Nacionalizam

Nacionalizam je višeznačni pojam koji u najširem smislu označava privrženost određenoj naciji. Pošto je termin nacija takođe višeznačan, konkretno značenje pojma nacionalizam po pravilu zavisi od konteksta upotrebe. Kao složena društvena pojava, nacionalizam se javlja u raznim oblicima, koji imaju svoje posebne karakteristike, usled čega u društvenim naukama postoje brojne definicije i klasifikacije nacionalizma. U najznačajnije oblike nacionalizma ubrajaju se: etnički nacionalizam, građanski nacionalizam, teritorijalni nacionalizam i religijski nacionalizam, a pored ovih postoje i drugi vidovi nacionalizma, koji se definišu prema svojim ideološkim obeležjima.

Nacionalizam se često definiše kao privrženost sopstvenom narodu i državi, čiji se interesi po pravilu stavljaju na prvo mesto, ispred interesa drugih naroda i država. Pojam se takođe odnosi na doktrinu ili politički pokret po kojem određena nacija, definisana prema izabranim kriterijumima, ima pravo da konstituiše nezavisnu, suverenu ili autonomnu političku zajednicu, baziranu na zajedničkim istorijskim, političkim i drugim obeležjima.

Nacionalizam se tokom istorije javljao i u svojim ekstremnim oblicima, kao što su fašizam u Italiji (1922-1945) i nacizam u Nemačkoj (1933-1945). Nacionalizmi ove vrste zagovaraju autoritarnu i militarizovanu državu sa ograničenim pravima građana, uz podsticanje etničke mržnje i rasizma u vidu antisemitizma, antislavizma i isticanja navodne superiornosti arijevske rase.

Kao pojava, smatra se da je nacionalizam nastao s početka 19. veka sa pojavom romantizma u umetnosti i književnosti i kao odgovor na univerzalnost renesanse i humanizma. Pre pojave nacionalizma, kriterijum za razlikovanje među ljudima je uglavnom bila religija, a od početka novog veka (16. vek) do Napoleonovih ratova dolazi do formiranja jedinstvenih jezika, i tradicije se međusobno mešaju stvarajući veće grupe ljudi iste kulture. Ovo vremenom dovodi do stvaranja nacija, tj. velikih grupa ljudi koji govore istim jezikom, koji su iste vere i imaju sličnu tradiciju. Do Berlinskog kongresa 1878. godine stvorene su sve veće nacionalne države.

Nacionalizam je doveo do pojave nacionalnih država (države čije su granice definisane jezičkim ili kulturološkim granicama, a ne osvojenim teritorijama kao što je to bio slučaj ranije). Ovaj fenomen je doveo do jednog od najvećih talasa promene karte Evrope. Među novonastalim (nacionalnim) državama su Nemačka i Italija koje su ubrzo postale svetske velesile.

Nacionalizam je složen pojam koji obuhvata različite nivoe nacionalne svesti. U osnovi je to snažna nacionalna svest koja podrazumeva ljubav prema svojoj naciji, dobro poznavanje nacionalne istorije i kulture, isticanje nacionalnih obeležja, nacionalni ponos i strasno zalaganje za nacionalni prosperitet.

Razvijeni pojam nacionalizma podrazumeva političku ideologiju, sistem vrednosti, predstava, načela, stavova, predrasuda i stereotipa, čije jezgro čini romantičarski kult naciona i nacionalne države, oko kojeg se ispredaju mitovi, legende koji se odnose na idealizovani nacionalni karakter i mistifikovanu nacionalnu istoriju.

Osnovna socijalno-psihološka funkcija nacionalizma je formiranje i učvršćivanje nacionalnog identiteta, kao i buđenje i jačanje nacionalne svesti radi homogenizacije nacije i učvršćivanja nacionalne države.

Suprotno, ekstremni slučajevi nacionalizma u odnosu na pozitivni odnosno negativni sentiment, vode ka šovinizmu.

