Proboj grupe armija E iz Grčke

Povlačenje Grupe armija E iz Grčke
Deo Drugog svetskog rata i Četničko-partizanskog sukoba
Vreme 22. oktobar 1944. — 12. januar 1945. Mesto Jugoslavija Ishod Pobeda NOVJ
Sukobljene strane
NOVJ	Nacistička Nemačka JVuO
Komandanti i vođe
Josip Broz Tito	Aleksandar fon Ler

Nemačka Grupa armija E je u uslovima prodora Crvene armije u središte Balkana septembra 1944. dobila zadatak da izvuče svoje snage iz Grčke i uspostavi novi front na Jugoistoku. Prema prvobitnom planu, trebalo je da posedne takozvanu "plavu liniju", od Đerdapske klisure do Skoplja i do Skadra, i oslobodi snage Druge oklopne armije za pomeranje na sever. S obzirom da je ova linija morala da bude napuštena pre nego što je Grupa armija E uspela da je posedne, prema planu od 23. oktobra 1944. naređena joj je odbrana "zelene linije": ušće Drave – reka Drina – Gacko – Mostar – Knin – ušće Zrmanje.

Izložena napadima NOVJ, bugarskih snaga i savezničkog vazduhoplovstva, Grupa armija E uspela je da izvede prednje jedinice preko Save tek sredinom decembra, a izvlačenje grupa blokiranih u pozadini potrajalo je do sredine januara 1945. Usled toga su važni položaji na „zelenoj liniji“ (Tuzla, reka Drina, Knin) bili izgubljeni pre nego što se ispoljilo dejstvo napadnih grupa Grupe armija E. Pošto su znatne snage armijske grupe prikupljene severno od Save prikupljene tek januaru, Grupa armija E izvela je u februaru Operaciju Vukodlak protiv Virovitičkog mostobrana. Likvidacijom mostobrana, Grupa armija E konačno se uključilau nemačka dejstva protiv Crvene armije u jugozapadnoj Mađarskoj, sadejstvujući u Operaciji Frilingservahen u martu 1945. Ipak, gotovo sve njene snage ostale su na teritoriji Jugoslavije do kraja rata.

Generalno, plan Vrhovne komande Vermahta za pomeranje snaga na sever i organizovanog posedanja fronta nije uspeo. Grupa armija E se tokom svog četvoromesečnog proboja konstantno nalazila u krizi, trošeći sve resurse na zaštitu svojih marševskih kolona, nemoćna da preuzme dodeljenu liniju odbrane. To je dovelo dogubitka mnogih pozicija, od kojih je najznačajnija i najdalekosežnija bila nesposobnost zaustavljanja prodora Crvene armije u Baranji i južnoj Mađarskoj. Ipak, s obzirom na veoma teške uslove pod kojima se probijala, u maršu pod neprekidnom borbom, komandant Grupe armija E je već samu činjenicu da se izvukla kao celina, smatrao velikim uspehom. Operaciju Grupe armija E olakšalo je rezervisano držanje Saveznika koji, iskrcavši se u Grčkoj, nisu iskazali namere vršenja pritiska na nemačke zaštitnice.

Prethodni položaji i zadaci

Grupa armija E bila je nakon avgusta 1943. zadužena za odbranu Grčke. Nakon poraza u severnoj Africi, s obzirom na savezničku nadmoć na moru, postojala je mogućnost iskrcavanja Saveznika u Grčkoj. Stoga su Nemci sistematski utvrdili odbrambene rejone na obali, rasporedili znatne snage na zaštiti komunikacija i uskladištili velike količine ratnog materijala.

Kad je u drugoj polovini avgusta 1944. Crvena armija u Jaši-kišinjevskoj operaciji nanela težak poraz nemačko-rumunskoj Grupi armija Jug Rumunija je 23. avgusta tražila primirje i sledećeg dana objavila rat Nemačkoj. Pošto je pretila opasnost sličnog razvoja i u Bugarskoj, i brzog prodora Crvene armije u središte Balkana, to je dovelo do krize u nemačkoj odbrani Jugoistoka.

S obzirom na razvoj situacije, krajem avgusta Grupi armija E naređeno je da prikupi snage u oblasti Soluna, da prodre u Srbiju radi čvrstog povezivanja sa ostalim nemačkim snagama, i da izvrši pripreme za evakuaciju Grčke. Glavni ciljevi su bili čvrsto povezivanje sa Drugom oklopnom armijom u Jugoslaviji, i zaštita izvlačenja iz Grčke od eventualnog pritiska Saveznika koji bi se, prateći nemačku evakuaciju, mogli iskrcati na grčku obalu.

