Kraljevina Albanija (1943—1944)
| Kraljevina Albanija Mbretëria Shqiptare Königreich Albanien | |||
|---|---|---|---|
| Himna Himna zastavi | |||
 Mapa Albanije u Drugom svetskom ratu | |||
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | Balkan | ||
| Prestonica | Tirana | ||
| Društvo | |||
| Službeni jezik | albanski, nemački | ||
| Religija | islam, katolicizam, pravoslavlje | ||
| Politika | |||
| Oblik države | monarhija, marionetska država pod kontrolom Nemačke | ||
| — Regent | Mehdi Frašeri | ||
| Istorija | |||
| Istorijsko doba | savremeno doba | ||
| — Osnivanje | 1943. | ||
| — Ukidanje | 1944. (1 god.) | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 28.742,3 km² | ||
| Valuta | Albanska franga | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
.svg){kind=small}
|
.svg){kind=small}
| ||
.svg)
.svg)
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Albanije |
| Istorija Albanije |
|---|
 |
Kraljevina Albanija (alb. Mbretëria Shqiptare, nem. Königreich Albanien), poznata i kao Velika Albanija, je od 1943. do 1944. godine bila marionetska država pod kontrolom Nacističke Nemačke.
Kapitulacijom Italije 1943. godine, Albaniju (do tada italijanski protektorat) okupiraju nemačke trupe, a Nemačka tada tretira Albaniju kao dejure nezavisnu zemlju pod njenom okupacijom. U sastav marionetske države Albanije ušle su sve teritorije bivšeg italijanskog protektorata, uključujući i delove okupirane Jugoslavije (Kosovo i Metohiju, zapadnu Makedoniju, istočnu Crnu Goru). Porazom nemačke na balkanskom ratištu 1944. godine, obnavlja se Albanija u predratnim granicama, a anektirane jugoslovenske teritorije su vraćene obnovljenoj Jugoslaviji. S obzirom da su Albanci imali jako malo autonomnosti pod Italijanima, okupacija južnog Kosova u to vreme bi se mogla nazvati Italijanskom.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Nemačka invazija i stvaranje nemačke Albanije[uredi | uredi izvor]
Prilikom planiranja invazije, Vermaht je izradio niz vojnih planova za akciju protiv italijanskih poseda na Balkanu pod kodnim imenom „Konstantin“. A za direktniju akciju, jedinice Nemačke vojne obaveštajne službe (Abver) sekcije II bile su poslate u Kosovsku Mitrovicu (današnje Kosovo i Metohija) aprila 1943. godine, u pokušaju da steknu određeni uticaj među sve većim brojem Albanaca nezadovoljnih Italijanima. Još direktnije, u julu i avgustu 1943. godine, nemačka vojska je zauzela albanske aerodrome i luke, navodno da bi zaštitila italijansku Albaniju od mogućnosti savezničke invazije. Sredinom avgusta u Albaniji je bilo oko šest hiljada nemačkih vojnika.[1] Prvi politički potez Ministarstva spoljnih poslova pre invazije bilo je imenovanje Hermana Nojbahera, bivšeg gradonačelnika Beča, za specijalnog Ribentropovog predstavnika za jugoistočnu Evropu. Nojbaher, koji je već bio aktivan na Balkanu kao Hitlerov predstavnik za ekonomska pitanja, postaće ključna nemačka ličnost na Balkanu tokom druge polovine rata, iako mu Albanija nije službeno dodeljena kao deo odgovornosti do 10. septembra. Pored imenovanja Nojbahera, major Franc fon Šajger poslat je u Kosovsku Mitrovicu. Šajger, koji je ranije bio u Albaniji kao oficir austrougarske vojske, bio je lično upoznat sa mnogim uticajnim albanskim političarima.[1]
Nemci su planirali da naprave nezavisnu neutralnu Albaniju pod kontrolom vlade prijateljski nastrojene prema Nemcima. Nakon što su albanski partizani odbacili Mukjenski sporazum, izbio je rat između albanskih partizana (iza kojih su stajali jugoslovenski partizani, kao njihovi saveznici[2]) i balista.