Istorija nacionalizma

Nacionalizam u modernom smislu nastaje u atmosferi kulturalnih i političkih promena u 18. veku koje su poznate pod nazivom „prosvetiteljstvo“, kada apsolutna monarhija širom Evrope postepeno zamenjuje vekovne „feudalne“ oblike političkog i ekonomskog života u korist produktivnijih odnosa zasnovanih na jačanju uloge države i tržišta, a na štetu uloge lokalnih samouprava, strukovnih udruga, te crkvenih laičkih bratovština i crkvenih redova. Kao glavni saveznik monarha u tom jačanju države se pojavljuje srednja klasa - tj. građanstvo - koje traži i nalazi svoje mesto u predvođenju nacionalističkih projekata, od Italije i Nemačke, do Irske i Argentine. Za nacionaliste, suverenitet nije izraz dužnosti ili volje plemićkog staleža da se podvrgne suverenoj vlasti neke vladarske dinastije, nego je državni suverenitet prirodno pravo određenog naroda koji političkim okupljanjem postaje „nacija“. Engleski povesničari nalaze prve nacionalističke ideje u svojem narodu u 1740-im godinama; a sasvim zaokruženu nacionalističku platformu na prijelazu iz 1780-ih u 1790.te godine.

Za rane oblike nacionalizma, karakteristična je njegova veza sa monarhizmom. Kasnije nastaju i nacionalizmi koji imaju jak republikanski naboj.

Valja opaziti da nacionalna država tokom istorije često nastoji da sebi osigura narod - kako se najočitije može videti na primeru država Severne i Latinske Amerike, gde nastaju narodi vrlo raznorodnog etničkog porekla: tu se vidi kako nacija može nastati iz države, umesto da nastaje iz naroda. Takve nacije (poput npr. Čileanske, Peruanske ili Američke) takođe imaju svoje nacionaliste i nacionalističke doktrine.

U prvoj polovini 19. veka nacionalizmi (nemački, italijanski, mađarski, poljski ...), čvrsto povezani sa tadašnjom verzijom liberalizma, postepeno postaju najznačajniji reformskim pokret; često sa spremnošću da svoje ciljeve postignu revolucionarnim (tj. nasilnim) metodama: delatnost raznih nacionalističkih tajnih društava je kulminirala u „proleću naroda“ revolucionarne 1848. godine.

Poentirajući na neuspesima liberalnih režima s kraja XIX i početka XX veka da osiguraju dostojne uslove života za široke narodne slojeve, momentum u korištenju nacionalističkih projekata preuzimaju desne totalitarne ideologije. Nacionalizam kod različitih pojavnih oblika fašizma postaje nerazdvojivi deo tih ideologija koje grade viziju sveopšteg idejnog jedinstva naroda, jednopartijske vladavine, militarizma i etatizma (izrazitog mešanja države u svekoliki društveni i gospodarski život).

Levičarske ideologije su se u znatnom broju zemalja - od Indije za vreme Nehrua do Srbije za vladavine Slobodana Miloševića - takođe povezivale sa izrazitim nacionalizmom.

Značenja

Određeni fenomeni koji bi se mogli nazvati nacionalizmom su postojali kroz sva vremena istorije, ali se u svom modernom obliku nacionalizam javlja tek u Novom veku, prvo sa stvaranjem apsolutnih monarhija koje su stvorile okvir za stvaranje zajedničkog nacionalnog identiteta među podanicima (najčešće u Zapadnoj Evropi). Kasnije se nacionalizmi pojavljuju i kao kulturni pokreti u višeetničkim državama gde je prosvetiteljstvo i širenje pismenosti dovelo do stvaranja posebnih nacionalnih identiteta - tako je hrvatski nacionalizam nastao u okviru višeetničke Austrougarske monarhije, jednako kao češki, mađarski, slovenski i drugi nacionalizmi.

Nacionalizam se često prožima s drugim ideologijama kao što su konzervativizam, socijalizam i liberalizam. U 19. veku se nacionalizam počeo izražavati kao rasizam i imperijalizam, a u 20. veku je poslužio kao podloga za fašizam (nacizam). Krajem 20. veka se u nekim slučajevima počeo izražavati i kao verski fundamentalizam.

Nacionalizam se u 19. veku nametnuo kao dominantna ideologija u svetu te je imao ključnu ulogu u mnogim važnim događajima kao što je izbijanje prvog i Drugog svetskog rata, antikolonijalnim oslobodilačkim pokretima, te u nizu etničkih sukoba od kojih mnogi traju i do današnjeg dana.

