Slovaci u Srbiji
| ||||||||||
| Ukupna populacija | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 41.730 (2022) | ||||||||||
| Jezici | ||||||||||
| srpski i slovački | ||||||||||
| Religija | ||||||||||
| uglavnom protestantizam | ||||||||||
| Srodne etničke grupe | ||||||||||
| Zapadni Sloveni | ||||||||||
Slovaci u Srbiji (slč. Slováci v Srbsku) su zvanično priznata nacionalna manjina u Republici Srbiji, čija nacionalna prava u domenu kulture, obrazovanja, informisanja, kao i službene upotrebe jezika i pisma predstavlja Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine, sa sedištem u Novom Sadu.[1]
Najveći broj Slovaka živi u autonomnoj pokrajini Vojvodini. Prema popisu iz 2011. godine, u Srbiji živi 52.750 Slovaka što predstavlja 0,7% od ukupne populacije Srbije.[2] Prema popisu stanovništva iz 2022. u Srbiji živi 41.730 Slovaka.[3]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Slovaci su se naselili u Vojvodinu u osamnaestom i devetnaestom veku sa teritorije današnje Slovačke. Prvi doseljenici iz oblasti oko Tatre doselili su se u Bačku za vreme vladavine Karla VI. Oko 1720. godine naselili su se u Bajši, oko 1740. u Bačkom Petrovcu i Futogu, a za vreme Marije Terezije 1742. godine u Bezdanu. Neki su kasnije prešli u Srem. Oko 120 porodica se 1760. naselilo u Selenči, ali su se kasnije neki od njih preselili u Staru Pazovu.
Krajem osamnaestog veka naseljavaju se Kisaču, Veprovcu, Gložan, Bačkoj Topoli, Bajši, Pivnicama, Banatskoj Palanci, Novom Slankamenu, Bačkoj Palanci, Aradacu, Ečki, i u Laliću. Početkom devetnaestog veka dolaze u Kovačicu, Padinu, Hajdučicu, Čoku, Šupljaju, Banatski Dvor i Janošik. U drugoj polovini devetnaestog veka naseljavaju se u Vojlovicu, Ivanovo i Belo Blato.
Nakon stvaranja Kraljevine SHS (1918), Slovaci su se našli u veoma specifičnom položaju. Iako su državne vlasti imale blagonaklon odnos prema slovenskim manjinama, politika prema domaćim Slovacima je bila uslovljena savezništvom sa novostvorenom Čehoslovačkom, koja je u to vreme sprovodila integralistički projekat stvaranja jedinstvene "čehoslovačke" nacije, što je u mnogim slovačkim krugovima doživljavano kao negiranje nacionalne posebnosti slovačkog naroda.[4]
Pošto je Čehoslovačka bila bliska saveznica, državne vlasti Kraljevine SHS su odlučile da politiku savezničke države podrže i primene već prilikom prvog popisa stanovništva koji je sproveden 1921. godine. Tom prilikom, govornici dva srodna, ali nesporno različita jezika, češkog i slovačkog, svrstani u zajedničku kategoriju za potpuno fiktivni "čehoslovački" jezik, koji je kao takav postojao samo u integralističkim (antislovačkim) planovima državnih vlasti u Pragu.[5][6]
Četrnaesta vojvođanska udarna brigada NOVJ formirana je 11. novembra 1944. godine u Bačkom Petrovcu od pripadnika slovačke nacionalnosti iz Novosadskog i Bačkopalanačkog NOP odreda i drugih vojvođanskih jedinica, zbog čega je nosila i ime Prva slovačka brigada. Ušla je u sastav 51. vojvođanske divizije NOVJ. Imala je 3 bataljona sa 1,800 boraca; u drugoj polovini novembra bio je formiran i 4. bataljon kad je imala 2,500 boraca.[7]
