, u kojem bi službeni jezik bio srpski, a koje bi imalo svoj grb sa četiri ocila i crveno-plavo-belu zastavu, skupštinu, prvostepeni i apelacioni sud, stajao bi vojvoda.[77][78] Te zahteve su Mađari smatrali neprihvatljivim, jer su se kosili sa njihovom nacionalnom politikom. Sabor je završio sa radom 30. aprila.[72] Uprkos zalaganju carskog ministra Šmerlinga, od pozitivnog rešenja srpskih zahteva nije bilo ništa. Car je taktizirao. Ni u jednom trenutku nije uzeo srpske zahteve za ozbiljno, ali ih je vešto iskoristio kao pretnju kako bi odobrovoljio Mađare za pregovore. Mada zahtevi Blagoveštenskog sabora nisu ispunjeni, sabor predstavlja prekretnicu u razvoju političke misli Srba u Habzburškoj monarhiji.

Deoba sa Rumunima[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Srpsko-rumunski crkveni odnosi i Sibinjska mitropolija

Kao konfesionalna celina pravoslavno stanovništvo sa prostora Habzburške monarhije bilo je nezaobilazan faktor. Živelo je tu vekovima pre dolaska stranih osvajača. Turski, ugarski i austrijski vladari, hteli ne hteli, morali su da vode računa i o svojim pravoslavnim podanicima. Razilaženjem na dva međusobno zavađena tabora (srpski i rumunski), pravoslavno stanovništvo prestalo je da igra tako važnu ulogu na ovim prostorima.

U rumunskoj istoriografiji period jurisdikcije Karlovačke mitropolije nad pravoslavnim Rumunima uglavnom je prikazan sa puno netačnosti i tendencioznosti. Uzrok tome jeste tendencija rumunskih istoričara i političara da opravdaju negativan stav koje je rumunsko građanstvo imalo prema srpskoj jerarhiji u prvoj polovini 19. veka (sve do osnivanja samostalne rumunske pravoslavne mitropolije sa sedištem u Sibinju, 1864). Izuzetak u tome čini doktorska disertacija rumunskog teologa Silvija Anuikija (rum. Silviu Anuichi) „Rumunsko-srpski crkveni odnosi u 17. i 18. veku“ (rum. Relaţii bisericeşti româno-sîrbe din secolul al XVII-lea şi al XVIII-lea) odbranjena na Teološkom fakultetu u Beogradu (1977), a prihvaćena na Teološkom institutu pri Univerzitetu u Bukureštu.[79][80]

Razilaženje pravoslavnih Srba i Rumuna bilo je posledica unijatske propagande. Za početak tog procesa uzima se vreme mitropolita Stevana Stratimirovića. Aradska preparandija (pripremna škola) podsticala je razdor između pravoslavnih Srba i Rumuna.[81] Nacionalna ideja kod pravoslavnih Rumuna podrivala je versko jedinstvo Srba i Rumuna.

Srpska pravoslavna jerarhija morala je da pazi na nacionalna i verska osećanja pravoslavnih Rumuna.

Pitanje crkvenog otcepljenja Rumuna od Srba pokrenuto je već 1816, a obnovljeno 1818.

Mitropolit Stratimirović se trudio da ublaži separatističke tendencije kod pravoslavnih Rumuna. Krajem 20-ih godina 19. veka uveo je pravilo da se za aradskog episkopa postavlja Rumun i da vršački i temišvarski episkopi moraju znati rumunski.[81] Omogućio im je i da se školuju za sveštenike i bogoslove. Međutim, to će se kasnije pokazati kao uzaludno. Naime, čovek kome je Stratimirović dodelio važnu ulogu u tom poslu, arhimandrit manastira Kovilja Andrej Šaguna (rum. Andrei Șaguna), doći će na čelo pokreta za izdvajanje zasebne rumunske mitropolije iz sastava Karlovačke mitropolije.

Andrej Šaguna

Revolucionarna 1848. samo je dolila ulje na vatru. U razigranoj atmosferi koja je nastala posle martovskih događaja, nacionalni osećaj nije zaobišao ni Rumune. Nezadovoljstvo zbog inferiornog položaja i neskrivena želja za izdvajanjem iz domena jurisdikcije omražene srpske jerarhije osetno je uticalo na opredeljenje rumunskog građanstva i sveštenstva u predstojećim događajima. Mada je na Majskoj skupštini u znak solidarnosti sa jednovernom braćom zahtevano i priznavanje rumunske nacije, rumunsko građanstvo i sveštenstvo nije se odazvalo na poziv na saradnju koji im je 17. maja uputio patrijarh Rajačić („Proglas narodu vlaškom“).[82] Naprotiv, saznavši za odluke Majske skupštine, predstavnici rumunskog naroda su na skupštini u Pešti (3/15—19/21. maja 1848) izneli svoje neslaganje sa njima i, okarakterisavši izbor Josifa Rajačića za patrijarha „cele nesjedinjene crkve“ kao nezakonit „i po građanskim zakonima i po kanonima“, tražili od ugarske vlade ukidanje jurisdikcije srpske jerarhije nad pravoslavnim rumunskim stanovništvom.[83][84][85][86][87][82] Otprilike tih dana su pripadnici rumunskog građanstva i sveštenstva na skupštini u Lugošu (3/15—5/17 maja 1848) doneli odluku da se ne ide na crkveno-narodni sabor koji je ugarska vlada zakazala za 27. maj. Ta skupština je, štaviše, poverila jednoj komisiji zadatak da sprovede pripreme za odvajanje rumunske crkve od srpske jerarhije.[88][89]

