Kubanska raketna kriza

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
„Oktobarska kriza 1962.” preusmerava ovde. Za ostala značenja pogledajte stranicu Oktobarska kriza 1970..
Kubanska raketna kriza
Deo Hladnog rata

Prikaz dometa sovjetskih raketa na Kubi
Vreme16—29. oktobar 1962. (SAD je okončala pomorski karantin Kube 20. novembra 1962.[1])
Mesto
 Kuba
PovodPostavljanje raketa SAD u Turskoj
UzrokPostavljanje nuklearnih raketa SSSR na Kubi
Ishod
  • Javno povlačenje sovjetskih raketa sa Kube
  • Tajno povlačenje američkih raketa iz Turske i Italije
  • Sporazum SSSR i SAD da SAD neće napasti Kubu, osim u slučaju direktne kubanske provokacije
  • Uspostavljanje direktne komunikacione linije između SSSR i SAD
Sukobljene strane
Komandanti i vođe
Žrtve i gubici
Bez gubitaka 1 Lokid U-2, zajedno sa pilotom Rudolfom Andersonom

Kubanska raketna kriza (engl. Cuban Missile Crisis; ili samo Kubanska kriza, engl. Cuban Crisis), na Kubi poznata i kao Oktobarska kriza (šp. Crisis de Octubre), u Rusiji kao Karipska kriza (rus. Карибский кризис) ili Raketna kriza (engl. Missile Crisis), je jedan od kritičnih momenata Hladnog rata, koji je svet doveo na ivicu nuklearnog uništenja.[2][3]

Sukobu je prethodilo razmeštanje američkih raketa srednjeg dometa (2.400 km) u bazi kod Izmira u Turskoj, i u bazi oko Barija u Italiji. Bilo je i pregovora o smeštanju raketa u Francuskoj, ali oni nisu uspeli.[4] U međuvremenu se na Kubi dogodila revolucija posle koje je Fidel Kastro došao na vlast. Dve godine kasnije, 1961. su SAD potpomogle invaziju na Zaliv svinja, koja nije uspela. Nakon toga je 1962. godine SSSR instalirao nuklearne rakete na Kubi, što su SAD proglasile za pretnju svojoj bezbednosti i povredu interesne sfere. Kriza je eskalirala krajem oktobra 1962. godine pomorskim karantinom Kube od strane SAD. Tada je namerno upotrebljen naziv pomorski karantin, a ne pomorska blokada, pošto se termin blokada može smatrati objavom rata.[1]

Posle višednevnog natezanja i „igre živaca”, u kojoj su glavni akteri bili Džon F. Kenedi, Nikita S. Hruščov i Fidel Kastro, Sovjetski Savez je povukao oružje, a zauzvrat dobio garanciju Sjedinjenih država da neće napasti Kubu.[5] Jedanaest meseci posle dogovora Kenedi - Hruščov (do septembra 1963) američko atomsko oružje u Turskoj je deaktivirano. Postignut je dogovor o uspostavljanju vruće linije (takozvani crveni telefon) između Moskve i Vašingtona.[6][7]

Kriza je u dva navrata bila veoma blizu eskalacije u rat tokom subote, 27. oktobra 1962. Prvi incident je bilo obaranje američkog špijunskog aviona Lokid U-2, prilikom koga je i pilot major Ralf Anderson stradao.[8] Nakon toga su vojni zvaničnici vršili veliki pritisak na Kenedija da naredi bombardovanje Kube. Među glavnima su bili vrhovni komandant vazduhoplovstva Kertis Lemej, i načelnik generalštaba Maksvel Tejlor. Kenedi je tada izdržao pritiske, i nije naredio bombardovanje.[9] Drugi incident se desio kada su američki brodovi pokušali da nateraju jednu sovjetsku podmornicu da izroni, tako što su bacali podvodne bombe. Ta podmornica je nosila nuklearni torpedo, i u njoj su bila 3 člana posade. Dvojica su htela da ispale taj torpedo na američki brod, ali je treći, Vasilij Arhipov, glasao protiv lansiranja, čime je verovatno sprečio američki kontraudar, i predstojeću eskalaciju.[10]. Naknadno je taj datum u SAD nazvan Crnom subotom, jer je tog dana Hladni rat bio najbliži nuklearnom ratu i uništenju.

