Neuron
| Nervna ćelija | |
|---|---|
 Šema građe multipolarnog neurona i sinapsi. | |
| Detalji | |
| Identifikatori | |
| Latinski | neuronum |
| Grčki | νεῦρον |
| MeSH | D009474 |
| NeuroLex ID | sao1417703748 |
| TA | A14.0.00.002 |
| TH | H2.00.06.1.00002 |
| FMA | 54527 |
| Anatomska terminologija | |
Nervne ćelije (neuroni) imaju ulogu provodnika (konduktora) nadražaja od receptora do CNS-a, od CNS-a do odgovarajućih ćelija i organa (efektori) koji će odreagovati na nadražaj, i ulogu prenosa i skladištenja informacija u nervnom sistemu. To su visokodiferencirane ćelije koje nemaju sposobnost deljenja (izuzetak su mirisni neuroni koji se kod čoveka obnavljaju svaka dva meseca).
Morfologija neurona[uredi | uredi izvor]
Neuroni se sastoje od:
- tela (soma) ili perikariona (od gr. peri = oko; karyon = jedro) sa koga polaze
- dve vrste nastavaka (neurita):
Dendriti su kratki, razgranati nastavci koji nadražaj dovode do tela neurona. Broj dendrita može biti manji ili veći ili mogu i potpuno da odsustvuju. Oni se dalje mogu granati i na ograncima se uočavaju brojni dendritski trnići.
Akson (grč. axon=osovina) ili neurit (nervno vlakno) je neparan nastavak koji se nalazi samo na kraju grana. Akson nadražaj odvodi od tela neurona ka sledećem neuronu.
Sa svim delovima nervne ćelije, dakle telom, dendritima i aksonom uspostavljaju vezu mnogobrojni kako neuroni tako i nastavci glijalnih ćelija pa se svi ti nastavci zajedno nazivaju neuropila (od gr. pilos= svaljana vuna, filc).
Telo neurona[uredi | uredi izvor]
Telo neurona (soma, perikarion) predstavlja metabolički centar nervne ćelije. U njemu se nalazi jedro sa izraženim jedarcetom.
U granularnoj citoplazmi nalaze se brojne organele neophodne za intenzivnu metaboličku aktivnost neurona - ribozomi, endoplazmin retikulum, Goldžijev aparat, mitohondrije i elementi citoskeleta.
Nakon bojenja baznim histološkim bojama, u citoplazmi se uočavaju brojne granule, čija veličina i broj zavise od fiziološke aktivnosti neurona. Te bazofilne strukture su endoplazmini retikulumi, koji se u nervnim ćelijama nazivaju Nislova telašca. U telu nervne ćelije uočavaju se brojne mitohondrije u kojima se odvija intenzivan oksidativni metabolizam neurona. U citoplazmi se uočavaju i brojni lizozomi, organele specijalizovane za razgradnju istrošenog unutarćelijskog materijala.[1]
Primarni lizozom sadrži hidrolitičke enzime koji razgrađuju istrošeni ćelijski materijal. Kada se primarni lizozom spoji sa fagozomom - „kesicom“ koja sadrži materijal koji treba da se razgradi - nastaje sekundarni lizozom. Deo materijala u sekundarnom lizozomu, i nakon delovanja hidrolitičkih enzima, ostaje nerazgrađen. Ovakav lizozom sa nerazgradljivim ćelijskim materijalom naziva se tercijarni lizozom.
Kod ćelija drugih tipova tercijarni lizozomi retko se uočavaju, jer ćelije imaju određeni životni vek, što znači da tokom života ćelije umiru i zamenjuju se novonastalim ćelijama. Međutim, nervne ćelije se ne dele tokom života jedinke i ne zamenjuju se novim nervnim ćelijama, pa se tercijarni lizozomi nagomilavaju u neuronima tokom života, formirajući složene lamelarne strukture - lipofuscinske granule. Budući da su broj i veličina lipofuscinskih granula u direktnoj korelaciji sa starošću neurona (i organizma), ove granule se nazivaju pigment starenja.
Telo je prošireni deo nervne ćelije koji može biti različitog oblika. Nislovom metodom oboje se tela nervnih ćelija u kojima se uočavaju:
- krupno, centralno, svetlo (euhromatsko) jedro u kome je jako obojeno jedarce;
- jako obojena Nislova tela, složene grupacije granula, cevčica, vezikula koja u stvari odgovaraju skupinama hrapavog endoplazmatičnog retikuluma i poliribozoma; najviše ih ima u telima motornih neurona;
- elementi citoskeleta: mikrotubule, mikrofilamenti i neurofilamenti (intermedijarni filamenti koji se nalaze samo u nervnim ćelijama);
Na osnovu tog bojenja moguće je ustanoviti broj, veličinu, oblik kao i raspored tela neurona i ćelija glije.
Veličina tela[uredi | uredi izvor]
Veličina tela neurona kreće se u mikroskopskim razmerama. Prečnik tela patuljastih neurona, kakvi su npr. zrnasti neuroni kore malog mozga čoveka je 7-8 μm. Divovski neuroni, kao što su Purkinjeove ćelije u kori malog mozga čoveka, imaju prečnik od 120 - 150 μm. Između ovih, prema veličini krajnjih, mogu se opisati neuroni koji su mali, srednje veliki i veliki.
Oblik tela[uredi | uredi izvor]
Smatra se da se prema morfologiji (obliku) tela može razlikovati čak nekoliko stotina neurona, među kojima se mogu izdvojiti:
- zrnasti (granularni) neuroni koji imaju malo, okruglo telo sa tamnim krupnim jedrom i tankim perifernim slojem citoplazme pa liče na zrnce; obrazuju zrnaste slojeve u kori velikog i malog mozga čoveka;
- piramidni neuroni čija su tela trouglasta, slična piramidi; grade piramidalne slojeve u kori velikog mozga čoveka;
- vretenasti neuroni sa izduženim telima oblika vretena kakvi su npr. neuroni šestog sloja kore velikog mozga čoveka
- zvezdasti neuroni i dr.
