Masakr u Prebilovcima

Prebilovci

Prebilovci na karti NDH

Masakr u Prebilovcima su izvršile ustaše između 6. i 11. avgusta 1941. pod komandom Ivana Jovanovića zvanog Crni, nad 826 od ukupno 994 Srba sela Prebilovci, uglavnom žena, dece i staraca. Većina je živa bačena u jamu Golubinku, dok su ostali bili ubijeni na licu mesta. Pedeset i četiri srpska domaćinstva Prebilovaca su tim pokoljem bila zauvek ugašena.

Razmere i pojedinosti masakra

Rano ujutru 4. avgusta 1941. godine hiljadu do hiljadu petsto ustaša napalo je selo iz tri pravca. U selu su bile uglavnom žene, deca i starci dok odrasli muškarci, u strahu od ustaša, nisu spavali kod svojih kuća. Ustaše su po ulasku u selo otpočele sa pretresanjem kuća, prikupljanjem stanovništva, silovanjem žena i devojaka i pljačkom stvari. Stanovnici centra sela su bili dovezeni kod zgrade osnovne škole. Ustaške orgije sadizma i bestijalnosti nad nezaštićenim ženama i devojkama, a naročito nad devojčicama od 12 do 15 godina, su trajale nekoliko časova. Jedina osoba koja se spasila i živa izašla iz škole u Prebilovcima bila je Mara Bulut. Po njenim rečima, ustaše su vadile iz kolevki bebe i razbijale dečije glave o zid škole pred očima njihovih majki. Nakon svih ovih zlostavljanja i mučenja, ustaše su stanovnike centra sela još u toku tog dana oterali prema Čapljini i zatvorile u zloglasni „Silos” kod sela Tasovčića i tu su prenoćili, bez hrane i vode.

Živopis Svetih mučenika prebilovačkih u kripti hrama Svetog Save u Beogradu

Sutradan, 5. avgusta oterani su na železničku stanicu u Čapljinu odakle su uveče istog dana transportovani u specijalnoj kompoziciji vagona do sela Šurmanci. Žene, decu i starce zatvorene u ovim vagonima čuvalo je oko 300 ustaša pod komandom Andrije Buljana do jutra 6. avgusta.

U ranim jutarnjim časovima 6. avgusta, pohvatano i preživelo stanovništvo Prebilovaca je isterano iz vagona, svrstano u kolonu i poterano uz brdo prema selu Šurmancima. Kolona je bila podvrgnuta detaljnom pretresu i opljačkana a zatim doterana do jame „Golubinke”. Pokolj, tj. bacanje preživelih u ovu jamu, je trajao punih šest časova (od 7.30 do 13.30 časova). Prema podacima koji su utvrđeni na sudskom procesu u Mostaru, za to vreme je u jamu „Golubinku” bačeno 470 lica: 237 dece i 233 žene. Kasnije je utvrđeno da je toga dana u jamu „Golubinku” bačeno više od 500 lica. Na pomenutom procesu je takođe utvrđeno da su ustaški zločinci pre i posle 6. avgusta dovodili manje i veće grupe žrtava u Šurmance osam puta i bacali ih u tu jamu.

Mesec dana nakon pokolja, ustaše su naselile u Prebilovce 60-70 hrvatskih porodica iz Ljubuškog i Čapljinskog sreza, a Prebilovcima su promenili naziv u Novo Selo. Kada su Italijani okupirali Hercegovinu, ustaška posada i naseljenici su napustili Prebilovce.

Ustaše su bežale iz Prebilovaca jer su Italijani bili počeli da hapse ustaške koljače i pružaju zaštitu Srbima, prvenstveno u gradovima. Ustaše su iz Prebilovaca odnele sve što se moglo odneti i što je bilo vredno. U materijalima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača piše da je iz Prebilovaca opljačkano oko 10.000 grla sitne i 1.000 grla krupne stoke zajedno sa čitavom pokretnom imovinom. Žito i vrednije stvari ustaše su kamionima prevozile u Čapljinu — navodno za potrebe bolnice i ustaških institucija u tom gradiću.

