Pomoravlje (oblast)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Pomoravlje (višeznačna odrednica).

Pomoravlje ili Veliko Pomoravlje obuhvata široku dolinu Velike Morave od sastava Južne Morave i Zapadne Morave blizu Stalaća, do ušća u Dunav. Veliko Pomoravlje obuhvata dolinu, a ne sliv reke. Visina zemljišta je do 160 m nadmorske visine. Na zapadu je ograničeno Temnićem, planinama Juhorom i kragujevačkim Crnim Vrhom, kao i šumadijskim pobrđem iznad Lapova, Velike Plane i Azanje. Istočnu granicu predstavljaju rodopske planine Rožanj i Bukovik, zatim karpatske planine Kučaj i Baba, rodopski Resavski humovi i nisko zemljište ka Stigu.

Fizičko-geografske odlike[uredi | uredi izvor]

Geološki sastav[uredi | uredi izvor]

Dolina Velike Morave usečena je u jezersko-marinskim sedimentima koji su nataloženi u toku mediterana, sarmata, panona, ponta u nekadašnjem zalivu Paratetisa. Dno doline prekriveno je kvartarnim naslagama a na dolinskim stranama ima lesnih oaza. Strane su izgrađene i od neogenih i starijih sedimenata. Najstarijih, paleozojskih stena ima u Bagrdanskoj klisuri i na istočnoj strani Juhora.[1]

Reljef[uredi | uredi izvor]

Pomoravlje je Panonska makroregija i mezoregija peripanonske Srbije. To je geotektonska celina - tektonski rov stvoren u pirinejskoj fazi i ispunjen jezerskim sedimentima, te se razlikuje od brežuljkaste Šumadije i planinsko-kotlinske istočne Srbije. Kompozitna dolina se sastoji od:

  • Gornjovelikomoravske kotline (sa Paraćinsko-Jagodinskim delom i Temnićko-Levačkim delom) koja se prostire između domne epigenije Stalaćke klisure (dugačka 22 km; duboka 330 m) koja je usečena, između Poslonjskih i Mojsinskih planina, u otpornijim škriljcima i plitke i široke epigenije Bagrdanske klisure (dugačka 17 km; duboka 380 m) usečene u škriljce i granit. Ova kotlina spuštena je između Kučaja i Samanjca, Rožnja i Bukovika, Juhora i Crnog vrha. U njenom opsegu su i planine Baba i Resavski humovi. Dugačka je 45 km a duboka do 650 m.
  • Bagrdanske klisure koja je usečena u škriljcima i granitu od kojih se sastoje Juhor, Crni vrh i Resavski humovi.
  • Donjovelikomoravskog zalivskog proširenja – dužine 60 km, između Svilajnca i Požarevca. Ono je široko otvoreno ali pliće od Gornjovelikomoravske kotline.[2]

Dolina Velike Morave nije samo poligenetska (tektonsko, fluvijalno, abraziona), već i polimorfna (klisure i kotline) i polifazna (pet prostranih terasa sa fluvijalnim pregibom visokim 70 m, koji odvaja nisku od najniže moravske terase). Ona je predisponirana Moravskom dislokacijom i to je tektonski rov koji je u daljoj evoluciji bio zaliv Panonskog mora. Tim tektonskim rovom je obeležen sutok Rodopida, Karpatida i Panonida. Dok je Banatsko tle, duž južnopanonske dislokacije, najdublje tonulo, u Velikom Pomoravlju je proces išao sporije ali ipak brže nego u Šumadiji. Istovremeno su Karpatidi izdizani, svođeni i rasedani. Spušteno tle je potopilo Panonsko more pa je stvoren velikomoravski zaliv. Zaliv je postao u miocenu a zalivska faza se završila krajem ponta. Tada se pojavio tok Velike Morave na visini od 500 m i počela je ekshumacija paleoreljefa sa izgradnjom rečne doline. Da ovaj tektonski rov ne miruje ni danas govori seizmička aktivnost regije(Resavski seizmički rejon i rejon Juhora). Tok Velike Morave razvio se na centralnoj jezerskoj ravni koja je ležala na visini od 500 m. Od te visine tok se useca u gornjem delu. Velika Morava je od srednjeg pliocena usekla oko 400 m duboku dolinu. Kao posledica usecanja javlja se i veći broj epigenija -10: domne epigenije Stalaćka klisura i Bagrdanska klisura, domna epigenija Crnice u gabru Glavice (uzvodno od Paraćina), epigenija Jovanovačke reke u Gracu, rtna epigenija Grze (na severnoj strani Babe), ivična epigenija Crnice u Zabreškoj klisuri, epigenija Kalenićke reke, domna epigenija Resave između Pastorka i Maćehe, epigenija Županjevačke reke. Velika Morava je pribijena uz zapadni obod Gornjovelikomoravske kotline jer se javilo jače izdizanje Karpatida, spuštanje moravske dislokacije i sporije spuštanje Šumadije a posledica toga je asimetrija. Ističu se asimetrija terasa i pritoka (veći broj desnih pritoka).