Međusobni raspored tela neurona[uredi | uredi izvor]
Tela neurona mogu biti raspoređena tako da obrazuju strukture:
- u centralnom nervnom sistemu su to:
- jedra (nuclei) predstavljaju grupacije tela neurona sa sličnim citološkim osobinama i čiji aksoni imaju zajedničku putanju, funkciju i ciljno mesto; poznati primeri koji su vidljivi i golim okom jesu crveno i crno jedro (nucleus ruber, nucleus niger) srednjeg mozga čoveka i mnogi drugi u ostalim delovima mozga;
- slojevi (laminae, strata) kada su neuroni raspoređeni u vidu tankih ploča; ako su te ploče naslagane jedna na drugu onda je u pitanju slojevita (laminarna) građa; slojevi mogu graditi koru (cortex) kao što je to slučaj u velikom mozgu (cortex cerebri) i malom mozgu (cortex cerebelli);
- izvan CNS-a su ganglije i to dva tipa:
- spinalne ganglije
- vegetativne (autonomne) ganglije
Funkcije tela neurona[uredi | uredi izvor]
Kada je otkrivena struktura i sastav Nislovih tela postalo je jasno da su tela nervnih ćelija centri metaboličkih aktivnosti kojima se ispunjava trofička funkcija tela u odnosu na dendrite i aksone. U njima se odvijaju procesi sinteze svih bitnih proteina koji regulišu procese ne samo u telu već i u nastavcima koji sa njega polaze.
Dendriti[uredi | uredi izvor]
Dendriti su kratki i razgranati protoplazmatični nastavci koji se pružaju oko ćelijskog tela. Grane dendrita, prema blizini u odnosu na ćelijsko telo, mogu biti primarne, sekundarne i tercijalne. Područje koje pokrivaju svi ogranci jednog dendrita naziva se dendritska zona. Dendriti su po pravilu tanji od aksona, a njihov prečnik se smanjuje idući prema terminalnim grananjima. Kod mnogih neurona, na površini najsitnijih dendritskih grana nalaze se ispupčenja pečurkastog oblika, trnoliki izraštaji, koji su prekriveni brojnim sinaptičkim završecima drugih ćelija. Stoga, dendriti sa trnolikim izraštajima predstavljaju glavni prijemni region nervne ćelije. Trnoliki izraštaji oduvek su fascinirali neurobiologe, od kada ih je, 1888. godine, prvi put opisao Ramon Kahal. Danas je poznato da broj dendritskih grana i trnolikih izraštaja zavise od kvaliteta sredine u kojoj se čovek razvija, kako u detinjstvu, tako i tokom života.
Izražene strukturne promene na dendritima - neuobičajeno dugi i tanki dendriti sa malim brojem trnolikih izraštaja - otkriveni su na neuronima osoba koja ispoljavaju zaostajanje u kognitivnom razvoju.
Imaju funkciju primanja nadražaja koji dolaze od drugih neurona i njihovom provođenju ka telu nervne ćelije. U citoplazmi dendrita nalaze se:
- brojne mikrotubule,
- malo neurofilamenata,
- aktinskih filamenata najviše u predelu dendritskih trnića,
- ribozomi, poliribozomi
- mitohondrije.
Ostvaruju brojne sinapse. Kao receptori, senzitivni završeci, primaju različite vrste osećaja: bol, toplotu, dodir, ukus, miris, zvuk itd.
Akson[uredi | uredi izvor]
Nervne ćelije po pravilu poseduju jedno nervno vlakno ili akson. Izuzetak predstavljaju amakrine ćelije mrežnjače, koje pored brojnih dendrita nemaju ni jedan akson, kao i pseudounipolarni neuroni, koji poseduju jedan akson koji se na samom početku grana na dva ogranka. Dužina aksona kod različitih tipova neurona, varira od manje od milimetra do preko jednog metra, a prečnik aksona od 0.3 μm do oko 25 μm kod čoveka.
Sam početak aksona, mesto gde akson započinje pružajući se od ćelijskog tela, nešto je deblji od ostatka aksona i naziva se aksonski brežuljak. Kod većine aksona, aksonski brežuljak ima ulogu zone u kojoj nastaju akcioni potencijali, pa se naziva i inicijalni segment aksona (izuztetak od ovog pravila predstavljaju pomenuti pseudounipolarni neuroni, koji imaju ulogu senzitivnih neurona). Na samom kraju, nervno vlakno se grana na veći broj protoplazmatičnih končića sa zadebljalim krajevima. To su sinaptička proširenja. Akson, između aksonskog brežuljka i sinaptičkog proširenja ima konstantan dijametar, što je važna odlika aksona, od značaja za njegova električna i nadražljiva svojstva. Taj deo aksona naziva se pravi akson (axon proper). Sinaptičko proširenje nervnog vlakna je glavni predajni deo nervne ćelije, jer tim delom nerva ćelija ostvaruje kontakt sa drugom ćelijom. U sinaptičkom proširenju nalaze se sinaptičke vezikule sa neurotransmiterom, koji posreduje u komunikaciji nervne ćelije sa drugim ćelijama.
S obzirom na to da se celokupan genetički materijal i organele na kojima se odvija sinteza proteina nalaze u telu neurona, proteinske komponente koje ostvaruju svoju ulogu u udaljenim delovima aksona, na primer, na njegovom distalnom kraju, transportuju se do tog mesta unutarćelijskim aksonskim transportom. Ukoliko se prekine protok materijala od ćelijskog tela duž aksona, deo aksona koji se nalazi iza oštećenja degeneriše. Aksonski transport odvija se zahvaljujući posebnim elementima citoskeleta – mikrotubulama. Transport duž aksona, od ćelijskog tela prema sinaptičkom proširenju naziva se anterogradni transport, dok se transport u suprotnom smeru, od sinaptičkog proširenja do ćelijskog tela, naziva retrogradni transport.
Transport materijala duž aksona odvija se i različitom brzinom. Primera radi, neke ćelijske komponente putuju brzinom od 250 do 400 mm/dan, dok se neki materijali transportuju znatno sporije, brzinom od oko 1 mm/dan. Stoga se aksonski transport deli na brzi i spori. Brzi aksonski transport odvija se i anterogradno i retrogradno; mnoge ćelijske komponente, na primer mitohondrije, putuju duž aksona brzim anterogradnim transportom, a istrošene se vraćaju istom brzinom. Spori transport odvija samo anterogradno; naime, ćelijske komponente koje putuju sporim anterogradnim transportom nikada se ne uočavaju u retrogradnoj komponenti transporta, što znači da kada stignu na odredište i obave svoju funkciju, tamo se i razgrađuju.
Sa tela neurona polazi sa područja koje se naziva aksonski brežuljak jer se uočava kao blago uzdignuće, bleđe boje koje ne sadrži organele uključene u procese sinteze, kao što su hrapavi endoplazmatični retikulum, Goldžijev aparat, poliribozomi. Pored aksonskog brežuljka, na aksonu je moguće razlikovati:
- kolaterale, grane koje se odvajaju pod pravim uglom bočno u nivou Ranvijerovih čvorova; one se mogu granati tako da svaka od ogranaka stupa u vezu sa nekim drugim neuronom;
- telodendrija (telodendria), granati završni deo aksona; svaka od grana telodendrije predstavlja završava se sinaptičkim pupoljkom.
