Manastir Mileševa

Manastir Mileševa
Osnovni podaci
Jurisdikcija	SPC
Osnivanje	13. vek
Osnivač	Stefan Vladislav
Mesto	Prijepolje
Država	Srbija

Beli Anđeo, freska iz manastira Mileševa

Manastir Mileševa je srpski srednjovekovni manastir. Nalazi se na šestom kilometru od Prijepolja na reci Mileševci. Raški po stilu, podigao ga je kralj Stefan Vladislav (1234—1243) u prvoj polovini XIII veka kao svoju zadužbinu, a u njoj je i sam sahranjen. Manastir predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja.

Manastir ima svoj metoh, manastir Svetih Kozme i Damjana, na Zlataru, na Vodenoj Poljani, osveštan 2007. godine.

Istorija

U priprati, koju je kralj Vladislav dogradio 1235. godine, položio je mošti svog strica Svetog Save. Njih su Turci 1594. godine prilikom osvajanja preneli na Vračar (Beograd) i spalili, u pokušaju da slome srpski duh.

Manastir je nastao u vreme Latinskog carstva, kada i nastaje takozvani „plastični stil“ koji se odlikuje monumentalnošću, izbegava dekorativnost i naginje formama klasične antike. U manastirskoj crkvi je 1377. godine za kralja Srbljem i primorjem krunisan Tvrtko I Kotromanić. Stefan Vukčić Kosača se u njoj 1446. godine proglasio „hercegom od Svetog Save“, po čemu je Hercegovina dobila ime.

Ovde je u 16. veku bila Mileševska štamparija.

Nakon dugog vremena tokom kojeg je bio u ruševinama, manastir je 1868. godine obnovljen. Pored njega je u konaku sa dva sprata bilo uređeno 30 soba za kaluđere i goste. Manastir je bio u opasnosti 1875, usled lokalne pobune, ali pošteđen je zalaganjem muslimana. Arhimandrit Teodosije bio je na čelu manastira 1896. godine Veliko zvono, poklon kralja Aleksandra, osvećeno je 24. avgusta 1935. Iguman ovog manastira bio je sveštenomučenik Nestor Trkulja.

Manastirska isposnica

Ostaci isposnica manastira Mileševa nalaze se na oko 2 km jugoistočno od manastira, u krečnjačkom masivu, koji se uzdiže na izlazu iz klisure reke Mileševke. Nekadašnja kelija, namenjena je obitavanju anahoreta, nastala su adaptacijom prirodnih okapina u okomitoj litici pod srednjovekovnom tvrđavom Mileševac.

Sadašnjost

Poznati živopis Svetog Save i Prepodobnog Simeona

Manastir je danas sedište episkopije Srpske pravoslavne crkve na čijem je čelu episkop Atanasije Rakita,

Sarkofag Svetog Save je obnovljen 2003. godine radom vajara Rajka Blažića. Jedno vreme igumanija manastira je bila mati Magdalina.

Arhitektura i živopis

Mileševo je manastir sa hramom Vaznesenja Hristovog. Zadužbina kralja Vladislava, sagrađena i živopisana oko 1234–36. godine. U vreme turske vladavine manastir je razvijao bogatu kulturnu delatnost; imao je svoju školu i jednu od retkih srpskih štamparija koja je izdala nekoliko uspešno opremljenih liturgijskih knjiga. Stradao je u nekoliko navrata od kraja 18. do 19. veka, obnovljen je 1863. godine — tom prilikom je dosta izmenjena arhitektura hrama. Posle Drugog svetskog rata očišćene su i konzervirane freske.

Crkva pripada tipu raške škole: jednobrodna je, s jednom apsidom, kubetom i s pravougaonim niskim pevnicama s bočnih strana. Priprati na zapadnoj strani, dodata je oko 1236 spoljašnja pravougaona priprata zasvedena poluobličastim svodom, sa dve bočne male kapele s kubetama. Njoj je znatno izmenjen izgled prilikom restauracije u 19. veku, kada je nadvišena i dobila kube. Za razliku od starijih crkava raške škole, Mileševa je u planu znatno šira s istočne nego sa zapadne strane; njeno kube (kupola) je na kubičnom prostoru, uzdignutom pomoću sistema ispuštenih lukova u unutrašnjosti. Pri restauraciji izmenjeni su oblici kubeta i prozora, stradao je zid između priprate i naosa sa starim freskama, a uništena su i dva portala (nekad ukrašena lavovima na dovratnicima) raško-romaničkog stila; očuvan je samo jedan lav sa portala, koji se danas nalazi u Muzeju u Užicu.