Nakon kapitulacije italijanskih snaga 8. septembra 1943. godine, nemačke trupe su brzo okupirale Albaniju sa dve divizije. Nemci su u Tirani formirali „neutralnu vladu“.[3]
Okupacija Albanije je bila neophodna. U Albaniju ne dolazimo kao neprijatelji već kao prijatelji i nema razloga da se plašite. Napustićemo Albaniju čim budemo smatrali potrebnim. Ostavićemo vas slobodnim u svim vašim unutrašnjim poslovima i nećemo se mešati u njih. Molimo za vašu poslušnost a neposlušni će biti kažnjeni.[4]
— Maksimilijan fon Vajhs obratio se Albancima 10. septembra 1943
Nezavisna država Albanija[uredi | uredi izvor]
Nemci su nameravali da uspostave autonomnu upravu i nastojali su da ubede albanske lidere da formiraju vladu koja bi sama preuzela upravu nad zemljom. Mnogi su oklevali, posebno kada su se proširile glasine da se britanske snage pripremaju za invaziju na Albaniju. Međutim, lideri kosovskih Albanaca, shvatajući da bi nemački poraz značio povratak pod jugoslovensku vlast, bili su spremniji za saradnju. Dana 14. septembra 1943. godine je uspostavljena albanska vlada pod vođstvom Bičakua iz Elbasana, Ulćinija[6][7]Pejanija i Džafera Deve sa Kosova.[1] Nacionalna skupština, sastavljena od 243 člana, započela je sa radom 16. oktobra 1943. godine, birajući četvoročlano Visoko regentsko veće (alb. Këshilli i Lartë i Regjencës) da upravlja državom.[1]
Nemačka obećanja da će sačuvati granice Albanije uspostavljene 1941. godine, uveravanja da se „neće mešati“ u novu albansku administraciju i opšte pronemačko gledište većine Albanaca (koje datiraju iz godina pre i tokom Prvog svetskog rata, gde je austrougarska spoljna politika bili podrška nezavisnoj albanskoj državi),[8] osigurali su da nova vlada u početku uživa veliku podršku naroda.[9] Nova vlada, koja je obećala da će ostati neutralna u ratu, uspela je da vrati stabilnost.[1] Administracija i pravosudni sistem ponovo su funkcionisali, a albanske škole su ponovo otvorene širom severne i centralne Albanije. Preduzeti su i koraci za sprovođenje zemljišne reforme.[1]
Nemci su uložili istinski napor, često na svoju štetu, da ostave albanskom narodu utisak da poseduju bar neki nivo autonomije. Nije bilo prisilnog regrutovanja radne snage iz Albanije za Rajh, jer je to bilo nespojivo sa pojmom albanske nezavisnosti. Regent Frašeri je takođe postigao dogovor sa Nemcima u februaru 1944. godine koji je predviđao da se albanski zatvorenici neće transportovati van zemlje, ali Nemci to nisu uvek poštovali, naročito krajem 1944. U skladu sa Nojbaher ovom politikom prema Albancima, odmazda nad civilnim stanovništvom zbog napada na nemačku vojsku bila je neuobičajena i nije bila tako brutalna kao na drugim okupiranim teritorijama.[10]
Frašeri je uspeo da ubedi Nojbahera da prizna albansku „relativnu“ neutralnost i „relativni“ suverenitet. Albanija je imala status sličan statusu Hrvatske i Slovačke, koje su imale relativni suverenitet pod nacističkom Nemačkom.[11] Krajem novembra 1943. albanska vlada zatražila je od Nemaca da im pomognu da ubede Bugarsku da prizna novu državu, što su Nemci prihvatili. U isto vreme Frašeri je započeo pregovore o uspostavljanju diplomatskih odnosa sa Švajcarskom i Turskom. To je izazvalo određenu uzbunu u nemačkom ministarstvu spoljnih poslova koje je tvrdilo da se tim neutralnim državama ne bi trebalo obraćati, ali da bi se od država pod nemačkom kontrolom moglo tražiti da pruže priznanje.[12] Ubrzo nakon toga je Pavelićev ustaški režim u Hrvatskoj priznao „Veliku Albaniju“.[13]
Partizanski otpor i građanski rat[uredi | uredi izvor]