Interesantne morfo-hidrološke pojave su i piraterije Jovanovačke i Ražanjske reke i inversni i laktasti tokovi više vodenih tokova.

Paleoabrazioni oblici reljefa nisu očuvani. Na obodu regije javljaju se kraški oblici reljefa. Najmarkantniji kraški oblici reljefa su pećine Ravanička i Resavska. Eolske pojave javljaju se kod Stalaća i na Juhoru.[1]

Veliko pomoravlje se nastavlja na:

Klima[uredi | uredi izvor]

U klimatskom pogledu regija pokazuje prelazne oblike između stepsko kontinentalne klime nizije i umerenokontinentalne klime južnog oboda. Srednja januarska temperatura u Požarevcu iznosi -0.6°C, a srednja julska temperatura 21,7°C. Godišnje padne u proseku oko 610 mm padavina. Požarevac prima godišnje samo 610 mm taloga (manje od Beograda i Smedereva). Povećavanje taloga uz dolinu Velike Morave je sporo, veće prema Šumadiji, a izrazitije prema planinama karpatske Srbije.

Hidrološke odlike[uredi | uredi izvor]

Velika Morava, po kojoj je Pomoravlje dobilo ime

Glavna reka Velikog Pomoravlja, Velika Morava, prima više jačih pritoka, te ovaj spada u naše bogatije krajeve izvorima i tokovima. Morava je najveća reka Srbije i jedna od najvećih pritoka Dunava. Ona celim tokom protiče kroz Srbiju a samo, 798 km² od ukupne površine njenog sliva (37 444 km²) nalazi se u Bugarskoj.

Velika Morava (245 km) nastaje od Južne Morave (343 km) i Zapadne Morave (295 km) , koje se sastaju kod Stalaća. Formirana je u pontu a od tada je odnela moćnu seriju sedimenata i usekla pet terasa, pre nego što je izdubila današnje korito u visini od 150 m. Sliv Velike Morave obuhvata 14,3% teritorije Srbije, odnosno 41,5% površine Srbije. Dolina Velike Morave (razvijene u fosilnom zalivu) je blago nagnuta ka severu, kao i njeno meandarsko korito sa vrlo malim padovima. Dok ukupna dužina reke iznosi 245 km, njena najkraća dužina nije veća od 118 km. Velika Morava je kod Stalaća široka 80 m, a pri ušću 250 m. Dubina joj iznosi 2-3 m, a u čestim virovima do 10 m. Reka ne obiluje vodom. Ova reka daje Dunavu tek jednu sedminu količine vode koju mu daje Sava. Velika Morava je u prošlosti bila plovna do Ćuprije. Useca nova i napušta stara korita, jer akumulacija velikih količina nanosa izdiže korito. Obavljaju se regulacioni radovi radi sprečavanja poplava, korišćenja rečne vode za navodnjavanje i buduće plovidbe. Pad ove reke je isuviše mali za iskorišćavanje u hidroenergetske svrhe, a za plovidbe je veliki. Plitko korito i mnoge oštre okuke (pored nanosa) nepovoljni su za plovidbu. Sve tri Morave ugrožavaju poplavama veliku površinu, na kojoj živi skoro milion ljudi. Poplave su posledica jake erozije u slivovima Zapadne a naročito Južne Morave. Veće pritoke Velike Morave su: Kalenićka reka, Lugomir, Belica, Lepenica i Jasenica sa leve strane, a Jovanovačka reka, Crnica sa Grzom, Ravanica i Resava sa desne strane.