Najstarije freske iz 13. veka najbolje su se očuvale u naosu i unutrašnjoj priprati: pojedinačne stojeće figure arhijereja (u oltarskom prostoru) ratnika i mučenika (u naosu) i monaha (u priprati). U priprati iznad donje zone ređaju se velika poprsja svetih monaha. Gornji delovi zidova živopisani su kompozicijama velikih razmera posvećenih, uglavnom, zemaljskom životu Hristovom. U južnoj pevnici su ostaci starozavetne scene Davida pred Natanom. Pored sakralnih slika, očuvali su se brojni portreti. Ispod slike Vaskrsenja, jednog od najboljih dela srpskog živopisa, na južnom zidu zapadnog triveja naslikan je ktitor, kralj Vladislav, kako predvođen Bogorodicom podnosi Hristu model mileševskog hrama. U severoistočnom uglu priprate naslikani su Nemanjići: Stefan Nemanja kao monah Simeon, Sava kao prvi srpski arhiepiskop, Stefan Prvovenčani kao kralj, i njegova dva sina, kraljevi Radoslav i Vladislav. Nasuprot njima je jedva vidljiv portret jednog vladara — verovatno vizantijskog cara Manojla III Komnina, ili bugarskog cara Ivana Asena. Blizu ulaza iz južne pevnice u đakonikon nalazi se, teško oštećen, portret prvog mileševskog igumana.

Mileševski najstariji živopis spada među reprezentativna dela evropskog slikarstva 13. veka. Njegova monumentalnost — strogo komponovane scene velikih razmera sa svetiteljima natprirodnih veličina, široko plastično obrađenih — zadržala je u istančanom tretmanu lica i u svežem koloritu neobično sočnih harmonija izvesno lirsko rapoloženje i intimnu atmosferu. U načinu rada vidljiva je inspiracija mozaičkom tehnikom (na zlatnim pozadinama scena i figura, na draperiji, u tipovima svetitelja i dr.). Na freskama svetitelja Georgija Dimitrija, Teodora Tirona i Teodora Stratilata kao i pored nekih svetitelja u južnoj pevnici, pronađene su kratke zabeleške ćirilicom na srspkom jeziku, sa imenom istoimenih svetitelja u skraćenom obliku. Te zabeleške — nekada smatrane potpisima slikara — u stvari su ostaci prvobitnog rasporeda tematike po zidovima, i jedino ove slikarske zabeleške svedoče o verovatnom srpskom poreklu šestorice ili sedmorice umetnika. Njihovi individualni stilovi su vrlo jasni. Najbolji među njima su bili oni slikari, što su radili Bogorodicu iz Blagovesti, Belog anđela iz Vaskrsenja, apostole u Uspenju i portret ktitora sa modelom hrama na rukama.

Živopis spoljašnje priprate i kapele uz nju, sa ilustracijama Strašnog suda i žitija nekih svetitelja, rađen je, izgleda, u četvrtoj ili peto deceniji 13. veka, kada je tamo bilo položeno telo sv. Save. Za razliku od zlatne pozadine fresaka naosa i delimično istočnog zida priprate, od plave pozadine svetitelja i scena u priprati i delom u oltaru, pozadina scena Strašnog suda u spoljnoj priparti je crvena. Jedino centralni deo, na istočnom zidu, slikan je na žutoj pozadini. Slikari spoljne priprate u celini se znatno razlikuju od slikara hrama kako rustičnošću u crtežu tako i sirovošću u boji. Oni nastavljaju tradicionalan stil monaških radionica Balkana 11. i 12. veka.

U drugoj polovini 16. veka, slike hrama bile su prekrivene novim slojem živopisa. Od njega je ostalo samo nekoliko većih fragmenata: Tajna večera u potkupolnom prostoru, Četrdesetorica mučenika u severnoj pevnici i dr. Sve boje na njima su uglavnom stradale od požara, te deluju kao pečena zemlja. Pored toga što su svedočanstvo o majstorima koji su se trudili da u vreme vladavine Turaka oponašaju stil 14. veka, ove freske su odigrale značajnu ulogu time što su sačuvale veliko slikarstvo 13. veka, koje je ostalo ispod njih netaknuto od požara. Krajem 17. veka naslikane su đakonikonu freske minijaturnih razmera, neveštog crteža, ali živog i svetlog kolorita.

U Mileševu se sačuvalo nekoliko ikona među kojima su najzanimljivije: Sv Spiridon, rad nekog kritskog ikonopisca s kraja 16. ili početka 17. veka, stilom najbliži Emanuilu Lampardosu, i Bogorodica, s Hristom na rukama i Jovanom Pretečom s desne strane, rad bijelopoljskog ikonopisca Aleksija Lazovića (1837) koji se na njoj i potpisao.