Nova vlada i Nemci morali su se boriti sa NOB-om u kome su sve više dominirali komunisti i nakon toga su uspeli da privole veći deo nacionalističkog otpora u svoj tabor.[14] Nemci su pokrenuli seriju ofanziva protiv partizana, koji su prvenstveno bili koncentrisani u južnoj Albaniji i u manjoj meri u centralnoj Albaniji. Prva ofanziva, operacija „505“, započela je početkom novembra 1943. godine da bi očistila partizanske jedinice iz regiona Peza i uklonila pretnju putu Drač-Tirana. U roku od osam dana Nemci su kampanju proglasili uspešnom, ubivši oko 100 „bandita“ i zarobivši 1.650 partizana, koji su svi, prema ranijem dogovoru, predati albanskim civilnim vlastima.[15] Bali Kombetar je takođe bio uključen u borbu protiv partizana tokom zimske ofanzive, i do kraja zime NOB se našao u znatnim poteškoćama. Nemačke i nacionalističke snage uništile su NOB u južnoj Albaniji, a jedinice koje su uspele da pobegnu patile su zbog nedostatka hrane, odeće i municije (jer saveznici nisu mogli da im pošalju pomoć).[16] Nemci su objavili da su do kraja januara ubili 2.239 partizana, u februaru 401 i u martu 236. Do tada su sve prefekture nove države, osim Đirokastre na jugu, bile u rukama albanske vlade. Enver Hodža je i sam izjavio "da je situacija veoma teška". [16]
Kraj Drugog svetskog rata i početak komunizma[uredi | uredi izvor]
Uspeh zimske kampanje pokazao se kratkotrajnim, a partizani su se pokazali mnogo otpornijim nego što su Nemci, Britanci i mnogi Albanci očekivali.[17] Osnivanjem Velike alijanse, Nemci su počeli da gube rat. Sa trenutnom situacijom koja je favorizovala komuniste, partizani su započeli puni napad na Nemce i baliste. Britanski oficiri u Albaniji primetili su da su komunisti mnogo više koristili oružje za borbu protiv Albanaca nego protiv Nemaca.[18] Zapad je primetio da komunisti ne bi mogli pobediti bez zaliha i naoružanja iz Britanije, Amerike i Jugoslavije,[18] i da se nisu ustručavali da ubijaju svoje sunarodnike .[19]
Saradnja sa okupatorom[uredi | uredi izvor]
Vlada[uredi | uredi izvor]
Nakon što je unija sa Italijom zvanično raspuštena, mnogi zakoni doneti nakon italijanske invazije su opozvani, a Albanija je proglašena slobodnom, neutralnom i nezavisnom.[1] U isto vreme, skupština je opozvala nacrt zakona iz juna 1940. godine koji je proglasio Albaniju ratnim saveznikom Italije. Skupština je najavila da će Albanijom upravljati četvorostruko regentstvo, po jedan Nemci su stvorili vladu sličnu onoj koja je vladala nakon povlačenja kneza Vilhelma od Vida u septembru 1914. godine, pokazujući zahvalnost ne samo albanskoj istoriji već i verskom ustrojstvu Albanije.[1]
Lef Nosi je izabran za pravoslavnog predstavnika.[1] Za predstavnika sunitskih muslimana, Nemci su uspeli da postave Fuata Dibru,[1] zemljoposednika iz nove Albanije koji je, poput Nosija, uživao veliki ugled među Albancima. Za razliku od ostalih, Dibra je služio u kolaboracionističkom kabinetu Mustafe Kruje, ali je u novembru 1942. godine izabran u centralnom komitetu Balija Kombetara i zbog toga su ga Nemci smenili i postavili Kafo-bega Ulćinija.[1] Albanske katolike predstavljao je franjevski opat u Skadru, otac Anton Harapi,[1] koji je održavao veze i sa Kosovarima i sa albanskim partizanima. Saznavši za njegovo imenovanje, partizanski izaslanici su neuspešno pokušali da ga odvrate od prihvatanja. Izgledalo je da je Herman Nojbaher delimično i zato što je Harapi nešto od svog obrazovanja stekao u manastirskim školma u Meranu i Halu u Tirolu. Mehdi Frašeri,[1] a bektašijski musliman, bio je jedan od najuglednijih živih Albanaca. Pristao je da predvodi Regentsko veće.