Odobrenjem sedmogradskog gubernijuma, 40.000 Rumuna je pod predvodništvom svojih episkopa na Slobodnom polju (rum. Cîmpul Libertǎţii) kod Blaža 15. maja 1848. položilo večnu zakletvu vernosti austrijskom caru kao velikom vojvodi Sedmogradske (Transilvanije), proglasilo se za samostalnu naciju i iduća dva dana uobličavalo nacionalne zahteve koji su naposletku izneti u peticiji. Koliki je značaj pridavan ovoj skupštini, govori izveštaj pruskog konzula u Dunavskim kneževinama, Rihthofena, njegovom pretpostavljenom, ministru inostranih poslova u Berlinu, fon Arnimu. Konzul ga obaveštava o programu koji je usvojila Majska skupština u Blažu, kao i o konsekvencama koje bi on imao u svim zemljama naseljenim Rumunima kad bi se kojim slučajem sproveo u delo. U Sedmogradskoj bi eventualno prihvatanje Rumuna kao četvrte nacije otvorilo Rumunima novu perspektivu, odnosno omogućilo im osvajanje političke vlasti i preobražaj ove provincije u svoju zemlju. Rumuni iz Sedmogradske bi, razume se, izneli želju da se ujedine u jednu nacionalnu državu sa Vlasima i Moldavcima, pa čak i sa onima iz Bukovine i Besarabije. Stvaranje jedne takve države sa 7.000.000 stanovnika moglo bi da spreči ekspanziju Rusa u pravcu Balkana. Rusi su svesni ove činjenice; stoga su težili za tim, što rade i danas, da anektiraju Dunavske kneževine, s tim ciljem da njihovo rumunsko stanovništvo, kao i ono iz Besarabije, slavizuju.[90]

Dana 30. maja rumunski deputirci su predali caru Ferdinandu u Inzbruku peticiju usvojenu na skupštini u Blažu. Kako je, međutim, zemaljska skupština u Koložvaru (Kluž-Napoka, danas Rumunija) zaključila istog dana uniju Sedmogradske sa Ugarskom a car je potvrdio, deputirci su carskim proglasom 11. juna obavešteni da su unijom Sedmogradske sa Ugarskom i, s tim u vezi, sedmim zakonskim člankom ugarskog sabora — kojim su bez obzira na nacionalnost, jezik i religiju svim stanovnicima Sedmogradske dodeljene „iste“ slobode i prava — njihove želje u velikom delu uslišene, i da njihova budućnost sada zavisi isključivo od izvršavanja ovog zakona. Rumuni su, međutim, ukazivali na to da su unijom Sedmogradske sa Ugarskom njihova nacionalnost i jezik ugroženi, jer su na osnovu ugarskog zakonskog članka priznati bili samo mađarski jezik kao službeni jezik i mađarski narod kao politička nacija i molili su da im se odobre želje koje su izneli u svojoj peticiji. Utom je 23. juna 1848. sledio u suštini isti odgovor (carska rezolucija). Ponovljeno je obećanje dato 11. juna o priznavanju Rumuna kao političkog naroda jednim zakonom koji bi mađarsko ministarstvo izradilo. U vezi sa zahtevima o potpori rumunskih škola i konfesija, car uverava da će na ova potraživanja biti odgovoreno u zadovoljavajućoj meri putem zakona o ukidanju kuluka, zajedničkim teretima, slobodi štampe itd., koje su sabori (ugarski i sedmogradski) već usvojili.[91]

Sa naročitim zadovoljstvom primam garantije o nepokolebljivoj vernosti Mojih rumunskih podanika (Meiner romänischen Unterthanen) u Sedmogradskoj, već sjedinjenom sa Ugarskom, i javljam vam, u prilogu Mog saopštenja datog 11. juna, da vaša nacionalnost, na predlog Mog ugarskog ministarstva, putem jednog specijalnog zakona treba da bude obezbeđena i zbrinuta podizanjem narodnih škola. Vaši zahtevi za ravnopravnošću grčko-nesjedinjene crkve sa ostalim zemaljskim crkvama i pokrićem vaših crkveno-školskih potreba na račun države odobreni su 20. zakonskim člankom – osmim [članom] o opštem oporezivanju – devetim [članom] o ukidanju rabote i desetine – osamnaestim [članom] o slobodi štampe i porote – 22. zakonskim člankom o narodnom naoružanju poslednjeg ugarskog državnog sabora. Moje ugarsko ministarstvo će se pobrinuti da tim putem budu ispitane i rešene vaše mesne žalbe, da Moji rumunski podanici budu postavljeni na položaje u svim granama javne uprave, u zavisnosti od njihovog broja i sposobnosti. S druge strane, isto tako očekujem od vas da se Mojoj ugarskoj kruni verno pokoravate, da izbegavate sve što izaziva razdor [sa Mađarima], jer vam samo sloga sa vašim sugrađanima [Mađarima], kojoj vam Svojom kraljevskom milošću i naklonošću ostajem naklonjen, može osigurati uživanje sloboda koje sam vam podario.

— Ferdinand I

Srpski episkop temišvarske dijeceze Pantelejmon Živković tražio je 16. juna od ugarskog ministra kulture i prosvete barona Jožefa Etveša da odloži sabor pravoslavnih Rumuna zakazan za 27. jun u Temišvaru, na isti način na koji je i srpski sabor u Karlovcima 27. maja bio odložen. Temišvarski sabor je bez odobrenja peštanskog ministarstva i karlovačkog mitropolita inicirao Emanoil Goždu. Kako i Srbi u Karlovcima i Rumuni imaju nameru da izaberu svog mitropolita u Temišvaru, ističe Živković, postoji opasnost od sukoba između vernika dveju narodnosti.

Na skupštini u Temišvaru (13/25. juna 1848) rumunski nacionalisti podneli su nadolazećem ugarskom saboru jednu peticiju, u kojoj navode da se slažu sa memorandumom koji su njihovi drugovi 21. juna doneli na većanju u Pešti i podneli ih ugarskoj vladi na odobrenje. Tome su pridodali i sledeće zahteve: priznavanje Rumuna kao političkog naroda putem specijalnog zakona, pristup rumunskom življu poslovima u upravi proporcionalno njegovom udelu u celokupnom stanovništvu i dodeljivanje prava opštem saboru i uobičajenom crkvenom saboru na sastajanje radi razmatranja crkveno-školskih pitanja.[92]

Na skupštini u Lugošu (15/27. juna 1848) predsedavajući skupštine Eftimije Murgu (rum. Eftimie Murgu) je podsticao rumunski narod na vernost Ugarskoj, tražio od njega da se naoruža protiv zajedničkog neprijatelja – Srba i ukazivao na potrebu da se izaberu rumunski episkopski vikari. Rumunski narod je tražio da komandni jezik u vojnim jedinicama bude rumunski i proglasio da više nije u obavezi da sluša temišvarskog i vršačkog episkopa.[93][94]

Rumunsko crkveno pitanje zvanično je pokrenuto 1851. na jednom sastanku svih pravoslavnih episkopa. Rumuni su tražili da im se na upravu da aradska eparhija, dok su temišvarsku i vršačku hteli da podele po nacionalnom principu sa Srbima. To je za Rajačića bilo neprihvatljivo iz dva razloga. Prvo, smatrao je da Rumuni nisu kompetentni da sami upravljaju tim episkopijama. Drugo, bojao se da će, ako im usluši zahteve, tražiti od njega još.

