Preseljenje srpske industrije u zapadne jugoslovenske republike

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Preseljenje srpske industrije u zapadne jugoslovenske republike bila je strategija vlade Federativne Narodne Republike Jugoslavije da sprovede masovni transfer industrijskih postrojenja, mašina, tehnologije i stručnjaka iz Srbije u zapadne republike Jugoslavije (pre svega u Hrvatsku i Sloveniju) tokom perioda Informbiroa (1948—52) i nedugo nakon njega. U nekim slučajevima su preseljeni samo delovi industrijskih pogona, dok su u drugim kompletne fabrike demontirane i transportovane iz Srbije.[1] Budući da je u to vreme odnos visokoobrazovanih ljudi bio vrlo nizak, iseljavanje stručnjaka iz Srbije imalo je značajne negativne posledice na njen budući razvoj.[2]

Jugoslovensko komunističko rukovodstvo, podržano slovenačkim i hrvatskim komunistima, koristilo je očekivanu sovjetsku invaziju kao službeno objašnjenje ovog projekta, dok su se srpski i crnogorski komunisti zalagali protiv njega. Slovenačka i hrvatska strana tvrdile su da bi znatno viši nivo prosečnog akademskog postignuća i obrazovanja njihovih republika među urbanim stanovništvom Slovenije i Hrvatske u to vreme olakšao pronalaženje dodatnih kvalifikovanih radnika nego u Srbiji ili na sličan način zamenio postojeće srpske ako je neophodno.

Prema izveštaju CIA-e, Josip Broz Tito podržao je slovenačke i hrvatske komuniste. Broj fabrika preseljenih iz Srbije u zapadne jugoslovenske republike kreće se između 70 i 76, prema tekstovima objavljenim u savremenim medijima.[3] Odredište preseljene srpske industrije bile su prvenstveno republike Hrvatska i Slovenija, zatim Bosna i Hercegovina i Crna Gora, dok je neka industrija završila u Albaniji. [4]

Premeštena industrija obuhvatala je proizvodnju aviona i proizvodnju teških vozila.

Budući da su mnoga nova odredišta za srpsku industriju bila mnogo bliža teritorijama pod sovjetskom kontrolom, tj. Maribor u Sloveniji ili Varaždin u Hrvatskoj, od njihovih prvobitnih lokacija u Srbiji, mnogi autori su zaključili da pravi razlog preseljenja srpske industrije iz Srbije nije bio strah od sovjetske invazije, već komunistička namera da kazni srpske nacionaliste zbog njihove retorike i težnje za reformom Jugoslavije kao velikosrpske države.

Istorijska pozadina[uredi | uredi izvor]

Nakon što su komunisti preuzeli vlast u Srbiji po završetku Drugog svetskog rata, brojne fabrike su premštene iz Srbije u druge krajeve Jugoslavije, pod Rezolucijom Informbiroa kao zvaničnog objašnjenja.

Poklonici Informibiroa bili su mahom iz Crne Gore, kao i Srbi iz Bosne i uže Srbije i u manjem broju Hrvati i Slovenci.[5] Pojedini izvori tvrde da pravi razlog premeštanja industrije nije bio da fabrike ne dospeju u ruke sovjetskih neprijatelja, već da se Srbija kazni za „velikosrpski nacionalizam" nanevši joj značajnu ekonomsku štetu. [6] Ranije ubeđenja komunista o navodnoj privilegovanoj poziciji Srbije u Kraljevini Jugoslaviji, bile su pozicija na osnovu koje su Srbija, kao i Slovenija, bile previđena za najsporiji industrijski rast i razvoj.[7] Iako su pojedine fabrike i industrijske grane premeštene u Srbiju iz drugih republika, statistički je 43% više industrije premešteno iz Srbije u poređenju sa brojem uveženih postrojenja.[4]

Izveštaj CIA pokazuje da je plan o preseljenju fabrike iz Srbije u Sloveniju bio podržan od strane slovenačkih i hrvatskih komunista i Josipa Broza Tita, čemu su se protivili komunisti iz Srbije i Crne Gore.[8]

Avioindustrija[uredi | uredi izvor]

Sačuvani primerak modela Soko 522 (inicijalno pravljen u Ikarusu), izložen u Muzeju vazduhoplovstva