Prvobitno je vođstvo saveta zamišljeno da se rotira, ali Lef Nosi je to odbio iz zdravstvenih razloga, a Anton Harapi je tvrdio da kao katolički monah ne može prihvatiti nijedan položaj u kojem će biti primoran da sankcioniše smrtnu kaznu.[1]
Kada je izabrano, regentstvo je krenulo u formiranje stalne vlade, koja je započela proces okončanja haosa i stabilizacije Albanije. Nakon užurbanih pregovora, 5. novembra uvedena je vlada na čelu sa Kosovarom, Redžepom Mitrovicom.[1] U Redžepovom kabinetu, većina su bili nacionalisti kao i neke nemačke ili austrijske veze. Među poznatijim članovima bili su Džafer Deva, koji je studirao na Robert Koledžu u Istanbulu i u Beču, na mestu ministra spoljnih poslova i Rok Kolaj, katolik iz Skadra koji je studirao na Univerzitetu u Gracu, na mestu ministra pravde.[1] Austrian educated Vehbi Frasheri was appointed as foreign minister. The Pravoslavni Elbasaner, Sokrat Dodbiba, nećak Lefa Nosija, bio je ministar finansija.[1]
Vojska[uredi | uredi izvor]
U skladu sa nemačkom politikom „nemešanja“ i željom da sačuvaju sopstvene trupe za razmeštanje na drugim frontovima[20] albanska vojska kojom je komandovao general Prenk Pervizi formirana je ubrzo nakon uspostavljanja nove vlade.[21][22] Nemci su organizovali nekoliko jedinica regularne albanske vojske i takođe povećali efikasnost žandarmerije.[20] Mnoge jedinice koje su sarađivale sa Italijanima očuvane su i naknadno korišćene od strane Nemaca u antipartizanskim operacijama, a takođe se koristio i snažni antikomunistički pokret Bali Kombetar (Nacionalni front).[20] Ubrzo su balisti i nemačke snage snažno pritisnule komuniste.[23] Balisti su uništili prilično veliku komunističku partizansku grupu jugozapadno od Tirane.[23] Partizanske snage od oko 2.000 ljudi bile su uništene. Sa gubitkom ostalih glavnih partizanskih snaga, albanski komunisti su se taktički povukli započinjući gerilski rat protiv balista. Balisti su, zajedno sa Nemcima, zauzeli region Čameriju. Snage Balija Kombetara naknadno su proglašene da „sarađuju sa Nemcima, koji ih uveliko eksploatišu u oružanim borbama“, prema izveštaju britanske Uprave za specijalne operacije iz decembra 1943.[24]
Na Kosovu i zapadnoj Makedoniji, koja je bila deo nezavisne države Albanije, nemačke i balističke snage imale su povremene okršaje sa jugoslovenskim partizanima. Kada je 5. partizanska brigada zauzela Maćelare, na pola puta između Debra i Piškopeje, Nemci su uz pomoć balističkih snaga Džema Hasa pokrenuli napad iz Debra, porazivši partizane.[25] Fićri Dine, Džem Hasa i Hisni Dema kao i tri nemačka majora vodili su vojne kampanje protiv albanskih i jugoslovenskih partizana.[26] Početkom novembra novoosnovane snage bile su angažovane u borbi sa makedonskim i albanskim partizanskim jedinicama u gradu Kičevu. Posle 7 dana žestokih borbi, partizani su poraženi i primorani da se povuku iz grada..[27] Dobrovoljačka milicija poznata kao Vulnetari takođe je delovala u graničarskim oblastima u reorganizovanoj albanskoj državi. Boreći se u svojim lokalnim oblastima (na Kosovu i u Makedoniji), borili su se i protiv partizana i protiv četnika, „protiv kojih su se pokazali veštim i odlučnim borcima".[28] Ova jedinica je često izvodila prekogranične racije u Nedićevoj Srbiji protiv civilnih i vojnih ciljeva.[29] U aprilu 1944. godine osnovana je 21. SS brdska divizija Skenderbeg (1. albanska).[30] Ona je bila poznatija po ubistvima, silovanjima i pljačkama u pretežno srpskim oblastima, nego po učešću u borbenim operacijama u ime nemačkih ratnih napora.[31]