Neposredne reakcije na masakr

Razmere ustaške bestijalnosti su navele italijanskog generala Alesandra Luzana da pošalje detaljan izveštaj o ovom zločinu Musoliniju. U ovom pismu Luzano ističe da je učiteljica Stana Arnautović silovana pred njenim đacima i da su čak i devojčice od osam godima bile silovane. Luzano se zgražava nad činjenicom da je u ovom sramnom činu silovanja učestvovao i jedan sveštenik rimokatoličke crkve.

"Dragi Duče,

Moja bezgranična odanost prema Vama mi, nadam se, daje za pravo da, u nečemu, odstupim od strogog vojničkog protokola. Zato i žurim da Vam opišem jedan događaj kojem sam, unazad tri sedmice, lično prisustvovao. Obilazeći sreska mesta Stolac, Čapljinu i Ljubinje (između 60 i 130 km severno od Dubrovnika) - saznam od naših obaveštajnih oficira da su Pavelićeve ustaše, prethodnog dana, počinile neki zločin u jednom selu (Prebilovci), i da će, kada se to pročuje, okolni Srbi ponovo da se uznemire. Nedostaju mi reči da opišem ono što sam tamo zatekao. U velikoj školskoj učionici zatekao sam zaklanu učiteljicu i 120 njenih učenika! Nijedno dete nije bilo starije od 12 godina! Zločin je neumesna i naivna reč. To je prevazilazilo svako ludilo! Mnogima su odsekli glave i poređali ih po đačkim klupama. Iz rasporenih utroba ustaše su izvukle creva i, kao novogodišnje vrpce, rastegli ih ispod plafona i ekserima ukucali u zidove! Roj muva i nesnošljiv smrad nisu dozvoljavali da se tu duže zadržimo. Primetio sam načetu vreću soli u ćošku i zgranuto ustanovio da su ih klali polako, soleći im vratove! I taman kad smo odlazili, u zadnjoj klupi se začulo dečje krkljanje. Pošaljem dvojicu vojnika da vide šta je. Izneli su jednog đaka, još je bio u životu, disao je sa napola presečenim grkljanom! Svojim kolima odvezem to jadno dete u našu vojnu bolnicu, povratimo ga svesti i od njega saznamo punu istinu o tragediji. Zločinci su najpre, na smenu, silovali učiteljicu Srpkinju (ime joj je Stana Arnautović) i onda je pred decom ubili. Silovali su i devojčice od osam godina. Za sve to vreme pevao je silom dovedeni orkestar cigana i udarao u tambure! Na večnu sramotu naše, rimske crkve i jedan Božiji čovek, jedan župnik, u svemu tome je učestvovao! Dečak koga smo spasili brzo se oporavio. I čim je rana zarasla, našom nepažnjom pobegao je iz bolnice i otišao u svoje selo, da traži rodbinu. Poslali smo patrolu za njim, ali uzalud; našli su ga na pragu kuće zaklanog! Od hiljadu i nešto duša u selu više nema nikoga! Istoga dana, to smo otkrili kasnije, kad je izvršen zločin u školi, ustaše su pohvatale još 800 stanovnika sela Prebilovci i sve ih bacili u jamu ili na životinjski način na putu do jame pobili. Spasilo se samo oko 300 muškaraca. Jedino je njima uspelo da probiju ustaški obruč oko sela i da pobegnu u planinu! Tih 300 preživelih jače je od najelitnije Pavelićeve divizije. Sve što su imali da izgube oni su izgubili! Decu, žene, majke, sestre, kuće, imovinu. Čak su i straha od smrti oslobođeni. Smisao njihovog života je jedino u osveti, u strašnoj osveti njih je, u neku ruku i stid što su preživeli! A takvih sela, kao što su Prebilovci, puna je Hercegovina, Bosna, Lika, Dalmacija.

Pokolji Srba su dostigli takve razmere da su u tim krajevima zagađeni i mnogi vodeni izvori. Iz jednog vrela u Popovom Polju, nedaleko od jame u koju je bačeno 4.000 Srba, izbijala je crvenkasta voda, lično sam se u to uverio! Na savest Italije i naše kulture pašće neizbrisiva mrlja, ako se, dok je vreme, ne distanciramo od ustaša i ne sprečimo da se nama pripiše da podržavamo bezumlje!"

