Kosta Pećanac
| Kosta Pećanac | |
|---|---|
 Kosta Milovanović Pećanac | |
| Lični podaci | |
| Puno ime | Konstantin Milovanović |
| Nadimak | Kosta Pećanac |
| Datum rođenja | 1879. |
| Mesto rođenja | okolina Dečana, Osmansko carstvo |
| Datum smrti | maj/jun 1944. (64. god.) |
| Mesto smrti | Nikolinac kod Sokobanje, Srbija |
| Vojna karijera | |
| Služba |
|
| Čin | vojvoda |
| Učešće u ratovima | |
Konstantin Milovanović (okolina Dečana, 1879 — Nikolinac kod Sokobanje, maj ili jun 1944), poznatiji kao Kosta Pećanac, bio je srpski četnički vojvoda tokom balkanskih ratova, Prvog svjetskog rata i Drugog svjetskog rata. Pećanac je učestvovao u borbama na strani Srbije tokom balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata, kada se pridružio snagama Koste Vojinovića Kosovca tokom Topličkog ustanka 1917. godine. U međuratnom periodu bio je značajan vođa četničkih veteranskih udruženja, a takođe je bio poznat i po snažnom neprijateljstvu prema KPJ, što ga je učinilo popularnim u konzervativnim krugovima. Kao predsjednik Udruženja četnika tokom tridesetih godina, udruženje je pretvorio u agresivnu srpsku gerilsku političku organizaciju sa više od pola miliona članova. Tokom Drugog svjetskog rata, Pećanac je sarađivao sa njemačkom vojnom upravom i njihovom marionetskom vladom u okupiranoj Srbiji.
Pred samu invaziju sila Osovine na Jugoslaviju u aprilu 1941. jugoslovenska vlada je dala Pećancu novac i oružje da organizuje gerilske jedinice u južnoj Srbiji, Makedoniji i Kosovu. Pećanac je u dolini rijeke Toplice obrazovao četu od oko 300 ljudi, koja je izbjegla uništenje tokom invazije. U prva tri mjeseca od kapitulacije, Pećanac je okupio još trupa od srpskih izbjeglica iz Makedonije i Kosova. Međutim, njegovi četnici su se borili samo protiv albanskih grupa u ovoj oblasti i nisu se borili protiv Nijemaca. Nakon izbijanja ustanka na okupiranoj teritoriji početkom jula 1941. Pećanac je ubrzo napustio borbu protiv sila Osovine i krajem avgusta je sklopio sporazume sa njemačkim okupacionim vlastima i marionetskom vladom Milana Nedića u cilju saradnje u borbi protiv partizana predvođenih KPJ. U julu 1942. godine, vođa suparničkog četničkog pokreta Draža Mihailović je uredio da ga Vlada u izbjeglištu osudi kao izdajnika. Pećančeva dalja saradnja sa Nijemcima je uništila i ono preostalog ugleda koji je stekao u balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.
Nijemci su brzo shvatili da Pećančevi četnici čiji je broj narastao na 8.000, nisu efikasni i pouzdani, pa čak ni Nedićeva vlada nije imala povjerenja u njih. Pećančevi četnici su potpuno raspušteni do marta 1943. Samog Pećanca je na neko vreme internirala Nedićeva vlada, a ubili su ga Mihailovićevi četnici u maju ili junu 1944. godine.