S obzirom na ulogu koju je odigrao u izbijanju nekih od najkrvavijih događaja u istoriji, termin „nacionalizam“ se često koristi na pežorativni način, te se povezuje uz etničku netoleranciju, etničko čišćenje, šovinizam i militarizam. S druge strane mu se često daje pozitivan predznak, kada se manifestira u obliku oslobodilačkih pokreta protiv velikih imperijalističkih sila (Ujedinjeno Kraljevstvo - Indija); ili radi odbrane od neugodnih suseda (npr. Indija - Pakistan), odnosno kada daje podsticaj za napredak kulture i tehnologije kroz miroljubivo takmičenje nacionalnih država.

Etnički nacionalizam

Glavni članak: Etnički nacionalizam

Poseban oblik nacionalizma koji se zasniva na etničkom konceptu nacije, naziva se etnički nacionalizam ili etnonacionalizam.

Religijski nacionalizam

Glavni članak: Religijski nacionalizam

Poseban oblik nacionalizma sa naglašenom verskom, odnosno religijskom komponentom naziva se religijski nacionalizam, odnosno verski nacionalizam. Jedno od osnovnih obeležja religijskog nacionalizma ogleda se u nastojanju da se sopstvenoj naciji posredstvom religije pribavi svojstvo "izabranog naroda" koji uživa posebnu milost, blagoslov ili zaštitu, dobijenu od određenog božanstva.

Kleronacionalizam

Poseban oblik religijskog nacionalizma sa naglašenom klerikalnom komponentom, naziva se klerikalni nacionalizam ili kleronacionalizam. Kleronacionalizam ne treba mešati sa klerofašizmom, koji predstavlja religijski oblik fašizma.

Šovinistički nacionalizam

Glavni članak: Šovinizam

Šovinistički nacionalizam, odnosno nacional-šovinizam je pojava međunacionalne mržnje. Do šovinizma najčešće dolazi usled osećaja nadmoći ili uzvišenosti nad ostalim nacijama ili osećaja ugroženosti od strane drugih nacija.

Internacionalizam

Tokom vekova postojale su mnoge državne i slične asocijacije koje su obuhvatale više od jednog naroda. Čak i na naddržavnom nivou, zemlje su se - na faktičnom i pravnom nivou - međusobno prepoznavale (svrstavale) kao hrišćanske zemlje, ili muslimanske zemlje.

Sa pojavom modernog nacionalizma, nastaju i moderni internacionalizmi. Osobito su upadljivi bili internacionalizmi nastali nakon Drugog svetskog rata oko Sovjetskog Saveza (socijalističke zemlje, od kojih je većina bila formalno uključena u vojne i ekonomske saveze sa ključnom ulogom Sovjetskog Saveza) i SAD („zemlje slobodnog svijeta“ sa raznim regionalnim, ekonomskim i vojnim savezima, uvek uz ključnu ulogu SAD).

Takvi internacionalizmi ne podrazumevaju samo zajedničke interese uključenih nacija, nego i stanovito ideološko istomišljeništvo i savezničku lojalnost. Za nacionaliste, pretpostavka zdravog internacionalizam je - zdravi nacionalizam.

Politikološki aspekti

Mnogi politikolozi su teoretisali o osnovama moderne nacionalne države i konceptu suvereniteta. Koncept nacionalizma u političkim naukama proističe iz tih teoretskih osnova. Filozofi poput Makijavelija, Loka, Hobsa, i Rusa su konceptualisali stanje kao rezultat „društvenog ugovora“ između vladara i individua. Veber pruža najčešće korišćenu definiciju države, „ona ljudska zajednica koja uspešno traži monopol nad legitimnim fizičkim nasiljem na određenoj teritoriji“. Prema Benediktu Andersonu, nacije su „zamišljene zajednice“, ili društveno konstruisane institucije.

Mnogi naučnici su uočili odnos između izgradnje države, rata i nacionalizma. Mnogi naučnici veruju da je razvoj nacionalizma u Evropi (a potom i moderne nacije-države) posledica ratne opasnosti. „Eksterne prijetnje imaju tako snažan efekat na nacionalizam jer ljudi na dubok način shvataju da su pod pretnjom zbog toga ko su oni kao nacija, te su prisiljeni da prepoznaju da samo kao nacija uspešno mogu poraziti pretnju“. Sa povećanim spoljnim pretnjama, državni ekstraktivni kapaciteti kapaciteti se povećavaju. Džefri Herbst tvrdi da je nedostatak spoljašnjih pretnji zemljama u podsaharskoj Africi, posle nezavisnosti, je povezan sa slabim državnim nacionalizmom i državnim kapacitetima. Bari Posen tvrdi da nacionalizam povećava intenzitet rata i da države namerno promovišu nacionalizam u cilju poboljšanja njihovih vojnih sposobnosti.