Akson kičmenjaka može biti kratak (kod većine njegova dužina je oko 5 μm) ili kod krupnih životinja značajno duži, kao kod npr. plavog kita njegova dužina iznosi do 10 m. Kratki aksoni se granaju u neposrednoj okolini tela neurona i karakteristični su za umetnute neurone (interneurone). Dugački aksoni se završavaju u udaljenom području sive mase prenoseći signale iz jednog dela mozga u drugi. Takvi aksoni mogu biti:
- aferentni (donoseći), koji donose signal (nadražaj) u neki deo mozga;
- eferentni (odnoseći) koji signal iz jednog dela odnosi u drugi deo mozga.
(Uobičajeno je da se pojmovi aferentno i eferentno izjednače sa pojmovima senzitivno i motorno pa su zato aferentni aksoni, aksoni senzitivnih puteva, a eferentni su aksoni motornih puteva.)
Akson koji se nalazi van nervnih centara je obavijen omotačem nazvanim mijelinski omotač, koji je prisutan kod kičmenjaka dok je kod beskičmenjaka relativno redak. Taj omotač daje vlaknima belu boju, dok nervna vlakna sa malo mijelina izgledaju sivo. Mijelinski omotač u PNS-u obrazuju Švanove ćelije, a u CNS-u ga obrazuju oligodendrociti. Omotač se obrazuje od segmenata između kojih su prekidi nazvani Ranvijeova suženja. Plazma membrana koja obavija akson naziva se aksolema, a unutrašnjost je aksoplazma.
Mijelinski omotač[uredi | uredi izvor]
Mijelinski omotač je lipidima bogata (masna) supstanca koja okružuje aksone nervnih ćelija („žice“ nervnog sistema) da bi ih izolovala i povećala brzinu kojom se električni impulsi (nazvani akcioni potencijali) prenose duž aksona. Mijelinski akson se može uporediti sa električnom žicom s izolacionim materijalom (mijelinom) oko njega. Međutim, za razliku od plastičnog omotača na električnoj žici, mijelin ne formira jedan dugi omotač po celoj dužini aksona. Umesto toga, mijelin pokriva nerv u segmentima: generalno, svaki akson je obavijen višestrukim dugim mijelinizovanim delovima sa kratkim prazninama između, koje su nazvane Ranvijeova suženja.
Većina aksona kičmenjaka okružena je ovojnicom koja se naziva mijelinski omotač. Mijelinski omotač nije proizvod nervnih ćelija, već njega formiraju druge specijalizovane ćelije. U centralnom nervnom sistemu mijelin formiraju oligodendrociti, dok aksone perfernog nervnog sistema formiraju specijalizovane ćelije Švanove ćelije. Mijelinski omotač je materijal veoma bogat lipidima (mastima) i sadrži samo 10% proteina. On predstavlja neku vrstu električne izolacije aksona (slično izolaciji na električnim žicama) što značajno doprinosi bržem provođenju akcionih potencijala.
Mijelinski omotač se ne obavija kontinualno ceo akson; na pravilnim rastojanjima duž aksona, delovi aksona ostaju ogoljeni, odnosno, neprekriveni mijelinskom ovojnicom i ta ogoljena mesta su u direktnom kontaktu sa vanćelijskom tečnošću. Delovi aksona koji nisu obloženi mijelinom nazivaju se nodusi ili Ranvijeova suženja, dok se delovi aksona obloženi mijelinskim omotačem nazivaju internodusi. Naizmeničan raspored nodusa i intenodusa nastaje usled toga što ćelije koja obrazuju mijelin, oblažu uvek po jedan kratak segment aksona.
Fiziologija neurona[uredi | uredi izvor]
Nervne ćelije u okviru nervnog sistema, ma koliko izgledale prostorno udaljene, ne funkcionišu odvojeno i nezavisno. One su uvek morfološki i funkcionalno povezane što obezbeđuje normalno funkcionisanje svih delova nervnog sistema.
Vrste neurona[uredi | uredi izvor]
Podela prema broju nastavaka[uredi | uredi izvor]
Neuroni se prema broju nastavaka koji polaze sa tela dele na:
- Unipolarni neuroni imaju samo jedan nastavak i to akson, dok dendriti ne postoje; nalaze se u sluzokoži čula mirisa kičmenjaka.
- Bipolarni imaju dva nastavka dendrit i akson i ima ih u spinalnoj gangliji kičmenjaka.
- Multipolarni imaju veći broj dendrita i jedan akson; nalaze se u CNS-u kičmenjaka.
- Pseudopolarni
Postoje neuroni koji se ne mogu svrstati ni u jednu od prethodno navedenih tipova kao što su:
- neuroni u spinalnim ganglijama koji imaju samo jedan nastavak, akson pa bi ih trebalo priključiti unipolarnim, ali taj akson se grana u dva ogranka; njih možemo odrediti kao lažno unipolarne (pseudounipolarni)
- anaksonski nemaju aksone već dendriti pored aferentne imaju i eferentnu ulogu; tako amakrine ćelije koje grade mrežnjaču i nemaju akson već samo veći broj dendrita.
Podela prema obliku i veličini[uredi | uredi izvor]
Oblik tela nervnih ćelija takođe veoma varira kod različitih tipova neurona. Ćelijsko telo može biti loptastog oblika (na primer, granularne ćelije kore malog mozga), kruškastog oblika (Purkinje neuroni malog mozga), trouglastog oblika (piramidni neuroni kore prednjeg mozga), korpastog oblika, (korpasti neuroni malog i prednjeg mozga), a može biti spljošteno (horizontalne ćelije kore i mrežnjače), lampasto (lampasti neuroni kore) i slično. Ovaj tip klasifikacije koristan je za citološku identifikaciju neurona u različitim delovima mozga.
Kada je reč o veličini ćelijskog tela i tu postoje velike razlike. Neke nervne ćelije imaju malo ćelijsko telo, dijametra od oko 6-8 μm. Takav je slučaj sa granularnim ćelijama malog mozga. Suprotno tome, motoneuroni kičmene moždine i neki specijalizovani neuroni kore prednjeg mozga spadaju u najkrupnije nervne ćelije, sa dijametrom i do 100 μm.