Biografija
Mladost
Konstantin Milovanović je rođen 1879. godine u selu kod Dečana, mada neki izvori pogrešno kao godinu rođenja navode 1871. Njegov otac Milovan bio je zaštitnik manastira Visoki Dečani. Njegovi otac i brat Milosav borili su se u Rusko-turskom ratu od 1877. do 1878. godine. Oba njegova roditelja su 1883. godine ubijena tokom napada Albanaca na manastir. Poslije toga o Konstantinu se starao njegov ujak koji je živio u selu Đurakovac kod Peći.[1]
U Srbiju dolazi 1892. godine, kada je imao 14 godina, i još kao dječak radio je kao najamni radnik. U 21. godini dobio je poziv za odsluženje redovnog vojnog roka, koji je služio u inženjerskom korpusu, postajući rezervni oficir. Kasnije je nastavio svoju službu u graničnoj žandarmeriji kod Vranja kao kaplar. Milovanović je otpušten iz nepoznatih razloga i kasnije se pridružio komitama. Tokom službe u komitama dobio je nadimak „Pećanac”, koji je izveden iz imena grada u kome je odrastao.[2]
Stara Srbija i balkanski ratovi
Godine 1895, u Staroj Srbiji su izbile borbe protiv Osmanskog carstva. Pećanac se pridružio Srpskoj četničkoj organizaciji 1903. godine i učestvovao je u borbama protiv Osmanske vojske u nekoliko značajnih bitaka, uključujući one kod Šuplje Stene (kod Pčinje) i na Čelopeku (kod Starog Nagoričana).[3] Đakon žičkog vladike i vojvoda Jovan Grković Gapon predložio je Kostu Pećanca za vojvodu; na Božićnom skupu 1904. godine, Pećanac je dobi titulu vojvode u 25 godini života. Između 1905. i 1907. godine, predvodio je nekoliko važnih borbi protiv Osmanske vojske u okolini Skoplja.[4] Pećanac se 1908. godine oženio Sofijom Milosavljević, rodom iz Aleksinca (sa njom je imao četvoro djece).[5] Pošto su se borbe u Makedoniji intenzivirale tokom 1910, napustio je svoju djecu i trudnu ženu i vratio se na bojno polje.[6]
U Prvom balkanskom ratu, koji je trajao od oktobra 1912. do maja 1913, Pećanac je bio mobilisan u Treću armiju, gdje je služio kao narednik u Moravskoj diviziji. Učestvovao je u borbama kod Merdara, gdje su poraženi Albanci, zatim u Kumanovskoj bici i oslobođenju Metohije.[6] Tokom Drugog balkanskog rata, koji je trajao od 29. juna do 10. avgusta 1913, Pećanac se nalazio na frontu od Kitke na Osogovskoj planini, duž reke Zletovske i Bregalnice. Njegova divizija je učestvovala u Bregalničkoj bici protiv Bugara. Nakon što je bugarski napad propao, poslali su parlamentarce da traže primirje, ali je to srpska strana odbila i borbe su nastavljene. Nakon što je njegova divizija izdržala šestodnevne teške borbe, Bugari su poraženi kod Grljana blizu Vinice.[7]
-
Kosta Pećanac kao mladi vojvoda Skopske Crne Gore -
Vojvoda Kosta Pećanac 1908. godine -
Kosta Pećanac sa svojim psom, 1916. godina -
Vojvoda Kosta Pećanac prima ključ manastira Visoki Dečani od austrougarskih vojnika, 1918. godina -
Narodni muzej Toplice
.jpg)
.jpg)
Prvi svjetski rat
Poslije pada Srbije krajem 1915. godine, Pećanac se zajedno sa Srpskom vojskom i vladom povlači na Krf, a na kraju se priključuju Solunskom frontu. Pećanac je 1915. godine dobio više medalja za svoje „zasluge u borbi”, uključujući tri zlatne medalje za hrabrost, jednu za vojničke vrline i orden Karađorđeve zvijezde četvrtog reda za svoju službu u Prvom svjetskom ratu, a možda i za njegova ranije vojna angažovanja.[8]