Kada je Samilo Maširević postao patrijarh, sveti sinod Karlovačke mitropolije pristao je na osnivanje zasebne rumunske mitropolije, što je potvrđeno 9. zakonskim člankom ugarskog sabora iz 1868. Tako je nastala Sibinjska mitropolija. Prvi sibinjski mitropolit bio je Andrej Šaguna, a drugi Srbin Prokopije Ivačković, budući patrijarh srpski i mitropolit karlovački.

Crkveno-narodni sabori posle Blagoveštenskog sabora[uredi | uredi izvor]

Samuilo Maširević

Smrću patrijarha Rajačića, Karlovačka mitropolija ostala je bez svog starešine, što je antiklerikalnim strujama prokrčilo put za pun zamah. Među episkopima nije bilo više nijednog lica takvog ugleda i autoriteta koje bi se moglo uspešno suprotstaviti tendenciji političkih prvaka da potčine sebi crkvu. Mitropolitska stolica je dve godine i sedam meseci bila upražnjena. Izborni sabor sazvan je 14. juna 1864. Otvoren je 4. avgusta, a već idućeg dana (5. avgusta) izabran je novi mitropolit-patrijarh. Bio je to episkop temišvarski, Samuilo Maširević. Inače, on je bio postavljen za administratora mitropolije posle Rajačićeve smrti. Prilikom prvog kruga glasanja dobio je sve osim deset glasova. Kako je izbor trebalo da bude jednoglasan, biranje je ponovljeno sledećeg dana. Prilikom drugog kruga glasanja samo dvojica poslanika, jedan iz budimske, a drugi iz bačke eparhije, nisu hteli da glasaju ni za jednog episkopa.

Sabor iz 1869. je bio sazvan nakon što je ugarska vlada avgusta 1869. dala odobrenje za njegovo sazivanje. Ovaj sabor neće biti previše uspešan, jer je na njemu bilo prisutno veliko trvenje između liberalnih političara i crkvene jerarhije. Nenaviknuta na snažnu opoziciju, konzervativna struja će opstruirati rad sabora. Valja istaći da su birači iz Vojne krajine ovaj put mogli da biraju i poslanike iz SNSS, a ne samo vojna lica iz Krajine kao što je nekad bio slučaj. Na samom početku, prilikom tradicionalnog pozivanja mitropolita da otvori sabor, predstavnici SNSS su burno reagovali protiv tog običaja. Određen broj poslaničkih mesta bio je upražnjen. Njih su nekada popunjavali rumunski poslanici. Postavilo se pitanje kako ih popuniti. Liberali su bili protiv novih izbora za ta mesta. Uz to, govorili su da nije u redu da 25 kaluđera i sveštenika predstavlja malobrojan sloj jerarhije, dok isti broj poslanika predstavlja oko 100.000 Srba iz provincijala. Tražili su i da se sabor nazove Srpski narodni sabor. Ipak, konzervativna većina nije prihvatila ove zahteve. Situacija se naročito zaoštrila kada je Miletić predložio da se sprovede izbor za predsednika sabora, a ne da se to mesto prosto prepusti mitropolitu. Tom prilikom je publika burno reagovala, a revoltirani konzervativci, pošto su imali većinu, napustili su sabor i tako blokirali njegov rad. Mitropolit je formalno samo odložio zasedanje.[95]

Sabor iz 1870. ili Đurđevdanski sabor je sazvan posle raspuštanja ovog prethodnog neuspešnog sabora. Započeo je u atmosferi nastaloj nakon upokojenja patrijarha Samuila Maširevića. Svi su bili ožalošćeni, izuzev liberala. Da se ne bi ponovili nemili događaji sa prethodnog sabora, Stojković je održao sa vodećim ličnostima konzervativne i liberalne struje sastanak pre samog sabora. Stojković je izrazio spremnost da ispuni neke umerene zahteve liberala. Isti oni koji su napustili sabor iz 1869. sada su bili nezadovoljni zbog terora miletićevaca i ostavkama su želeli osujetiti i ovogodišnji sabor, ali su samo doprineli lakšoj pobedi liberala. Tako su liberali po prvi put imali saborsku većinu. Zahvaljujući većini, liberali su izglasali nadležnost sabora nad crkvenom jerarhijom, Sinodom, kao i nad crkvenim finansijama koje se koriste u narodno-crkvene i prosvetne potrebe. Određeno je i da sabor ima 2 predsednika: jednog mitropolita-patrijarha, a drugog po izboru. Taj drugi je bio i stvarni predsednik. Ustanovljen je saborski odbor od 9 članova (5 svetovnika, 3 sveštenika i izborni predsednik). Taj odbor je imao izvršnu i nadzornu ulogu. Jedini predlog liberala koji je odbijen, bio je da se sedište sabora prenese u Novi Sad. Crkveno-konzervativni krugovi bili su nezadovoljni zbog celog toka situacije na saboru. Vlada je na žalbe sveštenstva odgovorila tako što je promenila naziv sabora u Srpski narodno-crkveni sabor. Vraćen je odnos poslanika na 50 iz redova građanstva i 25 iz redova sveštenstva. Prema uputstvima crkvenih velikodostojnika, oktroisane su odredbe o pravima saziva sabora, izboru episkopa i drugo.[96]