Klasifikacija na osnovu dendrita[uredi | uredi izvor]
Izgled i složenost dendritskog grananja takođe mogu poslužiti kao osnov identifikacije neurona. U kori prednjeg mozga nalaze se, pored već pomenutih piramidnih neurona i neuroni kruškastog oblika ćelijskog tela. Uprkos razlikama u obliku ćelijskog tela, kod ova dva tipa neurona uočava se sličan aranžman dendrita oko ćelijskog tela. Oba tipa neurona neuron, uz akson, poseduju jedan vršni (apikalni) dendrit i veći broj bazalnih dendrita. Apikalni dendrit polazi sa vrha ćelijskog tela i grana se nekoliko puta, dok bazalni dendriti polaze sa osnove piramidalnog tela neurona i ekstenzivno se granaju.
Klasifikacija na osnovu neurotransmitera[uredi | uredi izvor]
Nervne ćelije mogu se klasifikovati i na osnovu neurotransmitera koji sadrže u svojim sinaptičkim vezikulama. Svaka nervna ćelija ostvaruje između 5 000 i 10 000 sinaptičkih kontakata sa drugim ćelijama, a prenos signala na sinapsi odvija se posredstvom hemijskih medijatora, neurotransmitera. Načelno se smatra da jedna nervna ćelija koristi samo jedan i uvek isti neurotransmiter u svojoj sinaptičkoj komunikaciji sa drugim ćelijama.
Prema pravcu prenošenja nadražaja[uredi | uredi izvor]
Razlikuju se tri vrste neurona:
- senzitivni,
- motorni i
- asocijativni.
Senzitivni neuroni (aferentni) prenose nadražaj od receptora do odgovarajućih centara u CNS-u, a motorni (eferentni) prenose nadražaj od centara u CNS-u do efektora. Asocijativni neuroni (umetnuti) se nalaze u CNS-u i prenose nadražaj od senzitivnih ka motornim neuronima.
Membranski i akcioni potencijal[uredi | uredi izvor]
Pored čulne i mišićne ćelije i nervna ćelija ima sposobnost nadražljivosti. Nadražljivost je sposobnost ćelije da na određeni nadražaj (stimulus) odreaguje promenom svog membranskog potencijala. Kada je ćelija u stanju mirovanja taj membranski potencijal se naziva potencijal mirovanja.
Stimulacijom membrane neurona dolazi prvo do depolarizacije koja kada dostigne kritični nivo nastaje akcioni potencijal koji se dalje prenosi duž nervnog vlakna po zakonu sve ili ništa koji govori o tome da:
- svi stimulusi čija je jačina veća od pražnog stimulusa izazivaju stvaranje akcionog potencijala, dok oni ispod praga ne stvaraju akcioni potencijal
- se akcioni potencijal prenosi bez opadanja što znači je uvek iste amplitude i trajanja.
Sinapse[uredi | uredi izvor]
Informacija u obliku akcionog potencijala se sa jedne na drugu nervnu ćeliju ili sa nervne na mišićnu ćeliju prenosi kroz specijalizovane međućelijske veze komunikacijskog tipa, sinapse.
Prema tome koji delovi neurona stupaju u međusobne veze razlikuje se nekoliko tipova sinapsi:
- akso-dendritske, uspostavljaju se između aksona jedne i dendrita druge nervne ćelije;
- akso-somatske, kada je sinapsa između aksona jedne i tela druge nervne ćelije;
- dendro-dendritske uspostavljaju se između dendrita dve nervne ćelije;
- akso-aksonalne u kojima su aksoni dva neurona u međusobnoj vezi;
- telo-dendritske, telo jedne i dendriti druge nervne ćelije;
Refleksni luk[uredi | uredi izvor]
Put koji nadražaj pređe od receptora senzitivnim neuronom do nervnog centra u CNS-u, a zatim motornim neuronom do efektora (radnog organa) naziva se refleksni luk.
Evolucija neurona[uredi | uredi izvor]
Evolucija nervnih ćelija vezana je za evoluciju višećelijskih životinja. Tokom evolucije životinja dolazi do:
- povećanja broja nervnih ćelija
- usložnjavanja građe neurona i samog nervnog sistema.
U najjednostavnijem obliku nervnog sistema, kakav se sreće kod žarnjaka, senzitivni neuroni istovremeni i primaju i provode nadražaje do epitelo-mišićnih ćelija (efektora). Takvi, prvobitni neuroni su unipolarne ćelije jer je njihovo telo na površini organizma u kontaktu sa spoljašnjom sredinom, a citoplazmatični nastavak, nervno vlakno se pruža do efektora.
Složeniji stadijum u evoluciji predstavlja razvoj brojnih nervnih ćelije koje uspostavljaju kontakte - sinapse. Tako dolazi do toga da senzitivni neuron predaje nadražaj motornom neuronu koji taj nadražaj prenosi do većeg broja efektora. Ako se između senzitivnog i motornog neurona umetne i treći, asocijativni neuron, onda je reč o tzv. troneuronskom načinu prenošenja nadražaja. Neuroni se raspoređuju tako da formiraju prvo jednostavne, a zatim sve složenije refleksne lukove.
Kod većine beskičmenjaka senzitivni neuroni imaju funkcije:
- primanja draži (primarne čulne ćelije) i
- provođenja nadražaja (čulno-nervne ćelije).
Kod kičmenjaka dolazi do diferencijacije tako da:
- posebne ćelije primaju draži (sekundarne čulne ćelije)
- senzitivni neuroni samo povezuju receptore sa CNS-om.
Neuroni u mozgu[uredi | uredi izvor]
Broj neurona u mozgu dramatično varira od vrste do vrste.[2] U čoveku se procenjuje 10–20 milijardi neurona u moždanom korteksu i 55–70 milijardi neurona u malom mozgu.[3] Suprotno tome, nematodni crv Caenorhabditis elegans ima samo 302 neurona, što ga čini idealnim modelom organizma, jer su naučnici mogli da mapiraju sve njegove neurone. Voćna mušica Drosophila melanogaster, česta tema u biološkim eksperimentima, ima oko 100.000 neurona i pokazuje mnoštvo složenih ponašanja. Mnoga svojstva neurona, od tipa neurotransmitera koji se koriste do sastava jonskih kanala, održavaju se među vrstama, omogućavajući naučnicima da proučavaju procese koji se javljaju u složenijim organizmima u mnogo jednostavnijim eksperimentalnim sistemima.
Princip "Sve ili ništa"[uredi | uredi izvor]
Provodljivost nervnih impulsa primer je odgovora na sve ili ne. Drugim rečima, ako neuron uopšte reaguje, onda mora odgovoriti u potpunosti. Veći intenzitet stimulacije, poput svetlije slike / glasnijeg zvuka, ne proizvodi jači signal, ali može povećati učestalost pucanja.[4] Receptori na različite načine reaguju na stimuluse. Polako prilagođavajući se ili tonički receptori reaguju na stalni stimulus i proizvode stalnu brzinu pucanja.