Literatura

• Abazović, Dino (2006). Za naciju i Boga: Sociološko određenje religijskog nacionalizma. Sarajevo: Magistrat. 
• Abazović, Dino (2010). „Religijski nacionalizam na Zapadnom Balkanu”. Iščekujući Evropsku uniju: Stabilizacija međuetničkih i međureligijskih odnosa na Zapadnom Balkanu (PDF). 1. Beograd: Beogradska otvorena škola. str. 13—23. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 02. 2017. g. Pristupljeno 10. 06. 2019. 
• Anderson, Benedict (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso. 
• Audi, Robert (1999). The Cambridge Dictionary of Philosophy. Cambridge University Press. 
• Baycroft, Timothy. Nationalism in Europe 1789–1945 (1998).
• Beljinac, Nikola (2013). „Patriotska privrženost za pluralna društva od liberalnog nacionalizma ka ustavnom patriotizmu” (PDF). Sintezis. 5 (1): 101—119. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 08. 2019. g. Pristupljeno 10. 06. 2019. 
• Billig, Michael (1995). Banal Nationalism. London: Sage. 
• Breuilly, John (1994). Nationalism and the State (2nd izd.). University of Chicago Press. 
• Bodrožić, Đuro (2012). „Nacija na zapadu: Poreklo i suština zapadnoevropskog nacionalizma” (PDF). Politička revija. 31 (1): 81—96. 
• Breuilly, John, ed. The Oxford handbook of the history of nationalism (Oxford UP, 2013).
• Brubaker, Rogers (1996). Nationalism Reframed: Nationhood and the National Question in the New Europe. Cambridge UP. 
• Vrcan, Srđan (2006). Nacija, nacionalizam, moderna država: Između etnonacionalizma, liberalnog i kulturnog nacionalizma ili građanske nacije i postnacionalnih konstalacija (PDF). Zagreb: Golden marketing. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 09. 2019. g. Pristupljeno 10. 06. 2019. 
• De Benoist, Alain (2004). „On Identity”. Telos. 2004 (128). 
• Delanty, Gerard; Kumar, Krishan, ur. (2006). The Sage Handbook of Nations and Nationalism. London: Sage Publications. 
• Gellner, Ernest (1983). Nations and Nationalism. Cornell University Press. 
• Gelner, Ernest (1997). Nacije i nacionalizam. Novi Sad: Matica srpska. 
• Gerrits, Nationalism in Europe since 1945 (2015).
• Greenfeld, Liah (1992). Nationalism: Five Roads to Modernity. Harvard University Press. 
• Zgodić, Esad (2012). Teritorijalni nacionalizam: Ideologija, zlotvorstvo i alternative. Sarajevo: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava. 
• James, Paul (1996). Nation Formation: Towards a Theory of Abstract Community. London: Sage Publications. 
• James, Paul (2006). Globalism, Nationalism, Tribalism: Bringing Theory Back In. London: Sage Publications. 
• Jerotić, Vladeta (1995). Vera i nacija (1. izd.). Beograd: Tersit. 
• Jusdanis, Gregory (2001). The Necessary Nation. Princeton UP. 
• Kingston, Jeff. Nationalism in Asia: A History Since 1945 (2016).
• Kohn, Hans. Nationalism: Its Meaning and History (1955) 192pp, with primary sources online
• Kohn, Hans. The idea of nationalism: A study in its origins and background (1944; 2nd ed. 2005 with introduction by Craig Calhoun). 735pp; an often-cited classic
• Kymlicka, Will (1995). Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights. Oxford: Clarendon Press. 
• Leoussi, Athena S., ur. (2001). Encyclopedia of Nationalism. New Brunswick, N.J: Transaction Publishers. 
• Kramer, Lloyd. Nationalism in Europe and America: Politics, Cultures, and Identities since 1775 (2011). excerpt
• Malesevic, Sinisa (2006). Identity As Ideology: Understanding Ethnicity and Nationalism. Palgrave Macmillan. 
• Malesevic, Sinisa (2013). Nation-States and Nationalisms:Organization, Ideology and Solidarity. Polity. 