Grupa armija E tada je, prema generalmajoru Šmit-Rihbergu, njenom načelniku štaba, imala u svom sastavu oko 350.000 vojnika.

Borbe u Makedoniji

Glavni članak: Završne operacije za oslobođenje Makedonije 1944.

Tokom prve dekade septembra prve borbene grupe Grupa armija E ušle su u Makedoniju, u cilju razoružanja bugarskih snaga i obezbeđenja komunikacija. Uspostavljen je štab komandanta Makedonije, potčinjen Grupe armija E. Do 9. septembra komandant ovog štaba bio je general Gulman (nem. Otto Gullmann), vojni predstavnik za Albaniju, a nakon toga general Šojerlen (nem. Hein Scheuerlen), vojnoupravni komandant Grčke.

Tokom druge i treće dekade septembra krupne snage Grupa armija E borile su se u Makedoniji protiv tamošnjih snaga NOVJ i manjih bugarskih formacija koje su prešle na njihovu stranu. Do 23. septembra Nemci su uspeli da zaposednu komunikacije Bitolj - Prilep - Veles i Đevđelija - Skoplje - Kačanik. 15. septembra 21. brdski korpus 2. oklopne armije stavljen je pod komandu Grupa armija E.

Krajem septembra, usled pretnje upada Crvene armije, dve divizije iz Makedonije su transportovane u oblast Beograda. Preostale snage, ojačane novopristiglim iz Grčke, dobile su zadatak da u oblasti Niša obezbede čvrstu vezu sa ostalim nemačkim snagama. 3. oktobra Grupa armija E dobila je naređenje od Vrhovne komande da evakuiše Grčku. Organizovano pomerajući svoje snage i pozicije, Grupa armija E je trebalo da posedne takozvanu „plavu liniju“ fronta (Đerdapska klisura- Skoplje - Skadar).

Međutim, budući izložene snažnom pritisku NOVJ i savezničkog vazduhoplovstva na komunikacije, nemačke snage nisu uspele da ostvare predviđena pomeranja. U prvoj polovini oktobra, Nemci u Beogradskoj i Niškoj operaciji pretrpeli poraze, koji su zamisao posedanja „plave linije“ učinile nerealnom. Sa svoje strane, napadni klinovi Grupe armija E nisu uspeli da se probiju preko Vranja na sever. Počeo je da se ispoljava i pritisak na desni bok od strane bugarske armije, naročito na pravcu Ćustendil - Kumanovo.

Kraljevački mostobran

Glavni članak: Kraljevački mostobran

Time se Grupa armija E našla u opasnosti da bude odsečena od drugih nemačkih snaga. Jedina komunikacija koja joj je preostala vodila je od Skoplja preko Kosovske Mitrovice dolinom Ibra. Međutim, pritisak NOVJ i Crvene armije nakon 15. oktobra ugrozio je Kraljevo i tako doveo u opasnost i ovu poslednju komunikaciju. Usled toga, komanda Jugoistoka obrazovala je u okolini Kraljeva korpusnu grupaciju od ostataka nemačkih jedinica iz istočne Srbije i od delova jedinica prebačenih brzim maršem iz Grupe armija E. Jedinicom je komandovao general Miler, i zadatak joj je bio da po svaku cenu odbrani Kraljevo i spreči zatvaranje ibarske saobraćajnice. Korpusna grupa „Miler“ stavljena je 15. oktobra pod komandu Grupe armija E. Usled pomeranja težišta borbenog rasporeda, štab Grupe armija E premešten je 14. oktobra iz Soluna u Kosovsku Mitrovicu.

Zaštitnice Grupe armija E prešle su grčko-jugoslovensku granicu 2. novembra, a granicu Makedonije i Srbije 19. novembra. Raspored nemačkih snaga u Jugoslaviji u novembru i decembru bio je veoma nepovoljan po njih. Većina jedinica nalazila se daleko od zadatih položaja, izložena napadima tokom pokreta.

Vrhovna komanda Vermahta naredila je 23. oktobra komandi Jugoistoka da uspostavi front na liniji reka Dunav do Iloka - Nibelunška linija u Sremu - reka Drina - Gacko - Mostar - ušće Zrmanje (takozvana „zelena linija"). Međutim, snage komande Jugoistoka su se 1. novembra nalazile daleko od zadate linije: 21. korpus bio je opkoljen u južnoj Crnoj Gori, 34. ("Miler") u upornoj odbrani u oblasti Kraljeva, a 22. i 91. brdski korpus i ostale armijske jedinice Grupe armija E nalazile su se u proboju linijom severna Grčka - Skoplje - Kosovska Mitrovica - Raška - Novi Pazar - Sjenica.