Prvo srpsko preduzeće za proizvodnju aviona, automobila i mašina „Ikarus" je premešteno iz Beograda u Mostar, gde je formirano novo preduzeće pod imenom „Soko". Komunistička vlast je preselila iz Beograda u Mostar kompletnu opremu kao i najveće stručnjake koji su umeli da rade za ovim mašinama.[9] Soko je smatran za neformalnog naslednika Ikarusa.[10] Pojedini stručnjaci koji su radili za Ikarus izražavali su protest zbog preseljenja i uništenja fabrike koja je imala značajnu tradiciju.[11]

Prva petoletka iz Trstenika posedovala je liniju proizvodnje borbenih aviona koja je dobijena od stane Nemačke kao ratna reparacija tokom kasnih četrdesetih. Čitav proizvodni pogon je prebačen iz Trstenika u Mostar, gde je nastavio da radi kao deo Sokola.[12]

Druge industrijske grane[uredi | uredi izvor]

Proizvodnja kamiona Praga RN premeštena je iz Srbije u Sloveniju

Većina postrojenja fabrike „Jugoalat" iz Novog Sada koja je bila specijalizovana za proizvodnju alata, prebačena je u Trebinje, dok je iz Subotice livnica „Partizan" prebačena u Sarajevo u trista železničkih vagona.[13] Nakon Drugog svetskog rata komunističke vlasti su „Zavod Aleksandar Ranković" (ZAR) iz Beograda preimenovale u „Industrija motora Rakovica" (IMR). Nakon 1938. fabrika je proizvodila kamione Praga RN prema licenceli koju je ZAR otkupio od praške kompanije. Po naređenju Ministarstva odbrane Jugoslavije kompanija IMR je morala da preda čitavu tehničku dokumentaciju, sredstva za proizvodnju i stečeno znanja i veštine slovenačkoj Tovarna avtomobilov (TAM) iz Maribora.[14]

Posledice[uredi | uredi izvor]

Za vreme perioda koji je bio veoma važan za uspostavljanje temelja budućeg industrijskog razvoja jugoslovenskih republika, udeo Srba u industrijskoj proizvodnji Jugoslavije opao je za 13,8%.[15] Premeštanje postrojenja iz Srbije u severozapadne delove Jugoslavije bio je jedan od glavnih razloga zašto je Srbija postala industrijski manje razvijena u poređenju sa Slovenijom i Hrvatskom. Tokom 1947. Slovenija je imala 67% snažniju ekonomiju od Srbije da bi taj procenat skočio na 254% u 1987.[16]

Epilog[uredi | uredi izvor]

Narodna skupština Srbije usvojila je 24. jula 1991. godine predlog o prestanku veličanja komunističkih vođa koji su bili odgovorni za premeštanje srpskih postrojenja u druge delove Jugoslavije i druge političke mere koje su uticale na oštećenje srpske ekonomije i naroda Srbije.[17] Početkom 1990ih ova strategija premeštanja bila je predstavljena i u udžbenicima iz geografije za osmi razred osnovne škole. Mogući motiv je, prema rečima Dubravke Stojanović, bio pružanje argumenata da su Srbija i Srbi bili eksploatisani i potčinjeni u Jugoslaviji, sa krajnjim ciljem da se kreira psihološka osnova za rat.[18] Boris Dežulović je 2010. objavio tekst u kojem naglašava da glavno krajnje odredište premeštenih postrojenja nije bilo Slovenija ili Hrvatska, već Bosna i Hercegovina.[19] U svom tekstu, naslovljenom „Srpska industrija se vraća kući”, podrugljivim tonom govorio je i o pojavi da su mnogi srpski radnici, čije su fabrike premeštene u zapadne jugoslovenske republike nakon Drugog svetskog rata, danas jeftina radna snaga za određene savremene hrvatske i slovenačke preduzetnike koji su svoje proizvodne pogone preselili u Srbiju 2010. godine.[20]

Oliver Antić, tadašnji predstavnik Srbije u Komisiji za sukcesiju zemalja bivše Jugoslavije, 2013. godine je izjavio da je industriju iseljenu iz Srbije neophodno uzeti u obzir prilikom formiranja ugovora o sukcesiji.[21]

Analiza[uredi | uredi izvor]