Albanski i jugoslovenski partizani bili su glavna pretnja Albaniji, ali ne i jedina sila. U regionima Sandžaka koji su bili deo nezavisne albanske države, četničke snage su maltretirale lokalno stanovništvo. Džemail Koničanin i balističke snage pod komandom Šabana Poluže uspešno su odbile četničke snage iz Novog Pazara i slomile njihovo uporište u Banji.[32]
Politika[uredi | uredi izvor]
Džafer Deva je bio ministar unutrašnjih poslova, a samim tim i šef policije i žandarmerije u zemlji.[21] Devine snage su činili kosovski Albanci, a Nemci su ih kao „najefikasnije i najpouzdanije“, uključili u ciljanje unutrašnjih neprijatelja države.[28] Policijske jedinice pod njegovom nadležnošću bile su umešane 4. februara 1944. u masakru 86 stanovnika Tirane za koje se sumnjalo da su antifašisti [33] i drugim zločinima koje je počinio Gestapo u saradnji sa albanskom žandarmerijom.[34] Veliki broj Srba ubijen je širom Kosova ili deportovan u logore u Albaniji počev od 1942.[35] Lokalni albanski borci (balisti) videli su priliku da se osvete svojim srpskim susedima zbog patnje koju su pretrpeli tokom prethodne dve decenije (Zločini nad Albancima u balkanskim ratovima, Kolonizacija Kosova).[35] Balisti su napali srpske koloniste, spalivši možda čak 30.000 kuća srpskih i crnogorskih doseljenika.[35] Romi (Cigani) su takođe bili na meti žandarmerije i policije.
Da bi održali vojnu okupaciju u novoj nemačkoj državi Albaniji, Vermaht i Vafen-SS pokušali su da iskoriste lokalnu radnu snagu za održavanje reda i zakona i za borbu protiv jugoslovenskih partizana i komunističkih albanskih pokreta otpora u regionu. Albanski lideri su se nadali da će formirati „vojsku koja će biti u stanju da zaštiti granice Kosova i oslobodi okolne regione".[36] Predvođeni nemačkim oficirima, maja 1944. godine, neke trupe iz divizije bile su smeštene u području Đakovice da čuvaju rudnike.
Demografija[uredi | uredi izvor]
Koristeći italijanske procene iz jula 1941. godine, stanovništvo Kraljevine Albanije procenjeno je na 1.850.000. Ukupan broj stanovništva "stare Albanije" (koja je obuhvatala granice pre 1941) iznosio je 1.100.000, dok je "nova Albanija" (koju čine Kosovo, Debar i delovi Crne Gore) imala 750.000.[37] Stanovništvo su činili približno 1.190,00 muslimana (sunita i bektašija) i 660.000 hrišćana (katolika i pravoslavaca)).[37] Nova država sastojala se od dve glavne manjinske grupe, kosovskih Srba i nedavnih italijanskih kolonista rasutih širom Albanije.[8]
Ekonomija[uredi | uredi izvor]
Kada su Nemci ušli u Tiranu, nadali su se da će pronaći dovoljno novca u nacionalnoj banci da plate svoje trupe. Ovo se trebalo smatrati zajmom. Međutim, pronašli su samo 30 miliona franaka. U međuvremenu, režijski troškovi nemačke vojske u Albaniji iznosili su oko 40 miliona franaka mesečno.[1] Sa određenim stepenom hitnosti obratili su se nemačkim vlastima u Rimu, gde je u napadu SS komandosa zaplenjeno 120 miliona franaka, 23 vreće zlatnika i 29 kutija zlatnih poluga iz glavne filijale Nacionalne Banke Albanije.[1] Zlato je poslato u Berlin, a novčanice u Tiranu. Značajne sume su odmah prebačene u Nacionalnu banku Albanije u Tirani.[1]
