Pokolj u Pančevu 1941.

Pokolj u Pančevu 1941. godine (21. i 22. aprila) izvršile su njemačke okupacione snage potpomognute lokalnim folksdojčerima u Pančevu. Ubijeno je 36 ljudi, od toga 35 muškaraca i jedna žena. Ubijeni su u dvije grupe blizu ulaza gradskog groblja.

Pozadina

Povod zločina bilo je stradanje nemačkog vojnika kada je u pijanom stanju ubio drugog nemačkog vojnika, povodom proslave Hitlerovog rođendana u Pančevu (20. april). Da bi se prikrio ovaj zločin, u neposrednoj blizini Starog pravoslavnog groblja u Pančevu izveden je napad na nemačku patrolu. „Utvrđeno je, istragom koju su vodile nemačke vojne vlasti, da je ovog nemačkog vojnika ubio nemački vojnik u međusobnoj svađi i u pijanom stanju. Pančevački Nemci su izvršili napad na nemačku vojsku sa srpskog groblja, želeći da to vojnim vlastima predstave kao napad Srba, da bi izazvali pobunu nemačke vojske protiv Srba. Nemačka vojska je odgovorila vatrom iz mitraljeza i pušaka. Oni koji su pucali sa groblja, a to su bili folksdojčeri – članovi Kulturbunda iz mesta odmah su napustili prostor srpskog groblja.“ Sutradan je u gradu izdat plakat, izdat po naređenju komandanta okupiranog mesta Pančeva Bandelova, na kome je pisalo da će za svakog poginulog nemačkog vojnika „biti obešeno 10 Srba“.

Jedan od motiva za ovaj zločin bilo je streljanje 9 lokalnih pančevačkih Nemaca nacistički opredeljenih, koje je izvršila Vojska Kraljevine Jugoslavije pre dolaska nemačkih okupacionih trupa u grad i povlačenja jugoslovenske vojske. Reč je o organizovanim petokolonašima koji su pokušali da razoružaju grupu jugoslovenskih vojnika koji su se povlačili ka Beogradu.

Zločin u Pančevu nad 36 pretežno srpskih sugrađana inspirisali su lokalni nacisti, pre svega Jakob Avender, jedan od vođa nacističkog pokreta među vojvođanskim Nemcima. Tokom njegovog aktivnog političkog rada od sredine tridesetih godina prošlog veka, Pančevo je postalo najvažnije uporište nacističkog pokreta među jugoslovenskim Nemcima. U ovom gradu je nacionalizovana folksdojčerska omladina organizovana u okviru tzv „Obnovitelja“ (koji je preuzeo rukovodstvo Kulturbunda krajem 1938. godine). Lokalni nacisti su izdavali svoje novine u Pančevu i imali su knjižaru.

Zločin

Vješanje civila u Pančevu, 21. april 1941.

Streljanje uz grobljanski zid na Novoseljanskom putu 1941. u Pančevu

U Pančevu je 21. aprila uhapšeno oko 100 ljudi, od kojih je 40 odabrano i izvedeno pred vojni sud. „Suđenja u pravom smislu te reči nije bilo, nije vođen zapisnik o saslušanju privedenih, optuženima nije data mogućnost da se brane. Štaviše, na suđenju nije doneta formalna presuda, ali je predsedavajući Bandelov usmeno poručio žrtvama: Vi ste struna, vi ste lopta. Čitavo suđenje je završeno u roku od dva sata: 36 je osuđeno na smrt, a 4 pušteno.“ Istog dana streljane su 4 osobe. Sutradan, 22. aprila 1941. godine, obešeno je 18, a streljano 14 ljudi. Najpre je vešanje obavljeno na Starom pravoslavnom groblju. Porodice obešenih bile su prinuđene da dođu na groblje i posmatraju pogubljenje. Osim toga, vešanje i streljanje je posmatrao veliki broj lokalnih Nemaca, o čemu svedoči i film na kojem se vide nemački civili, neki od njih sa nacističkim obeležjima, kako bulje u tela streljanih. Vešanje je izvršio lokalni Nemac, limar Herman Brum, koji će poginuti 1943. godine u Bosni u borbi protiv partizana kao pripadnik 7. divizije „Princ Eugen“. Streljanje su izveli pripadnici Vermahta.