Tonički receptori najčešće reaguju na povećani intenzitet stimulusa povećavanjem frekvencije pucanja, obično kao funkcija snage stimulusa koja se crta prema impulsima u sekundi. Ovo se može uporediti sa unutrašnjim svojstvom svetlosti gde veći intenzitet određene frekvencije (boje) zahteva više fotona, jer fotoni ne mogu da postanu „jači“ za određenu frekvenciju.
Ostali tipovi receptora uključuju brzo prilagođavajuće ili fazne receptore, gde se pucanje smanjuje ili zaustavlja stalnim stimulusom; primeri uključuju kožu koja na dodir uzrokuje požar neurona, ali ako predmet održi ravnomerni pritisak, neuroni prestaju da pucaju. Neuroni kože i mišića koji reaguju na pritisak i vibracije imaju pomoćne strukture za filtriranje koje pomažu u njihovoj funkciji.
Pačinijsko telo je jedna takva struktura. Ima koncentrične slojeve poput luka, koji se formiraju oko aksonskog terminala. Kada se izvrši pritisak i deformiše telo, mehanički stimulus se prenosi na akson koji puca. Ako je pritisak stabilan, podražaj prestaje; tako, tipično ovi neuroni reaguju privremenom depolarizacijom tokom početne deformacije i ponovo kada se pritisak ukloni, što dovodi do toga da telo ponovo menja oblik. Ostale vrste adaptacije su važne za proširenje funkcije brojnih drugih neurona.[5]
Neurogeneza[uredi | uredi izvor]
Neuroni se rađaju kroz proces neurogeneze, u kojem se nervne matične ćelije dele, dajući diferencirane neurone. Jednom kada se formiraju potpuno diferencirani neuroni, oni više nisu sposobni za mitozu. Neurogeneza se prvenstveno javlja u embrionu većine organizama.
Neurogeneza se može javiti u mozgu odraslih kičmenjaka, što je 1999. dovelo do kontroverze.[6] Kasnije studije starosti ljudskih neurona sugerišu da se ovaj proces javlja samo kod manjine ćelija, a velika većina neurona koji čine neokorteksne oblike pre rođenja i opstaje bez zamene.[7] U kojoj meri neurogeneza odraslih postoji kod ljudi i njen doprinos kogniciji su kontroverzni, a sukobljeni izveštaji objavljeni u 2018. godini.[8]
Telo sadrži razne vrste matičnih ćelija koje imaju sposobnost diferencijacije u neurone. Istraživači su pronašli način da transformišu ćelije ljudske kože u nervne ćelije pomoću transdiferencijacije, u kojoj su „ćelije primorane da usvoje nove identitete."[9]
Tokom neurogeneze u mozgu sisara, matične ćelije prelaze iz proliferativnih u diferencijalne. Ova progresija dovodi do neurona i glija koji naseljavaju kortikalne slojeve. Epigenetske modifikacije igraju ključnu ulogu u regulisanju ekspresije gena u diferencijaciji neuronskih matičnih ćelija i presudne su za određivanje sudbine ćelija u mozgu sisara u razvoju i odraslih sisara. Epigenetske modifikacije uključuju metilaciju DNK citozina da bi se formirala 5-metilcitozin i 5-metilcitozin demetilacija.[10] Ove modifikacije su ključne za određivanje sudbine ćelija u mozgu sisara u razvoju i odraslih sisara. Metilacija DNK citozina je katalizovana DNK metiltransferazama (DNMT). Demetilacija metilcitozina je u nekoliko faza katalizovana enzimima TET koji sprovode oksidativne reakcije (npr. 5-metilcitozin do 5-hidroksimetilcitozin) i enzimima puta za popravak ekscizije baze DNK (BER).[10]
U različitim fazama razvoja nervnog sistema sisara, dva procesa popravljanja DNK se koriste u popravljanju preloma dvolančana DNK. Ovi putevi su homologna rekombinaciona popravka koja se koristi u proliferirajućim neuronskim prekursorskim ćelijama i nehomološka završena spajanja koja se koriste uglavnom u kasnijim razvojnim fazama.[11]
Nervna regeneracija[uredi | uredi izvor]
Neuroregeneracija se odnosi na ponovni rast ili obnavljanje nervnih tkiva, ćelija ili ćelijskih proizvoda. Takvi mehanizmi mogu uključivati stvaranje novih neurona, glija, aksona, mijelina ili sinapsi. Neuroregeneracija se razlikuje između perifernog nervnog sistema (PNS) i centralnog nervnog sistema (CNS) po funkcionalnim mehanizmima koji su uključeni, posebno u obimu i brzini popravke.
Kada je akson oštećen, distalni segment se podvrgava valerovoj degeneraciji, gubeći mijelinsku ovojnicu. Proksimalni segment može ili da umre apoptozom ili da prođe hromatolitičku reakciju, što je pokušaj popravljanja. U CNS-u dolazi do sinaptičkog skidanja dok procesi glija napadaju mrtvu sinapsu.[12]
Periferni aksoni mogu ponovo da rastu ako su prekinuti[13], ali jedan neuron ne može biti funkcionalno zamenjen nekim drugim tipom (Ljinasov zakon).[11]
Povrede nervnog sistema pogađaju preko 90.000 ljudi svake godine.[14] Procenjuje se da samo povrede kičmene moždine utiču na 10.000 svake godine.[15] Kao rezultat ove visoke učestalosti neuroloških povreda, regeneracija i obnavljanje nerva, potpolje inženjerstva neuronskog tkiva, postaje brzo rastuće polje posvećeno otkrivanju novih načina za oporavak funkcionalnosti nerva nakon povrede.
Nervni sistem je podeljen na dva dela: centralni nervni sistem koji se sastoji od mozga i kičmene moždine i periferni nervni sistem koji se sastoji od kranijalnih i kičmenih živaca zajedno sa njima povezanim ganglijama. Iako periferni nervni sistem ima unutrašnju sposobnost popravljanja i regeneracije, centralni nervni sistem uglavnom nije sposoban za samopopravku i regeneraciju. Trenutno ne postoji tretman za oporavak funkcije ljudskog nerva nakon povrede centralnog nervnog sistema.[16] Pored toga, višestruki pokušaji ponovnog rasta nerva tokom PNS-CNS tranzicije nisu bili uspešni.[16] Jednostavno nema dovoljno znanja o regeneraciji u centralnom nervnom sistemu. Pored toga, iako periferni nervni sistem ima sposobnost regeneracije, još uvek treba obaviti mnoga istraživanja kako bi se okruženje optimizovalo za maksimalan potencijal ponovnog rasta. Neuroregeneracija je klinički važna, jer je deo patogeneze mnogih bolesti, uključujući multiplu sklerozu.