Jezava je manja pritoka Dunava kod Smedereva. Dugačka je 37,7 km, a površina sliva joj iznosi 660 km². Jezava je na celoj dužini razvijene u kavrtarnim naslagama donjeg toka Velike Morave, čiji je rukavac bila do 1897. godine kada je od nje odvojena nasipom. Za razliku od rukavaca Save i Dunava, koji se vraćaju matici, Jezava samostalno utiče u Dunav. Ona se račva u mnoge rukavce, koji (kao i glavno korito) nekih godina presušuju.

Pedološke karakteristike[uredi | uredi izvor]

U Velikom Pomoravlju oko Velike Morave i Resave javljaju se recentni rečni nanosi, a iznad njih se prostiru gajnjače i parapodzolaste gajnjače. U Gornjevelikomoravskoj kotlini javljaju se smonice, a na Juhoru rankeri. Smonica ima u Donjovelikomoravskoj kotlini, Svilajnca i Požarevca, i u donjoj Mlave.

Stanovništvo i naselja[uredi | uredi izvor]

Kuća vojvode Stevana Sinđelića u Grabovcu, primer pomoravske arhitekture početkom 19. veka

Velika prirodna bogatstva učinila su da ovaj kraj bude izuzetno naseljen, sa gustinom naseljenosti od 120 st/km². Iz ranog bronzanog doba poznato je desetak naselja, grupisanih oko Juhora. Velika Morava je bila granična zona u kojoj su se sretali uticaji Grka sa juga, Tračana sa istoka i Ilira sa zapada Balkana. U VI veku p.n.e. na ovim teritorijama živelo je poluilirsko pleme Dardanci, koje u I veku n.e. porobljavaju Rimljani i grade na ovim teritorijama jednu od svojih provincija - Meziju. Padom Smedereva počelo je iseljavanje Srba jer su Turci odveli veliki broj stanovništva u ropstvo. Stanovništvo se iseljavalo u Ugarsku, a ratovanjem sa Austrijom protiv Turske, migracije su vršene ka Slavoniji i Vojvodini.

Veliko Pomoravlje danas ima 288 naselja. Najveća gradska naselja su:

Stanovništvo je homogeno i apsolutnu većinu čine Srbi. Na jugu regije živi stanovništvo koje je doseljeno sa Kosova i Metohije Dinarskog stanovništva je malo kao i torlačkog. Posle Drugog svetskog rata veliki broj ljudi je došao iz pirotskog i vranjskog kraja. Regija je bogata starim antičkim naseljima kao što su Viminacijum (Kostolac), Idimum (Medveđa), Horeum Margi (Ćuprija), Sarmates (Paraćin), Arsena (Ražanj).