S druge strane, snage NOVJ držale su neke ključne pozicije unutar zacrtane linije, koje su kompromitovale zamisao fronta na Drini. 3. korpus NOVJ od 17. septembra držao je Tuzlu, 24. oktobra zauzeo je Rogaticu, a 5. korpus 22. oktobra Travnik, odakle je ugrožavao dolinu reke Bosne. Ipak, olakšavajuća okolnost za Grupu armija E ležala je u tome što su glavne udarne snage NOVJ bile koncentrisane na krilima, u Sremu i u Dalmaciji, dok su široki prostor Sandžaka i istočne Bosne, kroz koji je trebalo da nastupa Grupa armija E, bio pokriven vrlo slabim i široko razvučenim snagama.

Prodor kroz Sandžak i istočnu Bosnu

Glavni članci: Proboj grupe armija E kroz Sandžak i Proboj grupe armija E kroz istočnu Bosnu

Za proboj kroz Sandžak i istočnu Bosnu štab Grupe armija E formirao je borbenu grupu Šojerlen (nazvanu po imenu komandanta) koja je trebalo da predstavlja prethodnicu. Snage grupe Šojerlen koncentrisale su se u Sjenici, odakle su 22. oktobra krenule u nastupanje prema Prijepolju. U sadejstvu sa snagama koje su napadale na Prijepolje iz Sjenice (prethodnica Šojerlen, nazvana po svom komandantu, generalu Šojerlenu) učestvovao je i Srpski udarni korpus (bivši SDS), dok je druga grupacija JVuO, pod komandom Dragoslava Račića nastupala istovremeno iz pravca Ivanjice na Sjenicu. Nakon višednevnih borbi sa Sedmom omladinskom i Petom sandžačkom brigadom NOVJ, grupa Šojerlen je ušla u Prijepolje 31. oktobra 1944.

Nakon osvajanja Prijepolja, Nemci su jednim motorizovanim bataljonom prodrli u Pljevlja. Štab Grupe armija E dogovorio je sa snagama JVuO iz Srbije (zajedno sa Srpskim udarnim korpusom) njihovo usmeravanje pravcem Sjenica – Prijepolje – Pljevlja – Goražde kao svoju levu pobočnicu.

31. 10. 1944. Operat. odeljenje (Kos. Mitrovica)

1. 11. u 12.00 čas. K-da 91. arm. korpusa predaje komandovanje 22. brd. arm. korpusu. Bande, ne zna se kom odredu pripadaju, prodrle su u s. z. deo Cetinja. Jače nepr. jedinice, dobro naoružane, na izgrađenim položajima zap. od Prijepolja i na visovima s obe strane doline Lima. Prema verodostojnim izveštajima četnika, u rejonu Nove Varoši nalaze se najmanje 2 brigade 54. divizije, pojačane delovima koji su otišli iz Prijepolja, sa neprekidnim priticanjem iz sev. dela Priboja i tesnaca puta u Bijelom Brdu.

U rejonu Sjenice prikupljanje oko 14.000 četnika, koji će krenuti preko Pljevalja i Sarajeva prema zapadu.

Nemačka glavnina usmerila je svoj napad na pravac Prijepolje - Višegrad. 5. SS korpus je, radi prihvata, izvršio ispad iz Sarajeva u Višegrad, u koji je ušla jedna borbena grupa 9. novembra. Prethodnica Šojerlen pokrenula je napad iz Višegrada u pravcu Rogatice i Sarajeva 14. novembra. Do 23. novembra uspeli su potisnu 27. diviziju NOVJ i da ovladaju ovom saobraćajnicom. 27. diviziju se potom koncentrisala na ometanje saobraćaja na komunikaciji zasedama, prepadima i razaranjima. U ovome su imali velikog uspeha, a najteži udarac zadali su Nemcima 27. novembra kod Sjemeća.

Štab Grupe armija E prešao je 15. novembra u Sarajevo.