Prema određenim izvorima, pravi razlog preseljenja srpske industrije iz Srbije nije bio strah da će ona pasti u sovjetske ruke, već komunistička namera da kazni „velikosrpski nacionalizam” tako što će mu naneti znatnu ekonomsku štetu.[22] Argumenti koje pružaju ti izvori su sledeći:[23]

  1. Nakon što je opasnost od sovjetske invazije prošla, postrojenja nisu vraćena Srbiji niti su joj na bilo koji način kompenzovana
  2. Premeštanje industrije iz Srbije nastavilo se i nakon što je opasnost prošla
  3. Nije bilo sličnih premeštanja iz Slovenije ili Hrvatske tokom krize vezane za Slobodnu Teritoriju Trsta ili nakon krize prouzrokovane obaranjem američkih aviona 1946. godine u Sloveniji
  4. Tokom perioda premeštanja industrije iz Srbije takođe je bila aktivna i zabrana industrijskih investicija koja je važila samo na teritoriji Vojvodine
  5. Premeštanje proizvodnje na nedovoljno pripremljene lokacije rezultiralo je poteškoćama u održavanju kvaliteta, ali i same proizvodnje
  6. Prvi petogodišnji plan ekonomskog razvoja Jugoslavije predviđao je sporiji razvoj i manje investicija za industriju Srbije