Po nekim teorijama zavere je Kenedijevo popuštanje SSSR-u po pitanju tajnog povlačenja američkih raketa iz Italije i Turske bio jedan od uzroka atentata na njega 1963. godine, pošto se pokazao slabim po pitanju suzbijanja komunizma. Slično tome, postoji mišljenje da je jedan od razloga smene Nikite Hruščova 1964. godine bio i povlačenje Sovjetskih raketa sa Kube. Međutim zalaganje oba lidera je pomoglo sprečavanju eskalacije krize u nuklearni rat.

Hronologija Kubanske raketne krize od 1959—1963. godine[uredi | uredi izvor]

Uvod[uredi | uredi izvor]

Džon F. Kenedi i Nikita S. Hruščov u Beču 1961.
Raketna baza kod San Kristobala
  • 1959 — razmeštanje 15 američkih raketa srednjeg dometa tipa „Jupiter“ i „Tor“ u blizini Izmira u Turskoj.
  • jul — poseta Raula Kastra (Ministra odbrane Kube) Sovjetskom Savezu
  • jul — oktobar — u okviru operacije „Anadir” Sovjeti tajno na Kubu prebacili 22.000 vojnika, 144 protivavionska uređaja tipa zemlja-vazduh, 42 lovca Mig-21, 42 bombardera-lovca Iljušin-28 (sposobnih da nose nuklearno oružje) i preko 80 raketa sa nuklearnim bojevim glavama
  • septembar - SSSR zvanično saopštio da će pružiti vojnu pomoć Kubi, ne pominjući nuklearni arsenal
  • septembar — Kenedi dobio saglasnost od Senata da mobiliše 150.000 rezervista
  • septembar — SSSR saopštio da bi oružani napad na Kubu značio početak svetskog rata[11]
  • septembar — Spoljnopolitički odbor Senata SAD izglasao rezoluciju, kojom se Predsedniku daju odrešene ruke u delovanju povodom kubanske krize
  • oktobar — vlada SAD zabranila pristup u američke luke brodovima koji prevoze tovar za Kubu

Kulminacija[uredi | uredi izvor]