U septembru 1916. godine, srpska Vrhovna komanda je tada poručnika Pećanca dejstvom aviona prebacila u Mehane (jugozapadno od Niša u Toplici) kako bi pripremio gerilski ustanak za podršku planiranoj ofanzivi Saveznika. Tu je Pećanac u kontakt stupio sa nekoliko gerilskih skupina, poznatih kao komite. Pećanac je udružio snage sa mjesnim vojskovođom Kostom Vojinovićem Kosovcem i obojica su uspostavila štab na planini Kopaonik. Suparništvo između njih dvojice se odmah razvilo, uglavnom zato što je Pećanac imao samo naređenje da pripremi podršku za planiranu savezničku ofanzivu, ali je Vojinović vodio operacije koje bi mogle prouzrokovati preventivnu akciju bugarskih okupacionih snaga. Stvari su došle na vrhunac u januaru i februaru 1917. kada su Bugari započeli regrutovanje mjesnih Srba. Na sastanku gerilske vođe su razgovarale o tome da li treba započeli opšti ustanak, a Pećanac je nadglasan. Međutim, događaji su pretekli vođe i one su se u suštini pridružili narodnom ustanku koji je već bio u toku. Gerilci pod Pećančevom komandom su stupili u borbu sa Bugarima, a on je slavljen kao vođa otpora, iako je imao ozbiljne rezerve prema mogućem ishodu kada su Bugari i Austrougari mobilisali velike snage za borbi protiv ustanika. Gerilci su se okupili u Nišu početkom marta, kada su okupacione snage krenule u ofanzivu. Pećanac je savjetovao svoje borce da se sakriju u šumama i planinama, dok je Vojinović naredio da se bore do smrti. Ustanak je do 25. marta ugušen.[9] Pećančevo učešće u ustanku dovelo je do velikih ličnih gubitaka; troje njegove djece je preminulo dok su bila internirana u bugarskim logorima.[10]
U aprilu 1917. godine, Pećanac se ponovo pojavio sa svojim gerilcima, napadajući željezničke stanice, uništavajući mostove i napadajući bugarska sela na granici. Pećanac je izbjegao narednu ofanzivu okupacionih snaga u julu, time što je ponovo nestao u planinama. Poslije kratkog vremena, od septembra do oktobra 1917. godine Pećanac je ponovo poslao svoje gerilce i infiltrirao ih u austrougarsku okupacionu zonu, gdje se skrivao sve do sredine 1918. godine.[11] Tokom perioda skrivanja, susreo se sa vođom albanskih kačaka Azemom Galicom, sa kim je razgovarao o zajedničkim akcijama protiv okupacionih snaga.[12] Vezano za ovaj period, Srpska akademija nauka je 1998. godine objavila Dnevnik Koste Pećanca 1916—1918.
Međuratni period
Pećanac je bio najistaknutija ličnost u četničkom pokretu tokom međuratnog perioda.[13] Tokom izbora za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca 1920. godine, predsjednik Ministarskog savjeta Nikola Pašić je poslao Pećanca u Sandžak sa naredbom da zastraši mjesno muslimansko stanovništvo u nadi da će smanjiti izlaznost.[14] Iste godine, pokušaji vlade da razoruža i regrutuje Albance su doveli do izbijanja pobuna. Pećanac je poslat na Kosovo kako bi osnovao odrede sačinjene od mjesnih Srba koji bi se borili protiv pobunjenika, što je dovelo do napada pobunjenika na srpska sela.[15]
Pećanac je imao glavnu ulogu u Udruženju protiv bugarskih bandita, paravojnoj organizaciji sa sjedištem u Štipu.[13] Bio je i zapovjednik Organizacije jugoslovenskih nacionalista.[16] Pećanac je kao zastupnik u Skupštini bio prisutan tokom atentata na Stjepana Radića, predsjednika HSS i njegovih zamjenika Pavla Radića i Đura Basaričeka 20. juna 1928. godine. Prije atentata, poslanik HSS Ivan Pernar ga je optuživao da je odgovoran za masakr nad 200 muslimana 1921. godine.[17]