Alojzije Mišić, mostarsko-duvanjski biskup, je osudio masakr

Sa hrvatske strane jedini koji je digao glas protesta protiv ovog masakra i pokolja Srba u Hercegovini je bio mostarsko-duvanjski biskup Alojzije Mišić. On, koji inače nije bio protiv prisilnog pokrštavanja Srba, piše Biskupskoj konferenciji rimokatoličke crkve u Zagrebu, 17. novembra 1941.

„Ljude se hvatalo ko zvjerinje. Klalo, ubijalo, — žive u ponor bacalo. Ženske, majke s djecom, odrasle djevojke, djecu žensku i mušku su bacali u jame. Podžupan u Mostaru gospodin Baljić, javno izgovara, ko činovnik, mora bi da šuti ne da telali, da je u Ljubinju samo u jednu jamu 700 pravoslavaca bačeno. Od Mostara do Čapljine odvezla je željeznica šest punih vagona žena, majka i djevojaka, djece ispod deset godina do stanice Šurmanci, gdje su izvagonirani, odvedeni u brda, žive matere s djecom bacali u duboke propunte. Sve je strmoglavljeno i ubijeno. U župi Klepci iz okolnih sela N. N. 3.700 pravoslavaca je ubijeno. Jadnici, bili su mirni. Dalje ne nabrajam. Predaleko bih otišao. U samom gradu Mostaru na stotine ih je vezalo, odvodilo izvan grada pa ko živine ubijali”

Svedočenja preživelih

Iz zapisnika Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača BiH od 7. jula 1946. u kome su sačuvane izjave preživelih svedoka masakra vidi se da su ustaše bile priredile bestijalne orgije silovanja, ne samo žena i devojaka nego i devojčica u dobi od 12 do 15 godina. Po svedočenju jedine žene koja je preživela ovaj masakr, Mare Bulut, ustaše su vadile decu iz kolevki i, držeći ih za noge, razbijali dečije glave o zid pa ih vraćale nesrećnim majkama. Mara Bulut je svedočila da su ustaše nagonile 22-godišnjeg mladića Maksima Buluta da siluje svoju sestru od strica, Stoju Bulut, što je on odbio. Ovoga su mladića ustaše potom podvrgli strašnim mukama. Ustaša Merdžan Nikola je silovao 4. avgusta učiteljicu Stanu Arnaut u školi, a zatim je prepustio njenim učenicima iz Gabele da je grupno siluju nedelju dana sve dok ova žena nije poludela nakon čega je bila masakrirana i zakopana u školskom dvorištu. Devojke koje su se branile od nasilnika završile su skoro nage i tako poslane u smrt. Silovanje devojčica pred njihovim majkama je bio strašni ritual u kome su majke bile prinuđene da pridržavaju svoje maloletne kćeri dok ih ustaše siluju.

Procesiranje zločina

UDBA je 1957. godine izvela pred Okružni sud u Mostaru 14 od bar 150 ustaša-jamara iz Šurmanaca, Međugorja i Bijakovića, na čelu sa Ivanom Jovanovićem Crnim. Član sudskog veća bio je, kao porotnik, Jozo Jelčić, koji je 1941. godine naseljavao ustaše u prazne srpske kuće u Prebilovcima.

Posle rata, glavni zločinac Ivan Jovanović Crni je pobegao i priključio se Titovim partizanima u maju 1945. u Žumberku. Potom je pobegao u okolinu Subotice gde se krio sve do 1956. kada je uhvaćen. Pogubljen je 1958. godine. Samo pet drugih ustaša učesnika u ovom pokolju je osuđeno na smrt, a glavni mozak ovog pokolja, Ludvig Jovanović, brat Crnog, je dobio samo sedam godina zatvora. Ukupno je na sud, od bar 300 zločinaca izvedeno samo 7 drugih koji su osuđeni na 7-8 godina zatvora. U presudi Ivanu Jovanoviću Crnom, Okružni sud u Mostaru je konstatovao da su potpuno ugašena 33 prebilovačka ognjišta i da je ukupno stradalo (ubijeno, poginulo ili bačeno u šurmansku jamu) 830 osoba.