U 2010. Boris Dežulović je objavio esej u kojem objašnjava da je glavna destinacija za iseljenu srpsku industirja bila Bosna i Hercegovina, a ne Hrvatska ili Slovenija.[24]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Sociološki pregled. Sociološko društvo Srbije, u saradnji sa Centrom za sociološka istraživanja Instituta društvenih nauka. 2006. 
  2. ^ Slobodan Vuković, Zauzimanje startnih pozicija, Sociološki pregled, vol. XXXX (2006), no. 4, page 536
  3. ^ Arslani, Melita (19. 12. 2017). „Bomba iz CIA-e: Tito iz Srbije u Hrvatsku prebacio 70 tvornica!”. www.express.hr. Express. Pristupljeno 16. 8. 2018. 
  4. ^ a b Slobodan Vuković, Zauzimanje startnih pozicija, Sociološki pregled, vol. XXXX (2006), no. 4, page 535
  5. ^ FBIS Daily Report: East Europe. The Service. 1996. str. 49. „Informbiro — the followers of Informbiro were from the ranks of Montenegrins, Serbs in Bosnia, and Serbs in Serbia proper, in a smaller extent Croats and Slovenians.” 
  6. ^ Jovanović 2003, str. 332:"...... fabrika iz Srbщe ni]e vršeno da ne bi pale u ruke agresora, kako je pričano, potvr^'e preseljenje fabrike kamiona ... Titov ciь ]e bio da ekonomski ošteti Srbiju, to ]est da je kazni zbog „veli- kosrpskog nacionalizma i ..."
  7. ^ Jovanović 2003, str. 332
  8. ^ „Transfer of industries from Serbia to Slovenia” (PDF). www.cia.gov. CIA. 13. 12. 1955. Arhivirano iz originala (PDF) 23. 01. 2017. g. 
  9. ^ Histoire du vingtième siècle. Institut za savremenu istoriju. 2002. 
  10. ^ Jane's All the World's Aircraft. Jane's Information Group. 1999. str. 14. ISBN 978-0-7106-1898-6. 
  11. ^ Histoire du vingtième siècle. Institut za savremenu istoriju. 2002. str. 131. „Some of the experts in Ikarus expressed a subdued opposition to the translocation and destruction of companies with a long tradition in aviation.” 
  12. ^ Žutić 2002, str. 115: "Fabrika Soko u Mostaru, na koju je prenet i program proizvodnje aviona iz Prve petoletke, počela je da se gradi aprila..."
  13. ^ Zbornik za istoriju. Matica. 1995. str. 75. 
  14. ^ Milošević, Milan. „Hronika sloma našeg »fergusona«”. www.vreme.com. Vreme. Pristupljeno 16. 8. 2018. „a onda su, po odluci Ministarstva teške industrije, konstrukciona i tehnološka dokumentacija, alati i stečeno iskustvo bili ustupljeni Fabrici TAM u Mariboru.” 
  15. ^ Slobodan Vuković, Zauzimanje startnih pozicija, Sociološki pregled, vol. XXXX (2006), no. 4, page 538
  16. ^ Vuković, Slobodan (2011). Sociološki pregled. XLV. Institut društvenih nauka. str. 488. 
  17. ^ Radovanović 2010, str. 8
  18. ^ Stojanović, Dubravka (30. 3. 2011). „Eksplozivna naprava s odloženim dejstvom”. pescanik.net. Peščanik. Pristupljeno 16. 8. 2018. „Da bi se pokazali razlozi zbog kojih je Srbija bila nezadovoljna u federaciji, navode se poznati argumenti o preseljenjima srpskih fabrika u druge republike. Fabrike su u udžbeniku detaljno pobrojane; uz livnice, mlinove, drugi železnički kolosek kod Jagodine, na tom spisku se našla i “najpoznatija ergela rasnih konja u Evropi”, koja je iz Starih Moravica preseljena u Sloveniju.[11] Time su argumenti poznati iz Memoranduma SANU i velike medijske kampanje usmerene na dokazivanje teškog položaja Srbije i Srba u Jugoslaviji i na stvaranje slike o njihovoj ugroženosti i potčinjenosti, ušli u obrazovanje. ....Takvi argumenti bili su neophodni da bi se stvorila psihološka osnova za rat, ....” 
  19. ^ Dežulović, Boris (1. 2. 2010). „Srpska industrija se vraća kući”. www.b92.net. b92. Pristupljeno 16. 8. 2018. „....činjenice su govorile i da velika većina tih mašina zapravo nije završila u Sloveniji i Hrvatskoj, nego u „strateškoj“ Bosni i Hercegovini ....” 
  20. ^ Dežulović, Boris (1. 2. 2010). „Srpska industrija se vraća kući”. www.b92.net. b92. Pristupljeno 16. 8. 2018. „....prljava, siva industrijska zona u kojoj će siromašni vijetnamci iz Rumunije i Srbije za bedne nadnice sastavljati frižidere, pakovati sardine, puniti pivo i sklapati Fiat Punto. .” 
  21. ^ Antić, Oliver (12. 9. 2013). „"Slovenci, gde su naše fabrike?"”. www.b92.net. B92. Pristupljeno 16. 8. 2018. „"Ako se deo industrije iz Srbije, koja je bila ne ranjena nego unakažena posle Drugog svetskog rata, iseli u Sloveniju, znate, o tome se mora voditi računa. To je isto sukcesija. To niko nije pomenuo pre mene", tvrdi Antić. Na konstataciju novinarke lista "Danas" da to ne može da stavi u već potpisani i ratifikovani Ugovor o sukcesiji, Antić odgovara: "Mogu. Nego šta ću nego ću da stavim".” 
  22. ^ Jovanović 2003, str. 332:"...... fabrika iz Srbщe ni]e vršeno da ne bi pale u ruke agresora, kako je pričano, potvr^'e preseljenje fabrike kamiona ... Titov cšь ]e bio da ekonomski ošteti Srbiju, to ]est da je kazni zbog „veli- kosrpskog nacionalizma i ..."
  23. ^ Slobodan Vuković, Zauimanje startnih pozicija, Sociološki pregled, vol. XXXX (2006), no. 4, page 535
  24. ^ Dežulović, Boris (1. 2. 2010). „Srpska industrija se vraća kući”. www.b92.net. b92. Pristupljeno 16. 8. 2018. „....činjenice su govorile i da velika većina tih mašina zapravo nije završila u Sloveniji i Hrvatskoj, nego u „strateškoj“ Bosni i Hercegovini ....” 

Izvori[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Đorđević Života, "Preseljenje industrije Srbije od 1944. do 1953. godine" (The moving of the Serbian industry, 1944 to 1953) 1ndustrija X1X (1992), no. 4.61-67
  • Nikola Žutić, „Preseljenje (uništenje) srpske avio-industrije 1952-1961. - primer ’Ikarusa’ : odumiranje vojne avio-proizvodnje i jačanje civilnih auto-programa u ’Ikarusu’ 1952-1955”, Istorija 20. veka, 1, Beograd, 2002, str. 115-131
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пресељење_српске_индустрије_у_западне_југословенске_републике&oldid=27677327”