Kenedi potpisuje proklamaciju o blokadi
  • 14. oktobar — špijunski avion U-2 snimio teren u okolini San Kristobala, istočno od Havane
  • 15. oktobar — stručnjaci CIA analizirali prispele fotografije i zaključili da se na tom mestu priprema teren za izgradnju nuklearne raketne baze
  • 16. oktobar — o otkriću obavešten predsednik Kenedi. Istog prepodneva sazvan sastanak visokih državnih funkcionera. Grupa je zasedala gotovo neprekidno za sve vreme trajanja krize, pod nazivom „Izvršni komitet Nacionalnog saveta za bezbednost” (ExComm). U naredna četiri dana formulisani su predlozi za blokadu ili vazdušni napad
  • 20. oktobar — oba predloga, uz odgovarajuću argumentaciju, izneta pred Kenedija. Opredelio se, kao i većina u Komitetu, za blokadu
  • 20 — 22. oktobar — detaljne vojne i diplomatske pripreme za početak akcije. Ubrzano prebacivanje trupa i brodova na jug, u region Floride. O američkim namerama obavešteni zapadnoevropski saveznici, kao i članice Organizacije američkih država (OAD)
  • 22. oktobar — Kenedi na konferenciji za štampu objavio da Sjedinjene Države imaju dokaze da je SSSR tajno instalirao ofanzivne rakete na Kubi. Izneo je američki plan, čije su najvažnije tačke: proglašen striktni karantin na svu ofanzivnu vojnu opremu koja se prevozi na Kubu (stupa na snagu u sredu, 24. okt. 1962); svaki napad sa teritorije Kube na bilo koju zemlju zapadne hemisfere tretiraće se kao sovjetski; poziv Hruščovu da povuče oružje sa Kube
  • 22 — 23. oktobar - na zatvorenoj noćnoj sednici Prezidijuma CK KP SSSR Hruščov obznanio da će, u slučaju pokušaja američke invazije Kube, Sovjeti uzvratiti nuklearnim raketama kratkog dometa
  • 23. oktobar — vlada SSSR izdala saopštenje, u kome je naglašeno da blokada Kube predstavlja agresivnu akciju i ozbiljnu opasnost za mir. Povišen stepen pripravnosti Crvene armije i zakazan hitan vanredni sastanak Varšavskog pakta
  • 23. oktobar — ka Kubi plovilo 25 sovjetskih brodova, primajući pritom veliki broj šifrovanih poruka
  • 24. oktobar — u 10 časova, blokada stupila na snagu. Sovjetski brodovi „Gagarin” i „Komiles”, praćeni podmornicama, stizali su već oko 10:30 na liniju blokade. Čekao ih je nosač aviona „Eseks” sa pratećim ratnim brodovima. U 10:32 u Vašington stigao izveštaj da su brodovi stali. Ubrzo je javljeno da je još 20 sovjetskih brodova stalo, ili promenilo kurs
  • 25. oktobar — u Savetu bezbednosti UN američki predstavnik Adlaj Stivenson pokazao snimke iz San Kristobala, što je sovjetski predstavnik Valerijan Zorin nazvao „tobožnjim dokazima”
  • 25. oktobar — gradnja baza sa lansirnim rampama nastavljena ubrzanim tempom – jedna baza za 24 časa
  • 26. oktobar — pretresen prvi brod
  • 26. oktobar — u UN generalni sekretar U Tant počeo razgovore sa Stivensonom i Zorinom
  • 26. oktobar — ugledni američki novinar Volter Lipman je predložio da se Amerikanci povuku iz Turske, a Sovjeti sa Kube
  • 26. oktobar — uveče na adresu Kenedija stigla lična Hruščovljeva poruka sa predlogom: „Nećemo slati novo oružje, a ono na Kubi ćemo povući ili uništiti, ukoliko vi uklonite blokadu i obećate da nećete izvršiti invaziju na Kubu.”
  • 27. oktobar — dok se Stejt dipartment spremao da odgovori, u prepodnevnim časovima stigla nova, ovoga puta javna, poruka iz Kremlja, a sadržala je ono o čemu se u javnosti već raspravljalo: razmena Kuba - Turska.
  • 27. oktobar — nad Kubom, sovjetskom raketom, oboren avion U-2 i poginuo pilot. Generali tražili neodložni kontraudar – bombardovanje protivavionskih baterija. Kenedi rešio da ne rizikuje - odložio odluku za jedan dan, naredivši da se slučaj detaljno ispita
  • 27. oktobar — Kenedi odgovorio na Hruščovljevo prvo pismo, ignorišući ono drugo. Predložio da najpre Sovjeti obustave radove na bazama, da bi se potom napravio sporazum, kojim bi se SSSR obavezao da ukloni rakete i ne uvodi nove, slične sisteme, a SAD prekinule blokadu i dale garancije da neće napadati Kubu. Sovjetskom ambasadoru u SAD nezvanično saopšteno da će rakete u Turskoj biti uklonjene po okončanju krize.