Sabor iz 1871. protekao je bez Miletića, koji je bio na odsluživanju zatvorske kazne u Vacu zbog govora u kome je napao hrvatskog bana Levina Rauha.[97] Na saboru su preovladavale umerenije struje sa obe strane. Uglavnom su izglasane neke uredbe o školama: o obaveznom pohađanju osnovne škole u trajanju od šest godina, o osnivanju Učiteljske škole u Somboru, Pakracu i Karlovcu, kao i donošenju niza uredbi o stručnim školama. Situacija se zakomplikovala po pitanju izbora novog patrijarha. Miletićevci, čiji je ovde prvi zastupnik bio Jovan Subotić, zalagali su se za odlaganje izbora patrijarha, smatrajući da treba sačekati da odluke o ustrojstvu sabora budu potvrđene od strane vlasti. Ipak, pod pritiskom ostalih poslanika promenili su mišljenje i podržali izbor Stojkovića za patrijarha. Vlada je, međutim, raspustila sabor, smatrajući da se patrijarh može birati samo na saboru koji je u tu svrhu sazvan. Ovo je više učinjeno zbog mišljenja vlade da će većina članova SNSS odbiti da da glasove Stojkoviću.[98]

Sabor iz 1872. počeo je tako što su obe struje poslanika odbile da dočekaju na ponižavajući staromodni način komesara Molinarija. To je vlast navelo na raspuštanje sabora pre početka njegovog rada. Administrator Stojković je bio razrešen dužnosti zbog popustljivosti prema SNSS. Njega je zamenio episkop Nikanor Grujić, pogodniji za režim.[98]

Prokopije Ivačković
Lukijan Bogdanović

Na saboru održanom tokom 1874/5. nova saborska većina, iako i dalje liberalna, imala je nešto umerenije stavove. Uz to, vlasti su odustale od svečanog dočeka komesara Hubera. Ipak, većinu za izbor dobio je razvlašćeni Stojković. Vladar je odbio da prizna izbor Stojkovića, a na novom glasanju pobedio je episkop Prokopije Ivačković. On je čak dobio podršku liberala, jer su ostale kandidate podržavali vlada i sveštenstvo. Posle nekoliko ponovljenih glasanja tokom 1874/5. konačno je u novoj redakciji (razume se, prilagođenoj vladinim primedbama) izglasana Uredba o saborskom ustrojstvu. Konačno je odobren naziv Srpski narodno-crkveni sabor, a i dalje je ostala odrednica „grčko-istočna crkva“, umesto „srpsko-pravoslavna“ u koju vlada nije dala da se dira. Na ovom saboru je vlada želela da stvori novu umerenjačku grupaciju koja bi predstavljala protivtežu SNSS, ali nije uspela. Međutim, u SNSS je porastao uticaj desnog krila na račun levog. Na čelu tog desnog umerenog krila SNSS nalazio se Svetislav Kasapinović. Posle ovog sabora, ugarska vlada neće dati odobrenje za sazivanje novog sve do 1878, a autonomna prava Srba na svojim saborima će sve više sužavati.[99]

Sazivanje i rad sabora, kao i izbor patrijarha, vladar je sve više uzimao u svoje ruke, a saborska većina gubila je značaj. Ministarstvo vera i prosvete je često regulisalo odluke saborske većine na štetu Srba. Takođe, valja istaći da je visoka crkvena jerarhija koja je uživala podršku klerikalno-konzervativnih predstavnika bila gotovo uz režim, sve sa težnjom da odstrani prevlast svetovnih predstavnika koji su imali većinu. Taj unutrašnji sukob u srpskom saboru koristio je samo vlastima.

Na saboru iz 1879. iznuđena je ostavka patrijarha Prokopija Ivačkovića, koji je bio popustljiv prema miletićevcima. Usledilo je imenovanje bačkog episkopa Germana Anđelića za administratora, a 1881. i za patrijarha. Režim je od njega očekivao reformu sabora po svom ukusu. Posle imenovanja Anđelića usledili su veliki protesti, čak i u narodnim masama. Anđelić je 1882. doneo novo ustrojstvo srpskog sabora tzv. Sinonalni operat. Ubuduće je, umesto 50, trebalo da bude 25 svetovnih poslanika, dok je u izboru 25 poslanika svešteničkog reda sada trebalo da učestvuju isključivo sveštena lica. Uz to, tu je stajalo da će odluke sabora biti punovažne tek pošto ih odobri Sinod. Ove odluke revoltiraće SNSS. Anđelić je umro 1888, a ugarska vlada je opet iskazala svoju reč, postavivši Georgija Brankovića prvo za administratora, a zatim i za patrijarha.

Na saboru iz 1892. liberali i radikali su oštro protestovali protiv predloga statuta koji su sačinili poslanici tzv. Autonomne stranke prema savetima visokog sveštenstva i vladinih poverenika. Taj statut je trebalo da reguliše poslovanje svih autonomnih srpskih ustanova. Kako se sa njim nije mogla složiti potrebna dvotrećinska većina, sabor je odlukom vlade raspušten.

Tokom izbora za novog patrijarha 1908. posle smrti Georgija Brankovića (1907), radikalska većina izjasnila se za vladiku vršačkog Gavrila Zmejanovića, pa je i izabran. Ipak, tadašnja Vekerleova vlada insistirala je na izboru vladike budimskog Lukijana Bogdanovića.

Za vreme vlade Lasla Lukača srpska crkveno-narodna autonomija je ukinuta (1912).

Ukidanje Karlovačke mitropolije[uredi | uredi izvor]

Era balkanskih ratova ponovo je dala životnu snagu Srbima u Austrougarskoj. To se, svakako, nije sviđalo austrougarskoj državnoj politici. Godine 1913. pod prilično misterioznim okolnostima nestao je patrijarh Lukijan Bogdanović.

Posle atentata na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, srpska štampa u Novom Sadu je pokušala da se ogradi od tog čina isticanjem svoje privrženosti austrijskoj vladajućoj kući. Sasvim je jasno bilo da su izrazi lojalnosti dati pod pritiskom vlasti, koja je u to vreme širom Bosne i Hercegovine, od Sarajeva do Mostara i Travnika, vršila interniranje srpskih prvaka i sveštenika.

U ratnim godinama austrougarske vlasti su pribegavale rekvizicijama koje nisu zaobišle ni Karlovačku mitropoliju. Samo u Temišvarskoj eparhiji je 1916/17. poskidano oko 300 zvona ukupne težine 50 t. sa crkava, manastira, kapela, zvonika sa grobalja, škola.[100]

Aleksandar Karađorđević.