Dana 25. novembra štab Grupe armija E uputio je 11. vazduhoplovnu poljsku diviziju u napad pravcem Sokolac – Vlasenica, radi povezivanja sa desnim krilom Sremskog fronta u Zvorniku. Usled pogoršanja situacije severno od Drave, usledilo je hitno pomeranje snaga, uključujući o ovu diviziju, na sever. Štab Grupe armija E je zatim dogovorio sa predstavnicima JVuO da se oni usmere 8. decembra u napad ovim pravcem, ("10. 12. 1944. Operat. odeljenje (Sarajevo) - Saradnja sa četnicima. Telegram 34. i 91. arm. korpusu, 5. SS-brd. arm. korpusu i Korpusnoj grupi »Kibler«: 1) Četnici na maršu u širi rejon Valjeva privremeno će preći preko područja Rogatica — Ljubovija — Zvornik — Kladanj.") ostavivši zaštitnice južno od Zvornika radi njihovog prihvata. 27. divizija uspela je međutim da razbije ovu zaštitnicu u Drinjači 19. decembra, i da zatim odbije napad JVuO prema drini 23. decembra kod Šekovića. Nakon toga, JVuO je usmerila težište napada prema Tuzli. U oštrim borbama na ivicama grada 24-28. decembra, ovaj napad je odbijen.

Nakon ovog poraza, došlo je do izvesne demoralizacije unutar JVuO. Srpski udarni korpus se izdvojio i odmarširao za Sarajevo, odakle su ga Nemci prebacili železničkim transportom u Sloveniju tokom januara 1945.

Tokom ovog prodora nemačke snage i JVuO u pokretu između bile su intenzivno tučene iz vazduha od savezničkog vazduhoplovstva.

Preuzimanje Sremskog fronta

Sa produbljivanjem krize nemačke odbrane severno od Drave, štab Grupe armija E dobija zadatak da energičnim pomeranjem svojih snaga na sever olakša situaciju nemačke vojske u Panoniji. Budući da je korpus „Miler“ uspešno izvršio zadatak i obezbedio izvlačenje armijskih snaga pravcem Kosovska Mitrovica – Raška – Novi Pazar – Sjenica od napada iz doline Zapadne Morave, krajem novembra on dobija naređenje da se odvoji od jedinica NOVJ i probije preko Užica, većim delom za Višegrad i Sarajevo, a manjim pravcem Užice - Ljubovija – Zvornik – Bijeljina – Brčko.

Dana 3. decembra 1944. počinje ofanziva Prvog proleterskog korpusa NOVJ i 68. streljačkog korpusa Crvene armije na Sremskom frontu. Njihovo napredovanje kroz delove "Nibelunške linije" dodatno je pogoršalo situaciju nemačke odbrane. Usled toga je ovaj prednji ešelon snaga Grupe armija E angažovan uglavnom za rešavanje krize u Sremu, 3. decembra štab Grupe armija E preuzima komandu nad Sremskim frontom. Korpus „Miler“ preimenovan je u 34. korpus, i potčinjeni su mu delovi grupe „Miler“, i armijski delovi severno od linije Sarajevo – Višegrad (11. vazduhoplovna poljska divizija), i delovi snaga koji su se već nalazili na Sremskom frontu (Korpusna grupa Kibler). Za komandanta korpusa imenovan je general Miler. Sa ovim snagama, korpus je, počev od 12. decembra, uspeo da zaustavi i blokira prodor NOVJ i Crvene armije na Sremskom frontu, i zadrži nastupanje Južne operativne grupe NOVJ preko Drine između Zvornika i ušća u Savu.

Proboj 21. korpusa iz okruženja

Glavni članak: Proboj XXI brdskog korpusa iz okruženja

Nemački 21. brdski korpus od avgusta 1943. bio je pod komandom Druge oklopne armije. Njegova zona odgovornosti obuhvatala je Crnu Goru, deo Metohije i severnu Albaniju. 15. septembra 1944. stavljen je pod komandu Grupe armija E i odigrao je značajnu ulogu u osiguranju Makedonije. Nakon toga dobio je naređenje da napadom obezbedi povezivanje sa 5. SS korpusom u oblasti Mostara. Međutim, Primorska operativna grupa NOVJ i Treća divizija uspele su da suzbiju njegov pritisak i nateraju ga u defanzivu. Nakon oslobađanja Trebinja, Bileće i Grahova tokom oktobra, te Boke Kotorske i Cetinja u novembru, plan povezivanja sa 5. SS korpusom pokazao se kao nerealan. Uporni dvomesečni napadi 21. korpusa od Podgorice prema Nikšiću su odbijeni. Na taj način, 21. korpus bio je krajem novembra 1944. opkoljen u oblasti Podgorice i Skadra.