Pećanac je postao predsjednik Udruženja četnika 1932. godine.[18] Stvaranjem mogućnosti za članstvo u Udruženju novim mlađim članovima koji nisu služili u Prvom svjetskom ratu, organizacija je od tridesetih godina od udruženja veterana fokusiranog na zaštitu prava veterana postalo agresivna gerilska srpska politička organizacija sa 500.000 članova širom Jugoslavije.[19] Tokom ovog perioda, Pećanac je stvorio tijesne veze sa desničarskom vladom Jugoslovenske radikalne zajednice na čelu sa Milanom Stojadinovićem.[20] Pećanac je bio poznat po neprijateljstvu prema KPJ, što ga je učinilo popularnim kod konzervativaca, naročito onih u Stojadinovićevoj stranci.[21][22]
Drugi svjetski rat
Pred samu invaziju sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, Ministarstvo vojske i mornarice je zatražilo od Pećanca da pripremi gerilske operacije i brani južnu Srbiju, Makedoniju i Kosovo od probugarskih i proalbanskih pobunjenika. Dato mu je oružje i novac i Pećanac je uspio da naoruža nekoliko stotina ljudi u dolini rijeke Toplice. Pećančeve snage su ostale netaknute nakon njemačke okupacije Srbije i još su ojačane srpskim izbjeglicama iz Makedonije i sa Kosova. Pećančevi odredi su se borili protiv Albanaca početkom ljeta 1941. godine.[18] Tada i još neko izvesno vrijeme, samo su Pećančeve čete nazivane „četnicima”.[23] Sa usponom partizana, Pećanac je odustao od bilo kakvog otpora okupaciji i do kraja avgusta postigao sporazume sa Vladom narodnog spasa i njemačkom okupacionim vlastima da zajedno vode napade na partizane.[23][24]
Dok je zaključio sporazume sa Nijemcima, Pećanac je 18. avgusta 1941. godine primio pismo od Dragoljuba Mihailovića u kome on od njega traži da sklope sporazum po kom bi Pećanac kontrolisao četnike južno od Zapadne Morave, dok bi Mihailović komandovao četnicima u svim drugim krajevima.[25] Pećanac je odbio ovaj zahtjev i dao prijedlog u kome bi Mihailoviću mogao ponuditi položaj načelnika štaba i preporučio da se Mihailovićevi odredi raspuste i pridruže njegovim odredima. U međuvremenu Pećanac je uredio premještanje nekoliko hiljada svojih četnika u srpsku žandarmeriju, koji bi djelovali kao njemačke pomoćne snage.[26]
„Proglas dragom narodu”, u kome je sebe predstavio kao branioca i zaštitnika Srba i pozvao odrede koji su obrazovani bez njegovog odobrenja da pređu pod njegovu komandu, izdao je 27. avgusta 1941. godine. Zahtjevao je i da se pojedinci koji se kriju u šumama vrate odmah svojim kućama i da sabotaže državne imovine i imovine okupacionih vlasti prestanu ili će biti kažnjeni smrću.[27]
U septembru 1941. godine, neki Pećančevi podređeni su dezertirali i pridružili se partizanima u borbi protiv Nijemaca i njihovih srpskih pomagača. Na području Kopaonika, ranije lojalni Pećančevi podređeni su počeli napadati mjesne žandarmerijske stanice i sukobljavati se sa oružanim albanskim grupama. Krajem oktobra, Nijemci su odlučili da zaustave naoružavanje „nepouzdanih” elemenata u Pećančevim četnicima, a ostatak su rasporedili u druge srpske pomoćne snage.[28]
Pećanac je 7. oktobra 1941. poslao zahtjev Milanu Nediću, predsjedniku Vlade narodnog spasa, za jaču organizaciju, snabdjevanje, oružje, plate i još toga. Njegovi zahtjevi su vremenom ispunjeni, a njemački oficir za vezu je postavljen u Pećančev štab kako bi pomogao u koordinisanju akcija. Prema njemačkim podacima, 17. januara 1942. godine 72 četnička oficira i 7.963 vojnika su dodjeljena srpskoj žandarmerijskoj komandi. Time nije postignut maksimalan broj od 8.745 ljudi i uključene su dvije ili tri hiljade Mihailovićevih ljudi koji su legalizovani u novembru 1941. godine.[23] U istom mjesecu, Pećanac je od Italijana zatražio dozvolu da se njegove snage prebace u istočnu Crnu Goru, ali je molba odbačena zbog italijanske zabrinutosti da će četnici preći u Sandžak.[29]