Novac je korišćen za plaćanje nemačkih trupa u Albaniji i Crnoj Gori. Takođe se koristio za finansiranje nemačkih građevinskih projekata kao što su zgrade, putevi, popravke puteva, izgradnje aerodroma i obalskih utvrđenja.[1]
Nemačka eksplotacija rudnih bogatstva i nafte[uredi | uredi izvor]
U Kraljevini Albaniji, koju je nacistička Nemačka formalno tretirala kao suverenu državu, Nemačka je veći deo industrijske i ekonomske aktivnosti ili monopolizovala, ili je uveliko eksplotisala. Gotovo svim izvoznim kompanijama koje su poslovale upravljali su Nemci, a uglavnom nemačka vojska.[8] Rudnici hroma, magnezita i lignita i naftna polja širom Albanije bili su pod direktnom nemačkom kontrolom.[8]
Najvažnije rezerve ruda za Vermaht u Albaniji bile su rude hroma. Hrom je pronađen i u Staroj Albaniji i na Kosovu. U Albaniji su bila ležišta rude u Kukešu, Klosu i Pogradecu. Kada su Nemci ušli na Kosovo, u Đakovici i Letaju postojali su funkcionalni rudnici hroma. Od oktobra 1943. do kraja avgusta 1944. iz ovih rudnika izvučeno je ukupno 42.902 tone hroma, od čega je 28.832 tone izvezeno u Nemačku. Rudnici magnezita u Golešu takođe su bili od značaja. Od sredine septembra 1943. do kraja avgusta 1944. u Nemačku je izvezeno 2,647 tona prerađenog i neprerađenog magnezita.[8] Pored Rumunije, Albanija je bila jedina država u jugoistočnoj Evropi koja je imala značajne rezerve nafte.[8] U Devolu je prerađeno otprilike milion tona sirove nafte nakon što su naftna polja puštena u rad maja 1944. godine.[8]
Valuta[uredi | uredi izvor]
Valuta koja se koristila tokom nemačke okupacije bila je zlatna albanska franga.[1]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- 21. SS brdska divizija Skenderbeg (1. albanska)
- Istorija Albanije u Drugom svetskom ratu
- Narodnooslobodilačka borba Albanije
- Holokaust u Albaniji
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t Fischer, Bernd Jürgen (1999). Albania at War, 1939-1945. Purdue University Press. ISBN 978-1-55753-141-4.
- ^ Roberts, Walter R (1987). Tito, Mihailović, and the Allies, 1941-1945. Duke University Press. ISBN 0-8223-0773-1.
- ^ Morrock, Richard (2014). The Psychology of Genocide and Violent Oppression: A Study of Mass Cruelty from Nazi Germany to Rwanda. McFarland. ISBN 978-0-7864-5628-4.
- ^ Pearson 2006, str. 273. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFPearson2006 (help)
- ^ Fischer, Bernd Jürgen, 1952- (1999). Albania at war, 1939-1945. West Lafayette, Ind.: Purdue University Press. ISBN 0-585-06388-5. OCLC 42922446.
- ^ Buçinca, Fahri (2009). Cafo Beg Ulqini: jeta dhe veprimtaria politike [Cafo Beg Ulqini: Political Life and Activity] (na jeziku: albanski). Art Club. ISBN 9788690873326.
- ^ „Albania: Heads of State: 1939-1944”. Archontology.org. Pristupljeno 2019-08-11.
- ^ a b v g d đ e Robert Elsie. „1945 Final Report of the German Wehrmacht in Albania”. Pristupljeno 5. 1. 2018.
- ^ Vickers 2001, str. 152.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 187.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 172.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 175.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 176.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 195.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 196.
- ^ a b Jürgen Fischer 1999, str. 198.
- ^ Jürgen Fischer 1999, str. 199.