Do okončanja Prvog svetskog rata Srbi su bili rasejani u šest posebnih crkvenih organizacija:[101]

  • Beogradska mitropolija u Kraljevini Srbiji, sa pet eparhija
  • Karlovačka mitropolija, sa sedam eparhija
  • Crnogorsko-primorska mitropolija, sa tri eparhije
  • Srpska crkva u Bosni i Hercegovini, sa četiri eparhije
  • Dalmatinska crkvena oblast, sa dve eparhije
  • Crkvena oblast u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa šest eparhija

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. stvoreni su i preduslovi za crkveno ujedinjenje, odnosno obnovu Pećke patrijaršije.[102]

Polovinom avgusta 1919. jugoslovenska delegacija predvođena Pantom Gavrilovićem ušla je u pregovore sa Carigradskom patrijaršijom s ciljem da izdejstvuje od nje saglasnost o ujedinjenju Srpske crkve i uspostavljanju srpske patrijaršije.[103] Pregovori su trajali dugo (skoro pola godine). Tek pošto joj je isplaćeno 1.500.000 franaka u ime naknade za izgubljene prihode u Staroj Srbiji, Makedoniji i Bosni i Hercegovini, Vaseljenska patrijaršija je pokazala razumevanje za srpske zahteve i 10. marta 1920. usvojila, odobrila i blagoslovila ujedinjenje svih pravoslavnih srpskih crkvenih oblasti u Autokefalnu ujedinjenu srpsku pravoslavnu crkvu Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.[104] Potom je sledio ukaz regenta Aleksandra Karađorđevića od 17. juna 1920. kojim je ozakonjeno ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve. I najzad, 12. septembra 1920. na Arhijerejskom saboru održanom u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima doneta je odluka o uspostavljanju Srpske patrijaršije.[105]

Ukidanjem Karlovačke mitropolije (1920), njene eparhije (pakračka, gornjokarlovačka, bačka, temišvarska, vršačka, budimska i arhidijeceza sremskokarlovačka) ušle su u sastav obnovljene jedinstvene srpske patrijaršije.

Izvori za crkveno pravo u karlovačkoj mitropoliji[uredi | uredi izvor]

Privilegije[uredi | uredi izvor]

Privilegije „slavnome narodu ilirskom“, tj. srpskom, koje su Leopold, Josif i Karlo VI izdali preko Dvorske kancelarije.
Srpske privilegije: potvrdna diploma iz 1743. godine

Privilegije su carska pisma izdana krajem 17. veka, u vreme Velike seobe Srba: 6. aprila 1690, 21. avgusta i 11. decembra 1690, 20. avgusta 1691. i 4. marta 1695. Potvrdili su ih Josif I (7. avgusta i 29. septembra 1706), Karlo VI (2. avgusta 1713. i 10. aprila 1715) i Marija Terezija (24. aprila i 18. maja 1743).[106]

Privilegija od 21. avgusta 1690. izdata je preko Austrijske dvorske kancelarije. Ovaj dokument se smatra svojevrsnim (lat. sui generis), jer je sklopljen između dve povlašćene strane. Srbima su ove privilegije zagarantovale:[107][108]

  1. slobodu upotrebe pravoslavnog obreda i starog kalendara
  2. izuzeće od jurisdikcije katoličke crkve i ugarskih državnih staleža.
  3. pravo izbora svog arhijereja koji je mogao sam da postavlja episkope
  4. pravo na podizanje manastira i crkava.

Privilegiju od 21. avgusta 1690. ponovila je i potvrdila 11. decembra iste godine Ugarska dvorska kancelarija.[109]

Privilegija od 29. avgusta 1691. izdata je preko ugarske Dvorske kancelarije kako bi se više poštovala od strane Mađara. Na inicijativu Isaije Đakovića dopunjena je pravom kaduciteta.[107][110]

Privilegijom od 4. marta 1695. Srbi su oslobođeni od katoličkog desetka, s tim da se od njega sada izdržavala SPC.

Za Srbe je bilo potpuno irelevantno kako pojedini drugi narodi pod habzburškom vlašću gledaju na njihove privilegije: da li kao na izraz carske milosti, ili kao na povredu ideje ugarskog državnog prava. Oni su se uporno preko crkveno-narodnih sabora i crkvenih velikodostojnika određivali kao narod koji na osnovu državno-pravnog privilegijalnog sporazuma ima pravo da zahteva status ravnopravne političke nacije na prostoru Habzburške monarhije.

Rescriptum Declaratorium[uredi | uredi izvor]

Kako bi se utvrdili pravni odnosi u Karlovačkoj mitropoliji, 27. septembra 1770. sastavljen je Regulamentum privilegiorum. Cilj je bio da se urede svi građanski i crkveni poslovi srpskog naroda. Usled nezadovoljstva naroda tim regulamentom, sastavljen je 1777. drugi regulament, koji je još manje zadovoljio narod. Zatim su pred dvorom predložene prave želje jerarhije i naroda. Prema tim željama izrađen je novi regulament, koji je nazvan Rescriptum declaratorium. Potvrđen je 16. jula 1779. U ovom reskriptu govori se o samostalnosti uprave u veroispovednim poslovima, o izboru mitropolita, o prihodima mitropolitskim, o imovini svešteničkih osoba, o tzv. „neprikosnovenom fondu“, o asistentima u upravi crkvene imovine, o carevom pravu da imenuje administratora mitropolije i eparhija, o izboru episkopa i ostalih crkvenih dostojanstvenika, o nagradama za sveštene službe, o protoprezviterima, o stupanju u sveštenički čin i zapremanju službenih mesta u crkvi, da su sveštenici slobodni od državnog danka, da se venčanje obavlja u parohiji odakle je nevesta, o sahranjivanju, o ispovedanju, o manastirima i kaluđerima, o crkvenim kaznama, o kongresima, o kalendaru, o zidanju crkava i grobalja, itd.

Mada karlovačkim mitropolitima, koji su uvek bili postavljani iz redova Srba, nisu sve episkopije bile potčinjene, vremenom su faktički postali zagovornici prava svih pravoslavnih hrišćana u Habzburškoj monarhiji.[24]

Kulturne i prosvetne prilike[uredi | uredi izvor]

Ilarion Ruvarac predstavnik kritičke škole u srpskoj istoriografiji i Jovan Rajić najznačajniji predstavnik srpske istoriografije 18. veka. Rukopisno odeljenje Matice srpske (ROMS).