U nervnom tkivu, bilo CNS-a bilo PNS-a, nema izvornih ćelija pa tome i ne postoji mogućnost da se oštećene ili uginule nervne ćelije nadoknade. Prirodno starenje i propadanje neurona, koji jesu dugovečne ali nisu večne ćelije, u mnogim slučajevima ne dovodi do bitne promene u održavanju informativne mreže nervnog sistema. To se postiže velikom plastičnošću neurona koja se ogleda u promeni dužine i pravca pružanja njihovih nastavaka čime se postiže:
- stvaranje novih sinapsi
- formiranje novih dendrita
- nadoknađivanje aksona kod koga je došlo do prekida (lezije).
Regeneracija aksona u početnim fazama obuhvata degeneraciju dela aksona koji nije u vezi sa telom neurona i delovanje makrofaga koji otklanjaju ostatke tog dela. Onaj deo koji je ostao u vezi sa telom neurona počinje da se grana i svaka grana se izdužuje u pravcu efektora, ali samo jedna od njih uspostavlja kontakt sa efektorom. Oko te grane umnožene Švanove ćelije obrazuju mijelinski omotač i time se završeno obnavljanje aksona. Procesi obnavljanja se ne dešavaju brzo, kod čoveka mogu trajati mesecima i u perifernom nervnom sistemu nisu uvek uspešni.
Neurohistološke metode[uredi | uredi izvor]
Elektronska mikroskopija, u kombinaciji sa drugim metodama, dala je glavna saznanja o strukturi i funkciji nervnog tkiva, ali svakako treba se osvrnuti i na metode koje su joj prethodile. Tri osnovne metode za izučavanje nervnog tkiva uvedene su krajem 19. veka značajno su doprinele saznanjima iz ove oblasti:
- Goldžijeva metoda (Kamilo Goldži, Camillo Golgi, 1843-1926)
- Nislova metoda (Franc Nisl, Franz Nissl, 1860-1919);
- Veigertova metoda (Karl Veigert, Carl Weigert, 1845-1904)
Neurološki poremećaji[uredi | uredi izvor]
Šarkot-Mari-Tut bolest (CMT) je heterogeni nasledni poremećaj živaca (neuropatija) koji se karakteriše gubitkom mišićnog tkiva i osećajem dodira, uglavnom u stopalima i nogama koji se protežu na ruke i ruke u poodmakloj fazi. Trenutno neizlečiva, ova bolest je jedan od najčešćih naslednih neuroloških poremećaja, sa 36 na 100.000 obolelih.[17]
Alchajmerova bolest (AD), je neurodegenerativna bolest koju karakteriše progresivno kognitivno pogoršanje, zajedno sa opadajućim aktivnostima svakodnevnog života i neuropsihijatrijskim simptomima ili promenama ponašanja.[18]Najupečatljiviji rani simptom je gubitak kratkotrajnog pamćenja (amnezija), koji se obično manifestuje kao manji zaborav, koji postaje sve izraženiji sa napredovanjem bolesti, uz relativno očuvanje starijih sećanja. Kako poremećaj napreduje, kognitivno (intelektualno) oštećenje proširuje se na domene jezika (afazija), vešti pokreti (apraksija) i prepoznavanje (agnozija), a funkcije kao što su donošenje odluka i planiranje postaju oštećene.[19][20]
Parkinsonova bolest (PD), degenerativni je poremećaj centralnog nervnog sistema koji često narušava motoričke sposobnosti i govor.[21] Parkinsonova bolest pripada grupi stanja koja se nazivaju poremećaji kretanja.[22] Karakteriše je rigidnost mišića, drhtanje, usporavanje fizičkog kretanja (bradikinezija) i u ekstremnim slučajevima gubitak fizičkog pokreta (akinezija). Primarni simptomi su rezultati smanjene stimulacije motornog korteksa bazalnim ganglijama, obično uzrokovane nedovoljnim stvaranjem i delovanjem dopamina koji se proizvodi u dopaminergičnim neuronima mozga. Sekundarni simptomi mogu uključivati kognitivnu disfunkciju visokog nivoa i suptilne jezičke probleme. PD je i hroničan i progresivan.
Miastenija gravis je neuromuskularna bolest koja dovodi do fluktuacije mišićne slabosti i umora tokom jednostavnih aktivnosti. Slabost je obično uzrokovana cirkulišućim antitelima koja blokiraju receptore acetilholina na post-sinaptičkom neuromuskularnom spoju, inhibirajući stimulativni efekat neurotransmitera acetilholina. Mijastenija se leči imunosupresivima, inhibitorima holinesteraze i, u odabranim slučajevima, timektomijom.
Demijelinizacija[uredi | uredi izvor]
Demijelinizacija je gubitak mijelinske ovojnice koja izoluje nerve. Kada se mijelin razgradi, provođenje signala duž nerva može biti oslabljeno ili izgubljeno, a nerv na kraju uvene. To dovodi do određenih neurodegenerativnih poremećaja poput multiple skleroze i hronične inflamatorne demijelinizirajuće polineuropatije.
Degeneracija aksona[uredi | uredi izvor]
Iako većina odgovora na povrede uključuje signal za priliv kalcijuma koji pospešuje ponovno zaptivanje odsečenih delova, aksonske povrede u početku dovode do akutne degeneracije aksona, što je brzo odvajanje proksimalnog i distalnog kraja, koje se javljaju u roku od 30 minuta od povrede. Degeneracija sledi sa oticanjem aksoleme i na kraju dovodi do formiranja zrna. Granularni raspad aksonskog citoskeleta i unutrašnjih organela nastaje nakon degradacije aksoleme.
Rane promene uključuju akumulaciju mitohondrija u paranodalnim regionima na mestu povrede. Endoplazmatični retikulum se razgrađuje, a mitohondriji se nadimaju i na kraju raspadaju. Raspad zavisi od proteaza ubikvitina i kalpaina (uzrokovanih prilivom jona kalcijuma), što ukazuje na to da je aksonska degeneracija aktivan proces koji proizvodi potpunu fragmentaciju. Proces traje oko 24 sata u PNS-u i duže u CNS-u. Signalni putevi koji vode do degeneracije aksoleme nisu poznati.
Istorija istraživanja neurona[uredi | uredi izvor]
Mesto neurona kao primarne funkcionalne jedinice nervnog sistema prvi put je prepoznato krajem 19. veka radom španskog anatoma Santijago Ramon i Kahal.[23]
Da bi struktura pojedinih neurona bila vidljiva, Ramon i Kahal je poboljšao postupak bojenja srebrom koji je razvio Kamilo Golđi.[23] Poboljšani postupak uključuje tehniku koja se naziva „dvostruka impregnacija“ i još uvek se koristi.