U aprilu 1942. godine, njemački vojni zapovjednik u Srbiji, general Paul Bader, izdao je naređenje da se Četničkim odredima Pećanca dodjele brojevi od C–39 do C–101, kojim su stavljeni pod komandu mjesne njemačke divizione ili područne komandne ispostave. Ovim naređenjem je takođe zahtjevano raspoređivanje njemačkog oficira za vezu u svim odredima koji su angažovani u operacijama i ograničeno je njihovo kretanje izvan dodjeljenog područja. Snabdjevanje oružjem i municijom je kontrolisano.[30] U julu 1942, Mihailović je uredio da Vlada u izbjeglištvu Pećanca osudi kao izdajnika.[31] Njegova kontinuirana kolaboracija uništila je ono što je preostalo od stečene reputacije koju je razvio u balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.[32]
Nijemci su uskoro shvatili da su Pećančevi četnici neefikasni, nepouzdani i od slabe vojne koristi. Pećančevi četnici su se redovno sukobljavali i imali su suparničke odnose sa drugim njemačkim pomoćnim snagama, kao što su Srpska državna straža i Srpski dobrovoljački korpus, kao i sa Mihailovićevim četnicima.[33] Nijemci i marionetska vlada otpočeli su njihovo raspuštanje u septembru 1942, ali su sasvim raspušteni tek na kraju godine. Posljednji odred je raspušten u martu 1943. godine. Pećančevi sljedbenici su raspoređeni u druge njemačke pomoćne snage, njemačke radne jedinice i logore za ratne zarobljenike, a mnogi su se pridružili Mihailoviću. U narednim mjesecima dalje Pećančeve aktivnosti nisu bile poznate, osim da ga je srpska marionetske vlada internirala na neko vrijeme.[34]
Smrt
Postoje razni izvještaji o Pećančevom hvatanju i smrti. Prema jednom od njih, Pećanac, četvorica njegovih vojskovođa i 40 njihovih sljedbenika zarobile su snage lojalne Mihailoviću u februaru 1944. godine. Svi su ubijeni u narednim danima, osim Pećanca, koji je ostao u pritvoru kako bi napisao svoje ratne memoare prije nego što je pogubljen 5. maja 1944.[33] Drugi izvori navode da su ga 6. juna 1944. ubili četnici lojalni Mihailoviću.[35]
Vidi još
Reference
- ^ Pavlović & Mladenović 2003a.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003b.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003c.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003d.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003e.
- ^ a b Pavlović & Mladenović 2003f.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003g.
- ^ Pavlović & Mladenović 2003h.
- ^ Mitrović 2007, str. 248–259.
- ^ Newman 2015, str. 108.
- ^ Mitrović 2007, str. 261–273.
- ^ Malcolm 2002, str. 262.
- ^ a b Ramet 2006, str. 47.
- ^ International Crisis Group 8 April 2005.
- ^ Malcolm 2002, str. 274.
- ^ Newman 2012, str. 158.
- ^ Glenny 2012, str. 410.
- ^ a b Tomasevich 1975, str. 126.
- ^ Singleton 1985, str. 188.
- ^ Pavlowitch 2007, str. 52.
- ^ Milazzo 1975, str. 19.
- ^ Tomasevich 1975, str. 120.
- ^ a b v Tomasevich 1975, str. 127.
- ^ Roberts 1973, str. 21.
- ^ Tomasevich 1975, str. 127–128.
- ^ Tomasevich 2001, str. 183.
- ^ Tomasevich 1975, str. 128.