Mitropoliti su raspolagali velikim novčanim sredstvima i otvarali su brojne škole (osnovne i gimnazije), podizali nove crkve i manastire i osnivali druge ustanove za narodne potrebe. Verske i obrazovne ustanove bile su izuzetno važne za razvoj srpske kulture u Podunavlju.

Srbi u Sremu, Bačkoj, Banatu, Slavoniji, Hrvatskoj i Gornjoj Ugarskoj, iz svih viših slojeva, podigli su znatan broj manastira i crkava. Samo u Sentandreji u blizini Budima, sagrađeno je 7 velikih srpskih hramova. Najviše manastira postojalo je na Fruškoj gori koja je nazvana Srpska Sveta gora, iako je veliki broj ovih manastira stariji od Karlovačke mitropolije. Velelepni hramovi sagrađeni su u Budimu, Temišvaru, Novom Sadu, Pančevu, Osijeku, Vukovaru, Pakracu, itd.

Srpske crkve građene su u stilu tadašnjeg baroka. Najpoznatiji slikar, portretista i ikonograf srpskog baroka u 18. veku je radio u Sremskim Karlovcima. Srpsko građanstvo značajno je pomagalo sve važnije prosvetne i crkvene poduhvate. Osnivane su zadužbine, prosvetni i crkveni fondovi, a kasnije i kulturna društva.

Nedugo nakon Velike seobe Srba, osetila se potreba za otvaranjem škola na srpskom jeziku. Patrijarh Arsenije III dva puta se obraćao Beču sa molbom da mu se dozvoli da osnuje srpske škole. Prvi put se obratio usmenom i pismenom molbom da mu se ustupi Sečuj. Nameravao je da tamo podigne manastir, a uz njega i gimnaziju i ostale nužne škole i zavode. Drugi put je podneo molbu u kojoj je između ostaloga molio da mu se dozvoli da slobodno podiže škole i štampariju. Međutim, patrijarhove želje i molbe u pogledu škola i štamparije nisu bile usvojene i ispunjene.

Mitropolit Mojsije Petrović je 1726. osnovao prvu srpsku srednju školu (Pokrovobogorodičnu). Po mitropolitovom ličnom pozivu došli su ruski učitelji, među njima najistaknutiji je bio Maksim Suvorov. Sledeći mitropolit Vićentije Jovanović obratio se kijevskom arhiepiskopu koji je poslao nekoliko nastavnika. Godine 1733. iz Rusije je stigao i Emanuel Kozačinski koji je u Karlovcima sledeće godine izveo i prvu pozorišnu predstavu među Srbima u Habzburškoj monarhiji.

Godine 1737. dolazi do nove seobe Srba pod Arsenijem IV, koji je, premda slabo obrazovan, bio veliki prijatelj umetnosti. On je 1741. angažovao Hristofora Žefarovića da bakrorezačkom tehnikom odštampa Stematografiju sa grbovima šest istorijskih oblasti za koje se smatralo da pripadaju starom Iliriku. Kao dopuna tu se nalazila i čitava galerija južnoslovenskih svetinja, kao prvi zvanični dokaz Evropi o prošlosti srpskog naroda. On je takođe osnovao i tzv. Pridvornu umetničku radionicu Karlovačke mitropolije, a njeni prvi učitelji bili su iz Ukrajine, Jov Vasilijevič i Vasilije Romanovič.

Privilegije Srba značajno su sužene tokom centralizacije Marije Terezije. Po naredbama carice karlovačkom mitropolitu ostavljena je samo funkcija verskog poglavara Srba, dok su mu oduzete nadležnosti svetovnog i obrazovnog karaktera. Donošenjem školskog zakona iz 1776. dolazi do smanjenja klerikalnog uticaja i polako se pojavljuju škole u građanskom duhu. Posle ograničavanja prava Srba, novi oblik autonomije se do početka 20. veka nazivao crkveno-školskom autonomijom.

Srpska elita dobila je u 18. veku i svoje najizrazitije predstavnike u nauci i kulturi. Ključna figura prosvetiteljstva bio je Dositej Obradović, nekadašnji monah fruškogorskog manastira Hopovo. Proputovao je celu Evropu, zalagao se da umesto crkveno-slovenskog jezika narodni srpski jezik postane književni. Napisao je čuvenu „Pesnu na Insurekciju Serbijanov“. U ustaničku Srbiju je, na poziv Karađorđa, prešao 1807. godine, da bi postao prvi ministar prosvete u Karađorđevoj Srbiji. Pisac je prve autobiografije u srpskoj književnosti i autor mnogih poučnih tekstova, eseja i sastava.

Veliki uticaj na širenje narodne svesti i znanja o srpskoj prošlosti imala je „Istorija raznih slovenskih naroda“ Jovana Rajića. Rajićevo delo objavljeno je u četiri toma, a uz istoriju Srba, sadrži i uporedne preglede istorije susednih naroda (Bugara i Hrvata). Rajićeva istorija i Žefarovićev zbornik grbova doneli su srpskom građanstvu, sveštenstvu, plemstvu i graničarima, važne duhovne i istorijske oslonce u stvaranju nacionalnog identiteta. Istorijom se zanimao i mitropolit Stevan Stratimirović. Mada je zbog silnih obaveza bio sprečen da privede kraju ijedan krupni rad, iza sebe je ostavio gomilu sastava, rasprava i beleški od kojih je samo deo štampan. Na njegovu inicijativu u program Karlovačke gimnazije uvedena je istorija.[111][112]

Prva moderna gimnazija među Srbima osnovana je 1791. u Sremskim Karlovcima. Tri godine kasnije u Karlovcima je osnovana i bogoslovija. Treća među nosećim kulturno-obrazovnim ustanovama u Podunavlju, bila je Srpska pravoslavna velika gimnazija u Novom Sadu (1810). U njima se školovala nova srpska elita koja je zauzimala važne položaje u sveštenstvu i građanstvu. Rast kulturnih potreba nove građanske klase doprineo je povećanoj brizi za otvaranje škola.