Dana 22. novembra u razmeni mišljenja između Komande Jugoistoka i štaba Grupe armija E odlučeno je da se napusti plan proboja 21. korpusa probije iz Podgorice preko Nikšića za Hercegovinu. Umesto toga odlučeno je da se proboj vrši preko Bioča i Kolašina prema dolini Lima. Da bi korpusu omogućila izvršenje ovog teškog zadatka, Grupa armija E uputila je 10. decembra 22. diviziju iz Prijepolja u napad prema Bijelom Polju i Mojkovcu, u susret napadnim klinovima 21. korpusa, zadržavši 41. diviziju u Sandžaku. S obzirom da je pravac od Prijepolja prema jugu bio vrlo slabo posednut od snaga NOVJ (težište je bilo na severozapadnom pravcu prema Višegradu), 22. divizija uspešno je napredovala, i prethodnice dveju nemačkih grupacija susrele su se 19. decembra, čime je 21. korpus bio oslobođen iz okruženja. Njegovo izvlačenje pod snažnim bočnim pritiskom i savezničkim napadima iz vazduha trajalo je do sredine januara 1945. (nemačke zaštitnice napustile su Priboj 12. januara 1945). Sa 21. korpusom izvukli su se iz okruženja i crnogorski četnici.

Virovitički mostobran

Glavni članak: Virovitički mostobran

Po okončanju proboja 21. korpusom iz okruženja i stabilizovanju situacije na Sremskom frontu, delovi Grupe armija E izveli su intervenciju protiv snaga NOVJ u Travniku i dolini Lašve (Operacija Lavina) koji su ugrožavali glavnu komunikaciju. Grupa armija E je, da bi okončala svoj proboj i potpuno se povezala i uključila u glavne borbe na evropskom ratištu, morala je da reši još jedan zadatak - da likvidira Virovitički mostobran. Ova teritorija na Dravi pod kontrolom JA odvajala je jugoslovensko ratište od mađarskog, na kojem je nemačka vrhovna komanda planirala da izvede protivofanzivu. Preduslov za protivofanzivu bila je likvidacija Virovitičkog mostobrana. Ovaj zadatak bezuspešno je pokušavao da reši nemački 69. korpus duže od dva meseca. Sa izvlačenjem znatnih snaga Grupe armija E preko Save, stekli su se uslovi za izvršenje ovog poduhvata krupnim snagama. Poduhvat je nosio kodno ime Operacija Vukodlak (nem. Wehrwolf), i za njega je Grupa armija E imala na raspolaganju 6 nemačkih divizija, pet samostalnih bataljona, te elitne ustaške formacije. Operacija je počela 6. februara 1945. Nakon petodnevnih borbi, nemačke snage su konačno ovladale Viroviticom, a zatim i celom desnom obalom Drave. Na taj način, Grupa armija E izvršila je svoj glavni zadatak i konačno prevazišla petomesečnu odsečenost od ostalih evropskih ratišta. Ovaj zadatak je međutim izvršen sa velikim zakašnjenjem, i uz velike gubitke. Tokom septembra, oktobra i novembra 1944. Komanda Jugoistoka izgubila prema vlastitim izveštajima je 39.622 vojnika, većinom iz sastava Grupe armija E. Za sledeće mesece ne postoje podaci, ali su gubici verovtno približni.

Literatura

• Schraml, Franz (1962). Kriegsschauplatz Kroatien die deutsch-kroatischen Legions-Divisionen: 369., 373., 392. Inf.-Div. (kroat.) ihre Ausbildungs- und Ersatzformationen. Neckargemünd: Kurt Vowinckel Verlag. OCLC 4215438. 
• Karl Hnilicka. DAS ENDE AUF DEM BALKAN 1944/45. Arhivirano iz originala 04. 09. 2012. g. , Musterschmidt-Verlag Göttingen (Gebundene Ausgabe - 1970). (jezik: nemački)
• Erich Schmidt-Richberg. DER ENDKAMPF AUF DEM BALKAN. Arhivirano iz originala 23. 08. 2012. g. , Vowinckel (Gebundene Ausgabe - 1955). (jezik: nemački)
• Vojni istorijski institut. ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENjE JUGOSLAVIJE 1944-45. Arhivirano iz originala 11. 09. 2011. g. , Beograd 1957.
• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. oktobar 2014), prepravljeno i dopunjeno izdanje, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd
  • Pregled brojnog stanja jedinica potčinjenih grupi armija »E« na dan 16. 11. 1944. godine, Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, dokument 174
  • Ratni dnevnik komande Jugoistoka za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. avgust 2011), Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Prilog br. 1
  • Ratni dnevnik komande grupe armija »E« za period od 1. oktobra do 31. decembra 1944. godine Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. maj 2010), Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 4, Prilog br. 2