1888. godine Ramon i Kahal objavio je članak o ptičjem malom mozgu. U ovom radu je izjavio da ne može da nađe dokaze za anastomozu između aksona i dendrita i nazvao je svaki nervni element „apsolutno autonomnim kantonom“.[23][24]Ovo je postalo poznato kao neuronska doktrina, jedno od centralnih načela moderna neuronauka.[23]
1891. nemački anatom Hajnrih Vilhelm Valdejer napisao je izuzetno uticajan prikaz neuronske doktrine u kojoj je uveo termin neuron da opiše anatomsku i fiziološku jedinicu nervnog sistema.[25][26]
Srebrne mrlje za impregnaciju korisna su metoda za neuroanatomska ispitivanja, jer iz nepoznatih razloga mrlje samo mali procenat ćelija u tkivu, izlažući kompletnu mikro strukturu pojedinačnih neurona bez mnogo preklapanja sa drugim ćelijama.
Neuronska doktrina[uredi | uredi izvor]
Doktrina neurona je sada fundamentalna ideja da su neuroni osnovne strukturne i funkcionalne jedinice nervnog sistema. Teoriju je izneo Santijago Ramon i Kahal krajem 19. veka. Smatralo je da su neuroni diskretne ćelije (koje nisu povezane u mrežu), delujući kao metabolički različite jedinice.
Kasnija otkrića dovela su do usavršavanja doktrine. Na primer, glija ćelije, koje se ne smatraju neuronima, igraju suštinsku ulogu u obradi informacija.[27] Takođe, električne sinapse su češće nego što se ranije mislilo,[28] koje sadrže direktne, citoplazmatske veze između neurona. U stvari, neuroni mogu stvoriti još čvršće spojeve: gigantski akson lignje nastaje fuzijom više aksona.[29]
Ramon i Kahal je takođe postulirao "Zakon dinamičke polarizacije", koji kaže da neuron prima signale na svoje dendrite i telo ćelije i prenosi ih, kao akcione potencijale, duž aksona u jednom smeru: dalje od ćelijskog tela.[30] Zakon o dinamičkoj polarizaciji ima važne izuzetke; dendriti mogu služiti kao sinaptička izlazna mesta neurona,[31] a aksoni mogu primati sinaptičke ulaze.[32]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Larry R. Squire (2008). Fundamental neuroscience (3rd izd.). Amsterdam: Elsevier / Academic Press. ISBN 978-0-12-374019-9. OCLC 190867431.
- ^ Williams, R. W.; Herrup, K. (1988). „The Control of Neuron Number”. Annual Review of Neuroscience. 11: 423—453. PMID 3284447. doi:10.1146/annurev.ne.11.030188.002231..
- ^ von Bartheld, Christopher S.; Bahney, Jami; Herculano-Houzel, Suzana (2016). „The search for true numbers of neurons and glial cells in the human brain: A review of 150 years of cell counting”. Journal of Comparative Neurology. 524 (18): 3865—3895. PMC 5063692
. PMID 27187682. doi:10.1002/cne.24040..
- ^ Kalat, James W (2016). Biological psychology (12 ed.). Australia. ISBN 9781305105409.
- ^ Eckert R, Randall D (1983). Animal physiology: mechanisms and adaptations. San Francisco: W.H. Freeman. str. 239. ISBN 978-0-7167-1423-1.
- ^ Wade, Nicholas (1999-10-15). "Brain may grow new cells daily". The New York Times.
- ^ Nowakowski, Richard S. (2006). „Stable neuron numbers from cradle to grave”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (33): 12219—12220. Bibcode:2006PNAS..10312219N. PMC 1567859 . PMID 16894140. doi:10.1073/pnas.0605605103 ..
- ^ Kempermann, Gerd; Gage, Fred H.; Aigner, Ludwig; Song, Hongjun; Curtis, Maurice A.; Thuret, Sandrine; Kuhn, H. Georg; Jessberger, Sebastian; Frankland, Paul W.; Cameron, Heather A.; Gould, Elizabeth; Hen, Rene; Abrous, D. Nora; Toni, Nicolas; Schinder, Alejandro F.; Zhao, Xinyu; Lucassen, Paul J.; Frisén, Jonas (2018). „Human Adult Neurogenesis: Evidence and Remaining Questions”. Cell Stem Cell. 23 (1): 25—30. PMC 6035081 . PMID 29681514. doi:10.1016/j.stem.2018.04.004..
- ^ Callaway, Ewen (2011). „How to make a human neuron”. Nature. doi:10.1038/news.2011.328..
By transforming cells from human skin into working nerve cells, researchers may have come up with a model for nervous-system diseases and perhaps even regenerative therapies based on cell transplants. The achievement, reported online today in Nature, is the latest in a fast-moving field called transdifferentiation, in which cells are forced to adopt new identities. In the past year, researchers have converted connective tissue cells found in skin into heart cells, blood cells, and liver cells.
- ^ a b Wang, Zhiqin; Tang, Beisha; He, Yuquan; Jin, Peng (2016). „DNA methylation dynamics in neurogenesis”. Epigenomics. 8 (3): 401—414. PMC 4864063 . PMID 26950681. doi:10.2217/epi.15.119..
- ^ a b Orii, Kenji E.; Lee, Youngsoo; Kondo, Naomi; McKinnon, Peter J. (2006). „Selective utilization of nonhomologous end-joining and homologous recombination DNA repair pathways during nervous system development”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (26): 10017—10022. Bibcode:2006PNAS..10310017O. PMC 1502498 . PMID 16777961. doi:10.1073/pnas.0602436103 ..
- ^ Kandel, Schwartz & Jessell 2003
- ^ Yiu, Glenn; He, Zhigang (2006). „Glial inhibition of CNS axon regeneration”. Nature Reviews Neuroscience. 7 (8): 617—627. PMC 2693386 . PMID 16858390. doi:10.1038/nrn1956..
- ^ Stabenfeldt, Sarah E.; García, Andrés J.; Laplaca, Michelle C. (2006). „Thermoreversible laminin-functionalized hydrogel for neural tissue engineering”. Journal of Biomedical Materials Research Part A. 77A (4): 718—725. PMID 16555267. doi:10.1002/jbm.a.30638..