Eparhije[uredi | uredi izvor]

U sastavu Karlovačke mitropolije bile su sledeće eparhije:

Nakon 1771. godine, broj eparhija se ustalio na osam:

Poseban položaj su imale tri eparhije:

Sremsko-karlovačka eparhija bila je arhiepiskopija, a njen arhiepiskop ujedno je bio i mitropolit, odnosno od 1848. godine i patrijarh srpski. Od 1911, uz njega kao episkop postoji i arhidijecezanski vikar, na prostoru pod neposrednom nadležnošću patrijarha (Srem i istočna Slavonija — Osečko polje).

Karlovački mitropoliti i patrijarsi[uredi | uredi izvor]

Mitropoliti:

Patrijarsi:

Mitropolitske kočije[uredi | uredi izvor]

Grb Karlovačke mitropolije na vratima kočija
Mitropolitske kočije

Barokne mitropolitske kočije koje se nalaze na stalnoj postavci Muzeja Vojvodine u Novom Sadu predstavljaju jedini sačuvani primerak kočija iz 18. veka kod nas, kao i na prostorima bivše Jugoslavije. U pitanju je svečana konjska zaprega kojom su se prevozili srpski arhijereji kada su išli u zvanične vizitacije.[113]

U više dokumenata iz 18. veka, koji se čuvaju u Patrijaršijsko-mitropolijskom arhivu u Sremskim Karlovcima, postoje podaci o kočijama koje su koristili karlovački mitropoliti. Predstave kočija različitog tipa nalaze se i na osamnaestovekovnim gravirama fruškogorskih manastira, pored prikaza i scena mitropolitskih vizitacija pojedinim manastirima.