Ustavom Srbije od 9. aprila 1963. godine, slovački narod je priznat kao jedan od sedam poimenično pomenutih manjinskih naroda u Srbiji (čl. 82),[8] a to rešenje je potom uneto i u novi Statut Vojvodine, koji je bio donet iste godine (čl. 32-37). Ustavnim zakonom Vojvodine, koji je usvojen 21. februara 1969. godine, slovački jezik je priznat kao jedan od pet službenih jezika na području pokrajine (čl. 67),[9] a ista odredba je potvrđena i u svim kasnijim najvišim aktima Vojvodine (1974, 1991, 2009), uključujući i sadašnji Statut Vojvodine iz 2014. godine.[10]
Prilog o „zuskama“ iz Stare Pazove, pod nazivom: „Zuske, vredne žene u velikim gradovima“, je emitovan 24. jula. 2020, u Jutarnjem programu RTV Vojvodine. Odmah nakon emitovanja ovog priloga javnost je, putem društvenih mreža, oštro reagovala.[11] Povodom pomenutog televizijskog priloga, oglasio se i Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine.[12][13] On je u svom saopštenju za javnost kritikovao prilog „Zuske, vredne žene u velikim gradovima“. U saopštenju je iznet stav da novinari, autori priloga, nisu poštovali zakonske propise i profesionalne novinarske standarde prevashodno s rodnog i etničkog aspekta. Time je putem JMU Radio-televizija Vojvodine prezentovan opasan stereotip o Slovakinjama, odnosno spajanja tema koje apsolutno nemaju veze jedna sa drugom (nacionalna pripadnost i posao kućne pomoćnice). Zbog navedenih reagovanja, RTV Vojvodina je ubrzo uklonila navedeni prilog sa svoje internet prezentacije.[14] Nedugo nakon emitovanja pomenutog priloga, u Jutarnjem programu RTV Vojvodine, i negativne reakcije javnosti, grupa entuzijasta formirala je Udruženje građana „Slovakinje nisu ’zuske’, ni kućne pomoćnice, ni ’totice’, ni ’skotice’“.[11]
Kultura[uredi | uredi izvor]
Matica slovačka u Bačkom Petrovcu[uredi | uredi izvor]
Zgrada Matice slovačke u Bačkom Petrovcu nekad zvana i Matica slovačka u Jugoslaviji (slov. Matica slovenská v Srbsku ili Matica slovenská v Juhoslávii) je politička zgrada u Bačkom Petrovcu, u ulici Maršala Tita.
Matica slovačka je osnovana 18. maja. 1932. godine usled želje za očuvanjem nacionalnog identiteta jugoslovenskih Slovaka. U vreme osnivanja Matica ona je brojila 360 redovnih članova. Prvi predsednik je bio izabran dr. Jan Bulik. Matica je 1948. godine dobila saglasnost od APV-a, za otvaranje etnografskog muzeja, koji je otvoren u 1949. Matica slovačka danas radi kao aktivno središte za očuvanje slovačkog identiteta i društvenog položaja Slovaka, a najviše za očuvanje petrovačke kulture, slovačkog jezika, umetnosti i dr.
Slovačke narodne svečanosti u Bačkom Petrovcu[uredi | uredi izvor]
Prve Slovačke narodne svečanosti u Bačkom Petrovcu su bile 28. avgusta 1919.[15] Posle ukidanja Matice slovačke u Jugoslaviji nastavilo se sa organizacijom svečanosti do godine 1953. godine. Slovačke narodne svečanosti su bili ponovo obnovljene posle obnovljenja Matice slovačke 1990.[15] godine.
Svake godine u avgustu se u Bačkom Petrovcu sastaju Slovaci iz cele Vojvodine, no ova manifestacija premašuje granice Vojvodine i posećuju ih i Slovaci iz okolnih država i gosti iz Slovačke.
Program svečanosti stvaraju kulturno- umetničke manifestacije, programi i izložbe u galerijama, razni susreti i zasedanja udruženja ne samo lokalnog već i višeg stepena. Zatim su tu mnoge sportske manifestacije koje daju oduška prilikom posmatranja fudbala ili teniskih susreta.