- ^ Prang, P.; Muller, R.; Eljaouhari, A.; Heckmann, K.; Kunz, W.; Weber, T.; Faber, C.; Vroemen, M.; Bogdahn, U.; Weidner, N. (2006). „The promotion of oriented axonal regrowth in the injured spinal cord by alginate-based anisotropic capillary hydrogels”. Biomaterials. 27 (19): 3560—3569. PMID 16500703. doi:10.1016/j.biomaterials.2006.01.053..
- ^ a b Recknor, J. B.; Mallapragada, S. K. (2006). „Nerve Regeneration: Tissue Engineering Strategies”. Ur.: Bronzino JD. The biomedical engineering handbook (3rd izd.). Boca Raton, Fla.: CRC Taylor & Francis. ISBN 978-0-8493-2123-8.
- ^ Krajewski KM, Lewis RA, Fuerst DR, Turansky C, Hinderer SR, Garbern J, Kamholz J, Shy ME (jul 2000). „Neurological dysfunction and axonal degeneration in Charcot-Marie-Tooth disease type 1A”. Brain. 123 (7): 1516—27..
- ^ "About Alzheimer's Disease: Symptoms". National Institute on Aging. Archived from the original on 15 January 2012. Retrieved 28 December 2011.
- ^ Burns, A.; Iliffe, S. (2009). „Alzheimer's disease”. BMJ. 338: b158. PMID 19196745. S2CID 8570146. doi:10.1136/bmj.b158..
- ^ Querfurth, Henry W.; Laferla, Frank M. (2010). „Alzheimer's Disease”. New England Journal of Medicine. 362 (4): 329—344. PMID 20107219. S2CID 205115756. doi:10.1056/NEJMra0909142..
- ^ "Parkinson's Disease Information Page". NINDS. 30 June 2016. Archived from the original on 4 January 2017. Retrieved 18 July 2016.
- ^ "Movement Disorders". The International Neuromodulation Society.
- ^ a b v g López-Muñoz, Francisco; Boya, Jesús; Alamo, Cecilio (2006). „Neuron theory, the cornerstone of neuroscience, on the centenary of the Nobel Prize award to Santiago Ramón y Cajal”. Brain Research Bulletin. 70 (4–6): 391—405. PMID 17027775. S2CID 11273256. doi:10.1016/j.brainresbull.2006.07.010..
- ^ Finger, Stanley (1994). Origins of neuroscience : a history of explorations into brain function. Oxford University Press. str. 47. ISBN 9780195146943. OCLC 27151391.
Ramon y Cajal's first paper on the Golgi stain was on the bird cerebellum, and it appeared in the Revista in 1888. He acknowledged that he found the nerve fibers to be very intricate, but stated that he could find no evidence for either axons or dendrites undergoing anastomosis and forming nets. He called each nervous element 'an absolutely autonomous canton.'
- ^ Finger, Stanley (1994). Origins of neuroscience : a history of explorations into brain function. Oxford University Press. str. 47. ISBN 9780195146943. OCLC 27151391.
... a man who would write a highly influential review of the evidence in favor of the neuron doctrine two years later. In his paper, Waldeyer (1891), .., wrote that nerve cells terminate freely with end arborizations and that the 'neuron' is the anatomical and physiological unit of the nervous system. The word 'neuron' was born this way.
- ^ "Whonamedit - dictionary of medical eponyms". www.whonamedit.com.
Today, Wilhelm von Waldeyer-Hartz is remembered as the founder of the neurone theory, coining the term "neurone" to describe the cellular function unit of the nervous system and enunciating and clarifying that concept in 1891.
- ^ Witcher, Mark R.; Kirov, Sergei A.; Harris, Kristen M. (2007). „Plasticity of perisynaptic astroglia during synaptogenesis in the mature rat hippocampus”. Glia. 55 (1): 13—23. PMID 17001633. S2CID 10664003. doi:10.1002/glia.20415..
- ^ Connors, Barry W.; Long, Michael A. (2004). „Electrical Synapses in the Mammalian Brain”. Annual Review of Neuroscience. 27: 393—418. PMID 15217338. doi:10.1146/annurev.neuro.26.041002.131128..
- ^ Guillery, R.W (2005). „Observations of synaptic structures: Origins of the neuron doctrine and its current status”. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 360 (1458): 1281—1307. PMC 1569502 . PMID 16147523. doi:10.1098/rstb.2003.1459..
- ^ Sabbatini RM (April–July 2003). "Neurons and Synapses: The History of Its Discovery". Brain & Mind Magazine: 17.
- ^ Djurisic, Maja; Antic, Srdjan; Chen, Wei R.; Zecevic, Dejan (2004). „Voltage Imaging from Dendrites of Mitral Cells: EPSP Attenuation and Spike Trigger Zones”. The Journal of Neuroscience. 24 (30): 6703—6714. PMC 6729725 . PMID 15282273. doi:10.1523/JNEUROSCI.0307-04.2004..
- ^ Cochilla, A. J.; Alford, S. (1997). „Glutamate receptor-mediated synaptic excitation in axons of the lamprey”. The Journal of Physiology. 499 (2): 443—457. PMC 1159318 . PMID 9080373. doi:10.1113/jphysiol.1997.sp021940..
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Kandel, E. R.; Schwartz, J. H.; Jessell, T. M. (2003). „Chapter 55: The formation and regeneration of synapses”. Principles of neural Science (4th izd.). Cambridge: McGrawHill. ISBN 978-0-8385-7701-1.
- Eckert R, Randall D (1983). Animal physiology: mechanisms and adaptations. San Francisco: W.H. Freeman. str. 239. ISBN 978-0-7167-1423-1.
- Guyton, Arthur C.; Hall, John E. (1999). Medicinska fiziologija. Beograd: Savremena administracija. ISBN 978-86-387-0778-2.
- Davidović, Vukosava: Uporedna fiziologija, ZUNS, Beograd, 2003.
- Ćurčić, B: Razviće životinja, Naučna knjiga, Beograd, 1990.
- Mariček, Magdalena; Ćurčić, B; Radović, I: Specijalna zoologija, Naučna knjiga, Beograd, 1996.
- Milin J. i saradnici: Embriologija, Univerzitet u Novom Sadu, 1997.
- Pantić, V:Biologija ćelije, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1997.
- Pantić, V: Embriologija, Naučna knjiga, Beograd, 1989.
- Petrović, V. M, Radojčić, R, M: Uporedna fiziologija (drugi deo), ZUNS, Beograd, 1994.
- Popović S: Embriologija čoveka, Dečje novine, Beograd, 1990.
- Trpinac, D: Histologija, Kuća štampe, Beograd, 2001.
- Šerban, M, Nada: Pokretne i nepokretne ćelije - uvod u histologiju, Savremena administracija, Beograd, 1995.