Pančevački nacista Herman Brum izvršava vešanje 18 sugrađana

Vešanje na groblju u Pančevu

Obešeni su: Milanović Milan, Milivojević Milutin, Čadik Jakov, Kočeš Franja, Caran Milorad, Azicki Pera, Mirđić Đorđe, Žestić Vladimir, Maksin Jovan, Topolovački Aleksandar, Skovran Mirko, Ristić Ljubomir, Jeftić Milenko, Adamović Jovan, Stojkov Dušan, Radak Kosta, Ćosić Taja, Šiškulović Darinka (svi Pančevci, osim Milivojevića koji je bio iz Omoljice kod Pančeva).

Streljani su: Humanović Tihomir, Grobanović Ivan, Tešanović Gojko, Pantelić Sava, Hadžić Dušan, Grujuć Đura, Haker Šandor, Markov Toma, Perić Steva, Crni Đura, Novak Marijan, Milenković Dragutin, Nedić Pera, Dimković Tihomir, Atanacković Draga, Atanacković Radivoj, Avramov Vasa, Pinter Stevan (svi iz Pančeva).

Sve žrtve, obešene i streljane, ostavljene su na tom mestu 24 sata, nakon čega su ih rođaci sahranili. Istovremeno, sahranjene su četiri žrtve koje su prethodno streljane

Kasniji razvoj

Posleratna Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača detaljno je rekonstruisala okolnosti ovog zločina, strukturu žrtava i izvršilaca. Zločin u Pančevu 21-22. April 1941. godine. je verovatno najbolje dokumentovani ratni zločin na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945.

Sačuvan je veliki broj fotografija ovog zločina (nekoliko desetina). Sačuvane su fotografije sa montiranog suđenja, kao i fotografije sprovođenja žrtava do stratišta, kao i fotografije streljanja, kako obešenih na groblju, tako i pucnjave uz grobljanski zid na Novoseljanskom putu. Fotografije zločina uglavnom je napravio fotograf Vermahta Gerhard Gronefeld (1911 – 2000), pomoćnik zvaničnog fotografa Nacionalsocijalističke partije Hajnriha Hofmana.

1997. objavljeno je postojanje najvažnijeg dokumenta o ovom zločinu. Reč je o filmskom snimku koji je napravio kamerman Vermahta Gotfrid Kasel. Decenijama je čuvao ovaj filmski zapis u svojoj privatnoj arhivi. Pred kraj života odlučio je da objavi postojanje ovog filma i činjenicu da je on snimio ovaj zločin, što ga je na neki način dovelo u poziciju saučesnika. Ono što je podstaklo Kasela da preduzme ovu akciju je preispitivanje uloge Vermahta tokom Drugog svetskog rata, koja je postala aktuelna u Nemačkoj sredinom 1990-ih, zahvaljujući poznatoj izložbi o zločinima Vermahta koja je uzburkala nemačku javnost. kao svojevrsna „viteška vojska“ koja navodno nije učestvovala u zločinima nad civilima. Ovi zapisi su prvi put prikazani na izložbi koja je dokumentirala zločine jedinica Vermahta u okupiranoj Evropi.

Filmski zapis je između ostalog prikazan 13. septembra 2010. godine na Histori čanelu (History Channel) u Kanadi, kao dio emisije Second World War in Color.

Vidi još

• Banat u Drugom svetskom ratu
• Drugi svetski rat u Jugoslaviji
• Nemački zločini u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Srđan Božović, Divizija Princ Eugen, Pančevo, 2011.
• Ivana Spasović, Stradanja u Pančevu i Jabuci za vreme Drugog svetskog rata, Pančevo, 2012.

Spoljašnje veze

• Članak o pokolju Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. mart 2016)
• Deo filma nemačkog vojnog kamermana Gotfrida Kasela o događaju u Pančevu
• Pančevački projekat poseta logoru "Sajmište"
• Predavanje o vešanju u Pančevu