Freske Mileševe se ubrajaju među najbolja evropska ostvarenja 13. veka, a od njih najpoznatiji je Beli Anđeo, koja je u sklopu freske Mironosice na Hristovom grobu. Pored Belog anđela druga remek-dela su Bogorodica iz Blagovesti i Ktitorska kompozicija sa portretom kralja Vladislava.

Ova dela takođe predstavljaju i najveće domete slikarstva tog doba u Evropi.

Istorijski portreti: Ikonografija Nemanjića, na južnom zidu kraljević Vladislav, a na severoistočnom likovi Nemanje, Svetog Save, Stefana Prvovenčanog, Radoslava i Vladislava.

Galerija

• 
  Stara fotografija manastira
• 
  Pogled na manastir sa mostića nad Mileševkom
• 
  Crkva i zvonik sa južne strane
• 
  Spomenik žrtvama komunističkog terora, pored manastira (jedna od žrtava bio je i Nestor Trkulja, iguman Mileševe)
• 
• 
• 
  Konaci
• 
• 
  Konak - zgrada u kojoj stanuju monahinje
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  U priprati je drugi grob Svetog Save (prvi je u Bugarskoj), mesto gde su mošti počivale do spaljivanja na Vračaru
• 
  Spomen ploča pored groba Svetog Save
• 
  Gornji deo priprate
• 
  Živopis strašnog Hristovog suda, na istočnom zidu priprate. Na južnom zidu su prikazane scene pakla, a na severnom zidu (raj) živopis nije sauvan. Uništen je od metana iz izmeta životinja, koje su Turci držali u priprati
• 
  Živopis pakla na južnom zidu priprate
• 
  Jedna od scena pakla, na južnom zidu priprate, prikazuje i da će neki nedostojni arhijereji (jeretici, srebroljupci...) završiti u paklu. Smatra se da je Sveti Sava idejni tvorac mileševske freske Strašnog suda.
• 
  Još jedna od nekoliko scena pakla, u kojem su razne kategorije grešnih ljudi, vladari, vladike, monasi i narod. Na ovom živopisu je prikazan angel koji tera nedostojne monahe u pakao. Neki od njih svoju žalost pokazuju hvatanjem za glavu
• 
• 
  Živopis Belog anđela
• 
  Unutrašnjost hrama
• 
  Polijelej (luster) i velika kupola
• 
  Ikonostas
• 
  Ikona Save na ikonostasu i ispod nje je položena ruka za koju postoji verovanje da je od Svetoga Save
• 
  Ruka Svetog Save, koja je po crkvenom predanju sauvana od spaljivanja moštiju Svetog Save
• 
  Tri srpska vladara iz dinastije Nemanjića, na severnom zidu naosa. Desno je prikazan Stefan Prvovenčani,a u sredini njegovi sin Stefan Radoslav. Levo je Stefan Vladislav ktitor manastira
• 
  Grob kralja Vladislava, ktitora manastira, uz južni zid naosa
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve

Literatura

• Subotić, Gojko; Maksimović, Ljubomir (2012). „Sveti Sava i podizanje Mileševe” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut. str. 97—109. 
• Terzić, Slavenko (2013). „Mileševa u istorijskoj svesti Srba u 19. veku”. Osam vekova manastira Mileševe: Zbornik radova. 1. Prijepolje: Eparhija mileševska. str. 113—117. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima (2004). The Serbs. Malden: Blackwell Publishing. 
• Šalipurović, Vukoman (1972). Mileševska štamparija 1544-1557 (1. izd.). Prijepolje: Polimlje. 

Spoljašnje veze

• U susret... osam vekova manastira Mileševe - 1. deo (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
• U susret... osam vekova manastira Mileševe - 2. deo (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
• TV Feljton: Osam vekova manastira Mileševa (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
• Manastir Mileševa virtuelna tura i foto kolekcija Fonda Blago
• Manastir Mileševa
• O manastiru na sajtu Manastiri-Crkve
• Drumovi Nemanjića još povezuju Srbiju („Večernje novosti“, 12. jul 2015)
• Manastir Mileševa: Svetinja pod krilom Belog anđela (B92, 5. novembar 2016)
• Manastir Mileševa
• TAPIJA SRPSKOG DUHOVNOG IMANjA: Knjiga istoričara umetnosti Dragiše Milosavljevića „Mileševa osam vekova trajanja” („Večernje novosti”, 9. oktobar 2021)