- ^ Milazzo 1975, str. 28–29.
- ^ Milazzo 1975, str. 44–45.
- ^ Tomasevich 1975, str. 195.
- ^ Roberts 1973, str. 63.
- ^ Pavlowitch 2007, str. 59.
- ^ a b Lazić 2011, str. 29–30.
- ^ Tomasevich 1975, str. 128, 195.
- ^ Tomasevich 1975, str. 260.
Literatura
Knjige
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (2003). Kosta Milovanović Pećanac 1879-1844, Biografija. Institut za savremenu istoriju, Filozofski fakultet u Kosovskoj Mitrovici, Udruženje ratnih dobrovoljaca 1812-1918, njihovih potomaka i poštovalaca. str. 359. ISBN 86-7403-074-2.
- Glenny, Misha (2012). The Balkans: 1804–2012. London, England: Granta Books. ISBN 978-1-77089-273-6.
- Lazić, Sladjana (2011). „The Collaborationist Regime of Milan Nedić”. Ur.: Ramet, Sabrina P.; Listhaug, Ola. Serbia and the Serbs in World War Two. London, England: Palgrave Macmillan. str. 17—43. ISBN 978-0-230-27830-1.
- Malcolm, Noel (2002). Kosovo: A Short History. London, England: Pan. ISBN 978-0-330-41224-7.
- Milazzo, Matteo J. (1975). The Chetnik Movement & the Yugoslav Resistance. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-1589-8.
- Mitrović, Andrej (2007). Serbia's Great War, 1914–1918. West Lafayette, Indiana: Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-476-7.
- Newman, John Paul (2012). „Paramilitary Violence in the Balkans”. Ur.: Gerwarth, Robert; Horne, John. War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-968605-6.
- Newman, John Paul (2015). Yugoslavia in the Shadow of War: Veterans and the Limits of State Building, 1903–1945. Cambridge, England: Cambridge University Press. ISBN 978-1-10707-076-9.
- Pavlowitch, Stevan K. (2002). Serbia: The History Behind the Name. London, England: C. Hurst & Co. ISBN 978-1-85065-476-6.
- Pavlowitch, Stevan K. (2007). Hitler's New Disorder: The Second World War in Yugoslavia. New York, New York: Columbia University Press. ISBN 978-1-85065-895-5.
- Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
- Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović and the Allies 1941–1945. Durham, North Carolina: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-0773-0.
- Singleton, Frederick Bernard (1985). A Short History of the Yugoslav Peoples. New York, New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-27485-2.
- Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
- Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
Časopisi
Onlajn izvori
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (29. 04. 2003). „Rođen i odrastao u Turskom mraku”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (30. 04. 2003). „Bežanje u Srbiju”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (04. 05. 2003). „Zakletva na hleb i revolver”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (05. 05. 2003). „Voskom zavaravali glad”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (06. 05. 2003). „Sofija opčinila Kostu Pećanca”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (08. 05. 2003). „U ratu protiv Turske”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (11. 05. 2003). „Drugi balkanski rat”. Glas javnosti.
- Pavlović, Momčilo; Mladenović, Božica (12. 05. 2003). „Mobilizacija Srpske vojske”. Glas javnosti.
- Group, International Crisis (08. 04. 2005). „Serbia's Sandzak: Still Forgotten” (PDF). Crisis Group Europe Report. International Crisis Group. Arhivirano iz originala (PDF) 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 11. 12. 2014.
Spoljašnje veze
- „Petrit Imami : Pobratimi Azem Bejta i Kosta Pećanac”. www.rastko.rs (na jeziku: srpski). Projekat Rastko Kosovo i Metohija. Pristupljeno 09. 11. 2018.
- „Vojvoda Kosta Pećanac na optuženičkoj klupi. ("Politika", 7. jun 1923)”. digitalna.nb.rs (na jeziku: srpski). Digitalna narodna biblioteka - Periodika. Pristupljeno 10. 06. 2023.
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