  • Smederevo (31 000 st.) pokraj Dunava je staro naselje koje se pominje još u devetom veku. Savremeno Smederevo je, pored Beograda, najveće naselje podunavskog dela peripanonske Srbije. Ono je kraće vreme, neposredno pre turskih osvajanja u petnaestom veku, bilo centar tadašnje srpske države (Despotovine). Metalo-prerađivačka industrija je najznačajnija privredna grana Smedereva. U gradu postoje čeličana i velika fabrika građevinskih mašina (Fagram). Pored velike železare, u Smederevu je postojala moderna valjaonica lima. Okolina Smedereva je poznati vinogradski rejon. Smederevski grad pri ušću Jezave u Dunav je najveći srednjovekovni grad u Srbiji (Vizantijskog tipa) i jedan od najvećih gradova-utvrđenja u Evropi. Njegova gradnja je završena 1430. godine a sazidao ga je despot Đurađ Branković. Ovaj grad-tvrđava, u kojoj se nalazila poslednja srpska prestonica osvojena 1459. godine kada je pala i Despotovina. Smederevski grad sa visokim i debelim zidovima i 25 kula jako je oštećen 5. juna 1941. godine pri snažnoj eksploziji municije u njemu kao i 1944. godine usled bombardovanja. Kod samog ušća Velike Morave u Dunav nalaze se ostaci praistorijskog i rimskog naselja Castrum Margum. Blizu današnjeg Smedereva nalazilo se rimsko naselje Monz Aureus (III vek pre nove ere). Kod Smedereva se nalazi poljoprivredno dobro Godomin, koje daje visokokvalitetno voće za izvoz. Godomisnko polje u dolini Velike Morave poznato je po razvijenom stočarstvu (sir godominac). U Smederevu je rođen naš najveći komediograf Branislav Nušić.
  • Požarevac (27 000 st.) leži u podnožju razvođa između Velike Morave i donje Mlave, u području žitom bogatih krajeva. Požarevac je staro tržište i izvoznik žita i svinja. Pre 100 godina Požarevac je po broju stanovnika bio drugi grad u Srbiji. U Požarevcu je razvijena metalo-prerađivačka industrija, izrada poljoprivrednih mašina i sprava za zaštitu voća i biljaka, zatim manja tekstilna industrija, mesna industrija, mlinska industrija i industrija građevinskog materijala. U blizini Požarevca se nalazi dobro Ljubičevo, poznato po gajenju konja.
  • Jagodina (22 500 st.) je više pomoravski, nego šumadijski grad. Ono se jače razvilo posle rata od Ćuprije i Paraćina, te predstavlja najveće mesto Gornjovelikomoravske kotline. Posle našeg najvećeg preduzeća za proizvodnju kablova, u Jagodini se nalazi poznata fabrika mesnih proizvoda i konzervi Juhor, zatim pivara, fabrika nameštaja, konfekcije i šešira, elektromehaničkih proizvoda i metalski kombinat.
  • Ćuprija (16 500 st.) je staro naselje, jedno od najstarijih u Srbiji. Na mestu ovog grada pored Morave u rimsko doba je postojalo veliko naselje Horreum Margi, a u srednjem veku srpski grad Ravno. U tursko doba je Morava hisar, posle podizanja mosta preko Velike Morave, postala Ćuprija. U gradu postoji fabrika hleba i keksa, manja hemijska industrija i građevinski kombinat. Kod Ćuprije su podignuta tri mosta preko Velike Morave (železnički, drumski i na auto-putu).
  • Paraćin (17 000 st.) je poznati trgovački centar Pomoravlje. Počev o rimskog doba do danas ovaj grad je imao trgovačku-zanatlijsku funkciju. U blizini Paraćina nalazi se Popovac, poznat po velikim fabrikama cementa, a južno se nalazi Ćićevac koji ima rudnik uglja.
  • Ćićevac (5 200 st.) leži u podnožju moravskog fluvijalnog odseka sa desne strane reke, a sa leve strane blizu korita Velike Morave, pri ušću Kalenićke reke, nalazi se Varvarin.
  • Resavica se posle oslobođenja razvila u moderno rudarsko naselje.
  • Svilajnac (6 000 st.) leži blizu ušća Resave u Veliku Moravu. On je centar moravskog kraja Resave, kojem odgovara sliv Resave. U Svilajncu postoji fabrika nameštaja.
  • Lapovo (8 500 st.) je raskrsnica puteva u Velikom Pomoravlju. U ovom mestu, od moravske železničke magistrale, odvaja se pruga prema Kragujevcu i dalje preko Kraljeva do Skoplja. Okolina Lapova je poznata po gajenju rasne stoke.
  • Velika Plana (10 300 st.) je pomoravski grad. U njoj se nalazi nekoliko fabrika i živinarska farma.

