Plana (Kopaonik)

Plana je bilo srednjovekovno rudarsko naselje, rudnik i trg Kopaoničke rudne oblasti, koje se nalazilo na severozapadnom delu Željina, kod istoimenog današnjeg sela. Smatra se da je predstavljala centar najznačajnijeg rudarskog rejona kopaoničke oblasti^[1] i u njoj je potvrđeno 20% svih starih rudarskih radova na Kopaoniku i 27% svih topionica^[1]. Njeno rudno bogatstvo (zlato u prahu, glamsko srebro, obično srebro, olovo, bakar i gvožđe^[1]) je korišćeno još u antičko doba, a u izvorima se prvi put javlja 1346. godine, kao razvijeno rudarsko mesto.

Danas su na njenom prostoru uočljivi ostaci starog naselja i rudarskih kopova, čija se ukupna podzemna dužina procenjuje na oko 150 do 300 km^[1].

Prošlost Plane[uredi | uredi izvor]

Prvi pomen Plane potiče iz 1346. godine kada se u njoj pominje postojanje katoličke zajednice rudara Sasa, što govori da je tada postojala kao razvijeno rudarsko naselje. Stručnjaci smatraju da je nastala najkasnije tokom druge decenije XIV veka^[1], u doba kralja Milutina (1282—1321), dok pojedini autori (Vojislav Simić) smatraju da je nastala možda još u XIII veku^[1]. U njoj je 1388. godine radila kovnica novca u kojoj su kovani planski dinari (grossi de Plana), čija je masa iznosila 0.5 grama^[1]. Iste godine se u njoj javlja i prvi konzul dubrovačke zajednice Marin Benešić, a pored Plane, Dubrovčani su bili prisutni i u obližnjem selu Kovači. Njeno poslednje pominjanje u izvorima, potiče iz 1461. godine, u godini konačnog pada Srpske despotovine.

Nalazi na terenu[uredi | uredi izvor]

Ostaci naselja[uredi | uredi izvor]

Plana je u srednjem veku bila smeštena oko Carinskog potoka, koji se uliva u Plansku reku, desnu pritoku Ibra, na danas nenaseljenom prostoru koji se naziva Selište. Obuhvatala je prostor dužine oko 500 i širine oko 200 metara, na kome je, tokom istraživanja vršenih 1954. godine, locirano 153 ostatka kuća,od oko najmanje 500 do 600, koliko se pretpostavlja da ih je bilo^[1]. Objekti su mahom pravljeni kombinacijom kamena (dole) i drveta (gore), ali je bilo i onih koji su u potpunosti napravljeni od drveta.

Ostaci pratećih objekata[uredi | uredi izvor]

U Plani je postojala kula, koja je imala zaštitnu ulogu i njeni ostaci (zid dužine 12 i širine 10 metara) su danas vidljivi na lokalitetu Kulina. Smatra se da je omanja močvara koja danas postoji na prostoru stare Plane, možda nastala veštačkim putem od nekadašnjeg rezervoara za vodu, koja je korišćena za pranje i pojenje životinja.

Trg u Plani se verovatno nalazio na platou iznad naselja, poznatom kao Pazarište, a još jedan se nalazio na lokalitetu Trgovište, između Selišta i Ceovišta. Nekadašnja carinarnica se verovatno nalazila na mestu zvanom Carina, dok se na lokalitetu Tamnica nalazi zakopnina, koja ima oblik kvadrata i podseća na zemunicu.

Ostaci crkava[uredi | uredi izvor]

Na tlu naselja utvrđeno je postojanje dve crkve, smeštene na zaravnjenom, uzvišenom lokalitetu koji se naziva Duarine (Duvarine), na udaljenosti od oko 200 metara. Dok su od jedne opstali samo delovi bigra, korišćenog u njenoj gradnji, od druge su bili sačuvani znatniji ostaci. Njena dužina je bila 7 metara, a pravljena je od kamena, sa najverovatnije krovom od bigra. Bila je popločana studeničkim mermerom, a oko nje se nalazilo groblje. Prema sačuvanim izvorima, Plana je imala katoličku crkvu, ali se ne zna da li je to jedna od ove dve ili njena lokacija još nije otkrivena.

Ostaci rudarenja[uredi | uredi izvor]

Na prostoru oko Plane, locirano je preko 2.700 svrtnjeva i uselina, kao i 58 topionica, od čega njih 44 bilo za olovo, 10 za gvožđe i 4 za bakar^[1]. Za ispiranje zlata, napravljeno je veliko hidrotehničko postrojenje dugo preko 50 kilometara, od čega su polovinu činili cevovodi za koje je upotrebljeno oko 65 000 grnčarskih cevi prečnika nešto više od 40 centimetara^[1].

Ostaci okolnih naselja[uredi | uredi izvor]

Oko Plane, nalazio se čitav niz manjih naselja, koja su sa njom bila povezana čitavom mrežom puteva (širine 2 metra), koji su se očuvali na nekim mestima. Najznačajnija su bili:

Kovači^[a], koji su bili središte zanatstva gvožđa u kopaoničkoj oblasti^[1]
Predole ^[b]

Napomene[uredi | uredi izvor]

^ Kovači se nalaze na 4-5 kilometara južno od Plane i od njih je danas ostalo staro groblje sa ruševinama crkve, na levoj obali Kovačke reke.
^ Predole se nalazi na mestu zvanom Selište, na kome ima ostataka kuća i dve crkve, od kojih se jedna u narodu naziva Nikoljača.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z ⁱ ^j Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: prema pisanim izvorima (na jeziku: srpski). Beograd: Zavod za udžbenike. ISBN 978-86-17-16604-3. Pristupljeno 10. 10. 2023.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: prema pisanim izvorima (na jeziku: srpski). Beograd: Zavod za udžbenike. ISBN 978-86-17-16604-3. Pristupljeno 10. 10. 2023.

Srednjovekovni rudnici i rudarski trgovi na Kopaoniku

Belasica (prvi pomen 1423, vađeno Ag i glamsko srebro, današnja Belasica) Belo Brdo (prvi pomen 1438, vađeno Ag i Pb, današnje Belo Brdo)
Zaplanina (prvi pomen početkom XV veka, današnja Zaplanina) Kovači (prvi pomen oko 1420, današnji Kovači) Koporić (prvi pomen 1346, vađeno Ag i Pb, današnje Koporiće)
Livađe (prvi pomen 1405, vađeno Fe i Pb (sa Ag), današnje Livađe) Ostraća (prvi pomen 1346, vađeno Pb i Fe, današnje Ostraće ili Ostatija)
Plana (prvi pomen 1346, kovnica 1388, vađeno Pb, Fe i Cu, današnja Plana) Trepča (prvi pomen 1303, vađeno Pb, Fe i Ag, današnji Stari Trg)

[2] Kovači se nalaze na 4-5 kilometara južno od Plane i od njih je danas ostalo staro groblje sa ruševinama crkve, na levoj obali Kovačke reke.

[3] Predole se nalazi na mestu zvanom Selište, na kome ima ostataka kuća i dve crkve, od kojih se jedna u narodu naziva Nikoljača.

[Лекс-1] v ^g ^d ^đ ^e ^ž ^z ⁱ ^j Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: prema pisanim izvorima (na jeziku: srpski). Beograd: Zavod za udžbenike. ISBN 978-86-17-16604-3. Pristupljeno 10. 10. 2023.

[1]

[a]

[b]