Rasplet[uredi | uredi izvor]

  • 28. oktobar — Hruščov naredio (objavljeno preko Radio Moskve) da se demontiraju raketne baze na Kubi i nuklearno oružje vrati u SSSR, pod međunarodnom kontrolom. U saopštenju pohvalio Kenedija zbog „osećanja mere i odgovornosti” iznete u poruci od 27. oktobra
  • 28. oktobar — Kastro odbio bilo kakvu međunarodnu inspekciju na kubanskom tlu, kojom bi se verifikovalo povlačenje oružja
  • 2. novembar — na konferenciji za štampu Kenedi objavio da se oružje na Kubi demontira i pakuje, a lansirne rampe razaraju, kao i da SAD prate operaciju različitim sredstvima (uključujući vazdušna izviđanja), čime je rešen problem inspekcije

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b „Milestones: 1961–1968 – The Cuban Missile Crisis, October 1962”. history.state.gov. Arhivirano iz originala 3. 4. 2019. g. 
  2. ^ „Cuban Missile Crisis”. JFK Library. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)
  3. ^ „Cuban missile crisis”. Britannica. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)
  4. ^ „Chrysler SM-78/PGM-19A Jupiter”. nationalmuseum.af.mil (na jeziku: engleski). USAF National Museum. Pristupljeno 20. mart 2022. „In October 1957, the USSR launched Sputnik, the first satellite--an event that caused the U.S. to greatly speed up missile development to counter the Soviet threat. As Jupiter was quickly made ready, the U.S. explored basing options. The single-stage missile's range of 1,500 miles required bases on the periphery of the USSR. Negotiations with France proved unsuccessful, and finally Italy and Turkey accepted IRBM bases. Italian and Turkish crews trained to operate the missiles, but Americans controlled the nuclear warheads. Two squadrons with a total of 30 missiles were operational at Gioia del Colle, Italy, by 1961; a single squadron of 15 Jupiters became operational at Cigli Air Base, Turkey, in 1962. Due in part to the Cuban Missile Crisis of 1962, the U.S. removed its Jupiter missiles from Italy and Turkey by July 1963.” 
  5. ^ „JFK and the Cuban Missile Crisis”. Miller Center. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)
  6. ^ „The Real Cuban Missile Crisis”. The Atlantic. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)
  7. ^ „Cold War: Cuban missile crisis”. Library of Congress. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)
  8. ^ Chrisopher Klein (28. oktobar 2019). „How the Death of a U.S. Air Force Pilot Prevented a Nuclear War”. history.com (na jeziku: engleski). History. Pristupljeno 3. mart 2022. 
  9. ^ Robert Dallek (10. mart 2013). „JFK vs. the Military”. theatlantic.com (na jeziku: engleski). The Atlantic. Pristupljeno 3. mart 2022. „...Kennedy waited for three days after learning that a U-2 spy plane had confirmed the Cuban missiles’ presence before sitting down with the military chiefs to discuss how to respond—and then for only 45 minutes.

    That meeting convinced Kennedy that he had been well advised to shun the chiefs’ counsel. As the session started, Maxwell Taylor—by then the chairman of the Joint Chiefs of Staff—said the chiefs had agreed on a course of action: a surprise air strike followed by surveillance to detect further threats and a blockade to stop shipments of additional weapons. Kennedy replied that he saw no “satisfactory alternatives” but considered a blockade the least likely to bring a nuclear war. Curtis LeMay was forceful in opposing anything short of direct military action. The Air Force chief dismissed the president’s apprehension that the Soviets would respond to an attack on their Cuban missiles by seizing West Berlin. To the contrary, LeMay argued: bombing the missiles would deter Moscow, while leaving them intact would only encourage the Soviets to move against Berlin...    ”     
  10. ^ ROBERT KRULWICH (25. mart 2016). „You (and Almost Everyone You Know) Owe Your Life to This Man.”. nationalgeographic.com (na jeziku: engleski). National Geographic. Pristupljeno 3. mart 2022. 
  11. ^ „One Step from Nuclear War”. National Archives. Pristupljeno 22. 1. 2021. (jezik: engleski)

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кубанска_ракетна_криза&oldid=27739599”