U agrarnom Pomoravlju gradovi imaju znatan broj zemljoradničkog stanovništva. Veliko Pomoravlje pokazuje znatne raznolikosti u poreklu stanovništva. U Južnom delu kraja preovlađuju doseljenici sa Kosova i Metohije, a u severnom delu timočko-braničevsko stanovništvo. Manje je zastupljeno šopsko stanovništvo, a još manje ima dinarskih doseljenika. Posle Drugog svetskog rata u pomoravske gradove doselio se znatan broj stanovnika iz vranjskog i pirotskog kraja.

Privreda[uredi | uredi izvor]

Dolina Velike Morave je privredno jedna od najaktivnijih područja naše zemlje. To je prevashodno ratarsko-stočarski kraj sa razvijenim voćarstvom, rudarstvom i novijom industrijom. Dolinska ravan je povrtarska zona, a pobrđe voćarsko područje. Kukuruz i pšenica odlično uspevaju u dolini Velike Morave. U ovom kraju mnogo se gaji povrće, osobito varira pasulj i kupus, zatim industrijsko bilje (najviše šećerna repa i suncokret), kao i krmno bilje. Udeo oranica i bašta u ukupnoj strukturi poljoprivrednih površina Velikog Pomoravlja je veliki, naročito u severnom delu kraja. Stočarstvo u Velikom Pomoravlju je vrlo dobro razvijeno. Govedarstvo i svinjogojstvo su najjače stočarske grane. Velika proizvodnja kukuruza veoma pogoduje svinjogojstvu, a stočna repa i trava gajenju goveda. Nekada guste šume Pomoravlja ustupile su mesto njivama pod žitima, vinogradima na brežuljcima i prostranim voćnjacima.

  • Rudarstvo je značajna privredna grana Velikog Pomoravlja. Ono nije raznovrsno, ali se ugalj odavno i mnogo eksploatiše. Za vreme ranijih marinsko-jezerskih faza u moravskom rovu je od biljnog materijala stvoren oligo miocenski mrtav ugalj i neogeni lignit. Mrki ugalj u senjsko-resavskom basenu je oligo censke starosti i kalorične moći 5 100-5 300 kalorija. Na bazi ovog uglja u Ćupriji je odavno podignuta termoelektrana. Ugalj se kopa u Senjskom Rudniku kod Despotovca, Ćićevca, kao i u donjoj Mlavi.

U Popovcu, kod Paraćina, iz oligo miocenskih laporaca dobija se cement u velikim popovačkim fabrikama cementa. Kod Jovca, pod Juhorom, nalaze se ležišta feldspata.

  • Industrija Najjače su razvijene prehrambena industrija (suhomesnati proizvodi, šećer, keks) i industrija kablova, zatim građevinska i metalo-prerađivačka industrija. Hemijska industrija je manja, a drvna industrija se bazira na bogatim šumama planinskog zaleđa.
  • Saobraćaj Dolina Velike Morave omogućuje dobre saobraćajne veze između Panonskog i Egejskog basena. Dolinom ove reke prolazi u rimsko doba najvažniji drum kroz Gornju Meziju, vojni put koji je od Singidunuma vodio do Kostolca, pa preko Medveđe, Ćuprije i Ražnja dalje ka jugu. Kroz doline Velike i Južne Morave sada prolaze pruga Beograd-Skoplje-Solun i auto-put Beograd-Niš-Skoplje-Đevđelija.[3]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Marković, Jovan; Pavlović, Mila (1995). Geografske regije Jugoslavije (Srbija i Crna Gora). Beograd: Savremena administracija. 
  2. ^ Marković Đ. J.: Problemi morfohidrogeneze prirode Jugoslavije.1966
  3. ^ Geografija za 3. razred gimnazije, Mirko Grčić, Stevan Stanković, Ljiljana Gavrilović, Svetlana Radovanović, Milomir Stepić, Snežana Đurić

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Поморавље_(област)&oldid=27797615”