Međunarodni radni logor „Borski rudnik”
| Međunarodni radni logor „Borski rudnik” | |
|---|---|
| Koncentracioni logor | |
 Spomenik logorašima Borskog rudnika | |
  | |
| Koordinate | 44° 04′ 25″ S; 22° 05′ 26″ I / 44.073666° S; 22.0905° I |
| Mesto | Bor |
| Pod kontrolom |  Nacistička Nemačka |
| Komandant | potpukovnik Andraš Balog |
| Postojao | novembar 1941— septembar 1944. |
| Broj zatvorenika | 30.000 |
Međunarodni radni logor „Borski rudnik” bio je vrsta zatvora koji je u Drugom svetskom ratu, stvoren za političke protivnike, pripadnike pojedinih etničkih ili religijskih grupa, civila iz kritičnog vojnog područja ili bilo koju grupu ljudi iz porobljene Evrope u kome su ova lica korišćena za rad na iskopavanju rude bakra, strateške sirovine za Treći rajh.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
U istočnoj Srbiji, na prostoru od Kostolca do Bora i Prahova, tokom Drugog svetskog rata Nemački Rajh organizovao je jedno od najvećih evropskih gradilišta. Od posebnog značaja bio je rudnik bakra i flotacija u Boru, odakle se 1943. godine namirivalo 50% nemačkih potreba za ovim metalom. U tom smislu od novembra 1941. na ovom prostoru bilo je organizovano ukupno 33 logora, i to: radnih logora, logora za obveznike Nacionalne službe rada, kao i kažnjeničkih logora (Štraflager - organizovani u leto 1942. godine).[2]
Tokom 1942. godine u samom Boru izgrađen je čitav sistem koncentracionih radnih logora, kojih je na ovom području bilo oko 20. Tako je Bor postao jedan od najvećih međunarodnih radnih logora na Balkanskom poluostrvu koje su snage cila Osovine pokorile tokom Drugog svetskog rata.[3]
U Borskim radnim logorima tokom nemačke okupacije Srbije bila je grupisana radna snaga ne samo naroda sa područja Jugoslavije već i iz mnogih pokorenih država Evrope; pa su među logorašima bile i manje grupe Francuza, Holanđana, Poljaka, Čeha, i nekoliko hiljada grčkih antifašista.[4]
Februara 1943. Treći rajh je zatražio od Mađarske da se u Borski rudnik uputi 10.000 Jevreja za kopanje rude. Na ovaj zahtev, Mađarska je u periodu od 11. jula do 30. oktobra uputila četiri železnička transporta sa licima, koja su na njenoj teritoriji bila osuđena na prisilan rad. U četvrtom transportu, raspoređenom u 4 čete bilo je i 6.200 Jevreja iz Mađarske, Čehoslovačke i Rumunije, ali i Jevreja iz Bačke.
| „ | „O broju Jevreja iz Bačke, koji su upućeni na prinudni rad u Borski rudnik postoje različiti podaci. U knjizi Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji navodi se na strani 159, da ih je bilo 500 do 600.”[5] | ” |
Posle kapitulacije Italije i 5.000-6.000 italijanskih vojnika privedeno je u radne logore locirane na prostoru Borskog rudnika.
U dokumentu koji je objavljen u knjizi Aleksandra Vojinovića NDH u Beogradu, navedeno je da su i Hrvati iz Banata koji se nisu prijavili u nemačku vojsku bili hapšeni i slati na prinudni rad u borski rudnik.[6]
Uprava logora i mučenje logoraša[uredi | uredi izvor]
Radni logor obezbeđivala je mađarska straža, a komandat logora do kraja 1943. bio je potpukovnik Andraš Balog, koji je po nalogu Nemaca, smenjen „zbog blagog postupanja prema logorašima”. Zamenio ga je pukovnik Ede Maranji (Marani), koji je primenio najzverskije metode mučenja logoraša, i uveo poseban logorski sud koji je izricao smrtne kazne za najmanji prekršaj „logorske discipline” . Naročito su zverski mučeni oni logoraši, koji bi bili uhvaćeni prilikom pokušaja bekstva.[7]
O teškom stanju i brojnim zverstvima logoru najbolje govori i ovaj citat:
| „ | Prema izveštaju Nedićeve komisije ljudi angažovani na najtežim poslovima bili su upola goli, bosi, oskudno obučeni, smešteni u barakama bez prozora i vrata. Ljudi su tamo predstavljali samo brojke, a ne imena i ličnosti i njihovo je bilo da daju poslednju kap snage. Na stotine Jevreja izlagani su stravičnim torturama.[7] | ” |
Napuštanje i prestanak rada logora[uredi | uredi izvor]
Kako su se septembra 1944. Boru približile partizanske jedinice, uprava logora pristupila je hitnoj evakuaciji jevrejskih logoraša. Oni su bili podeljeni u dve grupe.
Prva grupa, koja je brojala oko 3.600 Jevreja krenula je pešice 17. septembra 1944. preko Petrovca na Mlavi, Male krsne sve do Beograda, te dalje preko Pančeva i Titela do Crvenke. Nakon ovog krajnje iscrpljujyćeg puta, kao i usputnih streljanja, u Baju je stiglo oko 1.300 logoraša, koji su potom prevezeni u logore u Nemačkoj.[8]
Napuštanje logora druge grupe Jevreja sprečile su jedinice XXIII srpske divizije koje su izvršile napad na Borski rudnik. Iz ove grupe NOVJ priključilo se 39 Jevreja.[7]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ S. Veg, Sistem nemačke okupacione vlasti u Banatu 1941—1944, Zbornik za društvene nauke Matice Srpske. sv. 35, 1963.
- ^ Eugen Kogon, Država SS-a. Sistem njemačkih koncentracionih logora, Zagreb 1982.
- ^ Venceslav Glišić, Teror i zločini nacističke Nemačke u Srbiji 1941—1944, Beograd 1970.
- ^ Dragoljub Petrović, Istočna Srbija u ratu i revoluciji 1941—1944.
- ^ Jevrejski pregled 11—12, Beograd 1968, str. 4.
- ^ Aleksandar Vojinović, NDH u Beogradu, Naklada Pavičić Zagreb, 1995. 367
- ^ a b v Tomislav Pajić, Prinudni rad i otpor u logorima Borskog rudnika 1941—1944, Beograd 1989.
- ^ Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941—1945. Žrtve genocida i učesnici NOR, Beograd 1980.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Nikola Živković, Jugosloveni u fašističkim logorima u II svetskom ratu, Vojnoistorijski glasnik, 1 (1995).