Kočije pripadaju tipu četvoroprega. Sastoje se od duborezne konstrukcije sa točkovima i zastakljene kabine sa dvoja vrata. Crno bojena drvena kabina veličine da primi samo jednu osobu spolja je dekorisana pozlaćenim ornamentima i floralnim motivima.[114] Krov i zadnja strana su presvučene crvenom kožom, sedište kočijaša prekriveno je crnim plišom sa porubima zlatne boje, a unutrašnjost je tapacirana brokatom zlatne boje. Sa sve četiri strane kabine oslikan je grb Karlovačke mitropolije, a bravice su u obliku pozlaćene ornamentalne dekoracije.[114]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Među njima naročito su se isticali Jakov Ignjatović, Jovan Subotić, Đorđe Stojaković i Isidor Nikolić.
  2. ^ U jednoj konzervativnoj državi kakva je bila Dunavska monarhija jedino je putem narodno-crkvenih sabora, koji su bili odobreni privilegijama, bilo pravno moguće voditi borbu za ostvarivanje nacionalno-političkih ciljeva.[42]
  3. ^ Vojvoda Šupljikac došao je u Vojvodinu tek oktobra 1848, kada se situacija umnogome promenila, a umro krajem decembra prilikom smotre dobrovoljaca.[53]
  4. ^ Pritom, u ovom ustavu nije bilo reči o autonomnom položaju Vojvodine. Vojvodini tada nije bio priznat status krunovine, nego je samo bilo predviđeno da može da se priključi ili Hrvatskoj ili Erdelju. Vojna granica u kojoj je živelo najviše Srba članom 75 je definisana izvan sastava Vojvodine i Hrvatske.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Grujić 1929a, str. 194, 202.
  2. ^ Grujić 1929a, str. 53.
  3. ^ Krestić 1991, str. 10–11.
  4. ^ Grujić 1927a, str. 256.
  5. ^ Grujić 1906a, str. 4–5.
  6. ^ http://www.sveti-sava.org.rs/docs/pdf/bratstvo11.pdf
  7. ^ Grujić 1929a, str. 56–57.
  8. ^ Gavrilović 2006, str. 19.
  9. ^ Grujić 1929a, str. 196.
  10. ^ Grujić 1929a, str. 57.
  11. ^ Grujić 1929a, str. 55–56.
  12. ^ Grujić 1929a, str. 58–59.
  13. ^ a b Gavrilović 2007, str. 479.
  14. ^ Grujić 1929a, str. 367.
  15. ^ Veselinović 1986a, str. 53.
  16. ^ Grujić 1931a, str. 224.
  17. ^ Samardžić 1986, str. 548.
  18. ^ Grujić 1929a, str. 379.
  19. ^ Grujić 1920, str. 123–24.
  20. ^ a b v Vasin 1981, str. 311–312.
  21. ^ Stajić & juli-avg-sept. 1930, str. 167-169.
  22. ^ Rokai et al. 2002, str. 430–33.
  23. ^ Gavrilović 1981, str. 45.
  24. ^ a b v Kletečka & Schmied-Kowarzik 2005, str. xxvi.
  25. ^ Popov 2010, str. 236–38.
  26. ^ Pavlović 2009, str. 5–6.
  27. ^ Gavrilović 1981, str. 46.
  28. ^ Mikavica 2011, str. 69–70.
  29. ^ Gavrilović 1981, str. 46–47.
  30. ^ Gavrilović 1981, str. 48.
  31. ^ Gavrilović 1981, str. 48–49.
  32. ^ Gavrilović 1981, str. 49–52.
  33. ^ Györe 2009, str. 449.
  34. ^ Mikavica 2011, str. 72.
  35. ^ Gavrilović 1994, str. 51–52.
  36. ^ Gavrilović 1981, str. 45, 53–54.
  37. ^ Rokai et al. 2002, str. 436–37.
  38. ^ Kletečka & Schmied-Kowarzik 2005, str. xxvii.
  39. ^ a b Pavlović 2009, str. 16.
  40. ^ Gavrilović 1994, str. 68.
  41. ^ a b v g Mikavica, Gavrilović & Vasin 2007, str. 242.
  42. ^ Veselinović 1986b, str. 124.
  43. ^ „Rođena braćo srpska u Sremu, Bačkoj i Banatu!“ Srpske novine, br. 34 (1848); „Vesti sa narodne skupštine u Karlovci“, Srpske novine, br. 36 (1848); „Vesti sa narodne skupštine u Karlovci“, Srpske novine, br. 37 (1848)
  44. ^ Krkljuš 1997, str. 98.
  45. ^ Mikavica 2007, str. 30.
  46. ^ Mikavica 2010, str. 75.
  47. ^ Pavlović 2004, str. 103.
  48. ^ Springer 1865, str. 446.
  49. ^ Pavlović 2009, str. 22.
  50. ^ a b Vasin 2010, str. 316.
  51. ^ Mikavica 2010, str. 81.
  52. ^ Mikavica 2011, str. 82.
  53. ^ Mikavica 2011, str. 85, 89.
  54. ^ Vasin 2010, str. 317–18.
  55. ^ Gavrilović 1994, str. 125–26.
  56. ^ Mikavica 2011, str. 98.
  57. ^ Vasin 2010, str. 318.
  58. ^ Kletečka & Schmied-Kowarzik 2005, str. xxviii.
  59. ^ Nikić 1981, str. 105–106.
  60. ^ Mikavica 2011, str. 115.
  61. ^ Popov 1997, str. 115.
  62. ^ Krestić 1981, str. 121–22.
  63. ^ a b Mikavica 2011, str. 110.
  64. ^ Mikavica 2007, str. 55.
  65. ^ Krestić 1981, str. 122–23.
  66. ^ a b Vasin 2010, str. 321.
  67. ^ Nikić 1981, str. 109.
  68. ^ Nikić 1981, str. 110.
  69. ^ Mikavica 2011, str. 113.
  70. ^ Krestić 1981, str. 125.
  71. ^ Vasin 2010, str. 321–22.
  72. ^ a b v g d đ Mikavica 2011, str. 129.
  73. ^ Mikavica 2007, str. 58.
  74. ^ a b v Vasin 2010, str. 322.
  75. ^ a b v g Mikavica 2011, str. 130.
  76. ^ a b Vasin 2010, str. 322–23.
  77. ^ Vasin 2010, str. 323.
  78. ^ Mikavica 2011, str. 130–32.
  79. ^ Gavrilović 1982, str. 199.
  80. ^ Anuichi 1980, str. 189.
  81. ^ a b Gavrilović 1981, str. 41.
  82. ^ a b Gavrilović 1981, str. 67.
  83. ^ Perović 1952, str. 309–310.
  84. ^ Pascu & Cheresteşiu 1988, str. 318.
  85. ^ Krestić 1983, str. 8.
  86. ^ Krestić & Ljušić 1991, str. 164.
  87. ^ Gavrilović 1993b, str. 288.
  88. ^ Perović 1952, str. 308–309.
  89. ^ Pascu & Cheresteşiu 1982, str. 144.
  90. ^ Pascu & Cheresteşiu 2005, str. 417–419.
  91. ^ Pascu & Cheresteşiu 2005, str. 419–421.
  92. ^ Pascu & Cheresteşiu 2005, str. 621–22.
  93. ^ Pascu & Cheresteşiu 2007, str. 69–78.
  94. ^ Gavrilović 1981, str. 67–68.
  95. ^ Radenić 1981, str. 202–203.
  96. ^ Radenić 1981, str. 203–204.
  97. ^ Vasin 2010, str. 329.
  98. ^ a b Radenić 1981, str. 206.
  99. ^ Radenić 1981, str. 206–207.
  100. ^ Kecić 1999, str. 173.
  101. ^ Gligorijević 1997, str. 7.
  102. ^ Gligorijević 1997, str. 8.
  103. ^ Gligorijević 1997, str. 10.
  104. ^ Gligorijević 1997, str. 11.
  105. ^ Gligorijević 1997, str. 12.
  106. ^ Ljušić 2008, str. 452.
  107. ^ a b Grujić 1920, str. 115.
  108. ^ Grujić 1927a, str. 250.
  109. ^ Mikavica 2010, str. 220.
  110. ^ Pavlović 1870, str. 8–9.
  111. ^ Radojčić 1929, str. 317, 327–28.
  112. ^ Gavrilović 1993a, str. 127.
  113. ^ Vasić, Mr Katarina S. (2012). Doktorska disertacija Portret srpskih arhijereja u Karlovačkoj mitropoliji (1690-1790). str. 75. 
  114. ^ a b Vasić, Mr Katarina S. (2012). Doktorska disertacija Portret srpskih arhijereja u Karlovačkoj mitropoliji (1690-1790). str. 179. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Biografije episkopa, mitropolita i patrijaraha srpskih
  • Bujas, Milica (2004). „Platon Atanacković (Pavle)”. Srpski biografski rečnik. 1. Novi Sad. 
  • Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
  • Vuković, Sava (2006). „Zaharije Vraneš”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad. 
  • Vuković, Sava; Gavrilović, Slavko (2004). „Arsenije III Crnojević”. Srpski biografski rečnik. 1. Novi Sad. 
  • Gavrilović, Slavko (1993a). „Stefan Stratimirović”. 100 najznamenitijih Srba. Beograd–Novi Sad. 
  • Gavrilović, Slavko (2004). „Arsenije IV Jovanović Šakabenta”. Srpski biografski rečnik. 1. Novi Sad. 
  • Gavrilović, Slavko (2006). „Isaija Đaković: Arhimandrit grgeteški, episkop jenopoljski i mitropolit krušedolski” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 74: 7—35. 
  • Gavrilović, Slavko (2007). „Isaija Đaković”. Srpski biografski rečnik. 4. Novi Sad. 
  • Gavrilović, Slavko (2009). „Josif Rajačić (Ilija)”. Srpski biografski rečnik. 4. Novi Sad. 
  • Grujić, Radoslav (2009b). „Makarije”. Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. 2. Novi Sad-Sremski Karlovci. 
  • Grujić, Radoslav (2009v). „Maksim Skopljanac”. Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. 2. Novi Sad-Sremski Karlovci. 
  • Kleut, Marija (2006). „Nikanor Grujić (Milutin)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad. 
  • Krestić, Vasilije Đ. (2006). „German Anđelić (Gligorije)”. Srpski biografski rečnik. 2. Novi Sad. 
Od Slavka Gavrilovića
Od Radoslava Grujića
Od Vasilija Krestića
Od Dejana Mikavice
Od ostalih autora

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Karlovačka mitropolija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Карловачка_митрополија&oldid=27556400”