• Miller, David (1995). On Nationality. Oxford: Oxford University Press. 
• Miljković-Matić, Jelena (2007). „O etničkoj i građanskoj komponenti pojma nacije”. Politička revija. 14 (2-4): 871—879. 
• Miscevic, Nenad (1. 6. 2010). „Nationalism”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. 
• Motyl, Alexander, ur. (2001). Encyclopedia of Nationalism. San Diego: Academic Press 2 vol. 
• Nilsen, Kaj (2001). „Kulturni nacionalizam, ni etnički, ni građanski”. Nova srpska politička misao. 8: 143—154. 
• Özkirimli, Umut (2010). Theories of Nationalism: A Critical Introduction (2nd izd.). Palgrave Macmillan. 
• Paterson, Lindsay (2000). „Civil Society: Enlightenment Ideal and Demotic Nationalism”. Social Text. 18 (4): 109—116. 
• Perica, Vjekoslav (2002). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. New York: Oxford University Press. 
• Pollard, John F. (2008). „Clerical Fascism: Context, Overview and Conclusion”. Clerical Fascism in Interwar Europe. London-New York: Routledge. str. 221—234. 
• Smith, Anthony D. (1981). The Ethnic Revival in the Modern World. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Smith, Anthony D. (1995). Nations and Nationalism in a Global Era. Cambridge: Polity Press. 
• Smith, Anthony D. (2000). The Nation in History: Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism. Hanover: University Press of New England. 
• Smith, Anthony D. (2010) [2001]. Nationalism: Theory, Ideology, History (2. izd.). Cambridge: Polity Press. 
• Smith, Anthony D. (2009). Ethno-symbolism and Nationalism: A Cultural Approach. London and New York: Routledge. 
• Smith, Anthony D. (2013). The Nation Made Real: Art and National Identity in Western Europe, 1600-1850. Oxford: Oxford University Press. 
• Snyder, Louis L. (1990). Encyclopedia of Nationalism. New York: Paragon House. 
• Spira, Thomas, ur. (1999). Nationalism and Ethnicity Terminologies: An Encyclopedic Dictionary and Research Guide. Gulf Breeze, FL: Academic International Press. Arhivirano iz originala 16. 03. 2009. g. Pristupljeno 05. 08. 2017. 
• Stupar, Milorad (1997). „O pojmu građanina - nacionalizam vs. kosmopolitizam”. Filozofija i društvo: Zbornik radova. 11: 23—40. Arhivirano iz originala 24. 09. 2019. g. Pristupljeno 10. 06. 2019. 
• Subotić, Milan (2005). „Crno-beli svet: Prilog istoriji dualnih tipologija nacionalizma” (PDF). Filozofija i društvo: Zbornik radova. 26 (1): 9—64. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 07. 2019. g. Pristupljeno 06. 09. 2019. 
• Subotić, Milan (2007). Na drugi pogled: Prilog studijama nacionalizma. Beograd: Institut za filozofiju i društvenu teoriju. 
• Hayes, Carlton J. The Historical Evolution of Modern Nationalism (1928) the first major scholarly survey.
• Hechter, Michael (2001). Containing Nationalism. Oxford University Press Oxford. 
• Hobsbawm, Eric J. (1992). Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth, Reality (2nd izd.). Cambridge: Cambridge University Press. 
• Hobsbaum, Erik (1996). Nacije i nacionalizam od 1780: Program, mit, stvarnost. Beograd: Filip Višnjić. 
• Šuvar, Stipe (1986). Svi naši nacionalizmi. Valjevo: Milić Rakić. 
• White, Philip L.; White, Michael Lee (2008). „Nationality: The History of a Social Phenomenon”. Nationality in World History. 

Spoljašnje veze

• „Nationalism”. Internet Modern History Sourcebook. Fordham University. Arhivirano iz originala 28. 10. 2014. g. Pristupljeno 05. 08. 2017. 
• „The Nationalism Project”. Association for Research on Ethnicity and Nationalism in the Americas. University of South Carolina. Arhivirano iz originala 02. 10. 2019. g. Pristupljeno 05. 08. 2017. 
• Nationalism : selected references