- ^ a b Trix, Frances (2009). The Sufi Journey of Baba Rexheb. University of Pennsylvania Press. str. 72. ISBN 978-1-934536-12-4.
- ^ Grünbaum, Irene (1996). Escape Through the Balkans: The Autobiography of Irene Grünbaum. Prevod: Morris, Katherine. University of Nebraska Press. str. 187. ISBN 978-0-8032-7082-4. OCLC 32859822.
- ^ a b v Tomasevich 2001, str. 153.
- ^ a b Dorril 2002, str. 357.
- ^ „Biography of Prenk Pervizi”. Pristupljeno 24. 11. 2011. „Appointed Minister of Defence on October 1943 following resignation of Aqif Permeti”
- ^ a b Pearson 2006. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFPearson2006 (help)
- ^ Dorril 2002, str. 357-358.
- ^ Pearson, Owen (2004). Albania in Occupation and War. Albania in the Twentieth Century. Vol 2. Centre for Albanian Studies. ISBN 978-1-84511-014-7.
- ^ Pearson, Owen (2006). Albania as Dictatorship and Democracy. Albania in the Twentieth Century. Vol 3. I.B.Tauris. str. 228. ISBN 978-1-84511-105-2.
- ^ Bojić, Mehmedalija; Trgo, Fabijan (1982). The National Liberation War and Revolution in Yugoslavia (1941–1945): Selected Documents. Military History Institute of the Yugoslav People's Army.
- ^ a b Tomasevich 2001, str. 152.
- ^ Vickers, Miranda (1998). Between Serb and Albanian: a History of Kosovo. Hurst & Co. str. 134. ISBN 9781850652786. Pristupljeno 21. 8. 2012. „the activities of numerous Albanian nationalist movements, and life consequently became increasingly difficult for Kosovo's Serb population whose homesteads were routinely sacked by the Vulnetari.”
- ^ Tomasevich 2001, str. 154.
- ^ Mojzes, Paul (2011). Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. str. 94—95. ISBN 978-1-4422-0665-6.
- ^ „Heroji Sandzaka - Acif Hadziahmetovic (1887-1945)”. bosnasancak.net (na jeziku: bošnjački). 2012-04-26. Arhivirano iz originala 2012-04-26. g. Pristupljeno 2019-08-11.
- ^ Pearson 2006, str. 326. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFPearson2006 (help)
- ^ Dorril 2002, str. 358.
- ^ a b v Ramet, Sabrina P (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. str. 141. ISBN 0-253-34656-8.
- ^ Ailsby, Christopher (2004). Hitler's Renegades: Foreign Nationals in the Service of the Third Reich. Photographic Histories Series. Brassey's. str. 169. ISBN 978-1-57488-838-6.
- ^ a b Rodogno, Davide (2006). Fascism's European Empire: Italian Occupation During the Second World War. Cambridge University Press. str. 426. ISBN 9780521845151.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- Dorril, Stephen (2002). MI6: Inside the Covert World of Her Majesty's Secret Intelligence Service
. Simon and Schuster. - Pearson, Owen (2006). Albania in the Twentieth Century, A History: Volume II: Albania in Occupation and War, 1939–45. I.B.Tauris. ISBN 9781845111045.
- Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
- Vickers, Miranda (2001). The Albanians: A Modern History. I.B.Tauris. ISBN 1860645410.
- Jürgen Fischer, Bernd (1999). Albania at War, 1939–1945. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1850655316.
- Države i teritorije pod kontrolom Sila osovine
- Bivše nepriznate države
- Albanija u Drugom svetskom ratu
- Istorija Crne Gore u savremenom dobu
- Istorija Srbije u savremenom dobu
- Istorija Kosova i Metohije u savremenom dobu
- Istorija Severne Makedonije
- Bivše države na Balkanskom poluostrvu
- Separatizam u Jugoslaviji
- Separatizam u Srbiji
- Separatizam u Crnoj Gori
- Odnosi Srbije i Albanije
- Odnosi Srbije i Nemačke
- Odnosi Srbije i Crne Gore
- Odnosi Srbije i Severne Makedonije