Komunističke vlasti Jugoslavije su skrivale istinu o razmerama ovog zločina tako da su zabranjivale vađenje kostiju srpskih žrtava iz kraških jama u koje su žrtve bile bačene. Otvori većine od ovih jama su bili zabetonirani 1961. godine po nalogu komunističkih vlasti.

Do Drugog svetskog rata Prebilovci su imali preko 1000 stanovnika, rat je preživelo samo 172 stanovnika.

Posmrtni ostaci žrtava

Crkva Hristovog Groba u Prebilovcima, spomen hram

Od septembra 1990. godine je speleološka organizacija „Zelena brda” vadila iz kraških jama na području donje Neretve posmrtne ostatke Srba stradalih od ustaša u Drugom svetskom ratu. Ova je organizacija iz jame Golubnjača u Ržanom dolu izvadila ostatke preko 1000 žrtava. Iz jame Šurmanci su izvadili ostatke 800 a iz jame na Bivoljem brdu ostatke preko 1000 žrtava. U decembru iste godine je ovaj posao nastavila ekipa speleološkog odseka Planinarskog saveza Beograda. Po podacima koji su dobijeni od meštana bilo je 13 jama u koje su ustaše bacali ubijene i žive Srbe. Kosti su vađene iz sedam jama: Golubinke, jame kraj sela Šurmanci, jame na Bivoljem brdu, Vidonje kraj Žitomislića, iz dve jame kraj Hutova i Gornje i Donje Kukavuše. Na osnovu snimljenih materijala prilikom vađenja kostiju, te svedočanstva osoba koje su preživele ove pokolje, snimljena je dokumentarna TV emisija „Evo naše djece” u režiji Zdravka Šotre.

Srpska pravoslavna crkva je 6. avgusta 2015. godine žrtve iz Prebilovaca kanonizovala kao Svete mučenike prebilovačke.

Rat 1991—1995.

Tokom rata u junu 1992. sve kuće u Prebilovcima su bile spaljene i srušene. Spomen-kosturnica u Prebilovcima u koju su bile položene kosti Srba iz Prebilovaca i okolnih sela, pobijenih i bačenih u jame tokom Drugog svetskog rata, su 1992. godine minirale i sravnile sa zemljom hrvatske snage. Na mestu na kome se nalazila spomen-crkva u kojoj su bile kosti oko 4000 Srba izvađenih iz jama 1990—1991. godine je napravljena deponija otpada. Ime Ivana Jovanovića Crnog je među oko 1600 ustaša poginulih „za hrvatsku slobodu” na spomeniku u Čapljini podignutom 2002. godine.

Literatura

• Skoko, Savo (1991). Pokolji hercegovačkih Srba '41. (PDF). Stručna knjiga Beograd. ISBN 86-419-0099-3. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 2. 2014. g. Pristupljeno 20. 2. 2019. 
• Lees, Michael (1992). The Serbian Genocide 1941—1945. Serbian Orthodox Diocese of Western America. 
• Vukčević, Boško S. (1994). Tito: Architect of Yugoslav Disintegration. Rivercross Pub.,. ISBN 978-0-944957-46-2. 
• Perica, Vjekoslav (2004). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-517429-8. 
• Dulić, Tomislav (2005). Utopias of Nation: Local Mass Killing in Bosnia and Herzegovina, 1941—42. Uppsala University Library. ISBN 978-91-554-6302-1. 
• Vukušić, Tomo (2006). MOSTARSKI BISKUP ALOJZIJE MIŠIĆ (1912-1942.) ZA VRIJEME DRUGOGA SVJETSKOG RATA (II.) Prilog proučavanju međucrkvenih i međunacionalnih odnosa, Crkva u svijetu : Crkva u svijetu, Vol. 41 No. 3. Vrhbosanska katolička teologija u Sarajevu. 
• Gaćinović, Radoslav (2017). NASILjE USTAŠA NAD SRBIMA U HERCEGOVINI TOKOM DRUGOG SVETSKOG RATA (PDF). Kultura polisa, god. XIV, br. 32. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 2. 2019. g. Pristupljeno 24. 2. 2019. 

Spoljašnje veze

• „Evo naše djece” (dokumentarni film) Zdravko Šotra
• Prebilovci 1941, Srbi u Bosni i Hercegovini kroz epohe i sudbine