Galerija Zuske Medveđove[uredi | uredi izvor]
Galerija Zuzke Medveđove u Bačkom Petrovcu predstavlja ustanovu u okviru Doma Kulture Bački Petrovac koja čuva dela Zuske Medveđova prve akademske slikarke vojvođanskih Slovaka i ima veliki uticaj na likovni život Bačkog Petrovca i uopšte slovačke nacionalne manjine u Vojvodini. Galerija je osnovana 1980. godine.
U prvih deset godina Galerija Zuske Medveđove je u prostorima koje je za potrebe ov galadije prilagodio arhitekta Vladimir Fekete ostvarila 40 izložbi. U njoj svoje likovne radove prezentiraju akademski slikari, grafičari i vajari, likovni umetnici i amateri, najivni slikari i alternativni umetnici. Osim toga Galerija Zuske Medveđove je upriličila četiri ekspozicije dela Zuske Medveđove kao i mnoge izložbe i mimo Bačkog Petrovca u okolnim gradovima osim u opštini Bački Petrovac.
Slovačko vojvođansko pozorište[uredi | uredi izvor]
Slovačko vojvođansko pozorište (SVP) (slč. Slovenské vojvodinské divadlo - SVD)[16] je nastalo kao institucija vojvođanskih Slovaka, kojoj je cilj da razvija pozorišnu kulturu na profesionalnom nivou. SVP je osnovano odlukom Izvršnog veća AP Vojvodine.
Osnivačko pravo je naknadno preuzela na sebe Skupština Opštine Bački Petrovac odlukom od 14. aprila. 2003. godine Repertoar kreira Umetnički savet SVP. Na čelu pozorišta je direktor, koji je ujedno i menadžer pozorišta.
Religija[uredi | uredi izvor]
Za razliku od Slovaka koji žive u Slovačkoj i koji su katolici, Slovaci u Srbiji su uglavnom protestanti.
Evangelička crkva u Staroj Pazovi[uredi | uredi izvor]
Evangelička crkva u Staroj Pazovi je podignuta 1771. godine i kao nepokretno kulturno dobro proglašena je za spomenik kulture od velikog značaja.
Zgrada slovačke evangeličke crkve je jednostavne i skladne arhitektonske celine kao jednobrodna građevina sa baroknim zvonikom na severnoj strani. Vreme podizanja u 18. veku je odredilo izbor plastične dekoracije fasade koje je karakteristično za to vreme.[17]
Sa obnovom krajem 19. veka, u cilju dekorisanja enterijera za crkvu su kupljene tri ikone rađene u tehnici ulja na platnu: Raspeće (na glavnom oltaru), Krštenje (iznad krstionice) i Udovičina lepta.
Evangelička crkva u Bačkom Petrovcu[uredi | uredi izvor]
Evangelička crkva u Bačkom Petrovcu ili Petrovačka katedrala (slč. "Evanielický kostol v Báčskom Petrovci" или "Petrovská katedrála") je katedrala u Bačkom Petrovcu u centru grada. Ova crkva je najveća evangelička crkva na Balkanu.
Prvi Slovaci su se u Petrovac doselili u 1745. godini, pod vođstvom Matea Čanjija. Nakon dolaska, nisu imali nikakva svoja prava, i 35 godina nisu imali nikakvu crkvu nego su morali slušati službe po rimokatoličkom obredu u Futogu. Tek u 1783. godini, sagrađena crkva a prvi sveštenik je bio Ondrej Stehlo ({{Ondrej Sztehlo}}), njegov naslednik je postao njegov sin Jan, u 1818. On je odlučio proširiti crkvu, zbog njene slabe funkcionalnosti. Petrovčani su za izgradnju ove crkve pozvali u 1821. godini, braću Jana i Jakuba Shamusa, iz jednog iz Apatina a drugog iz Vrbasa, da počnu radovi, koji su bili završeni u 1823. Juraj Mrva je crkvu preuzeo 1868, kada je objavio da je hram izgrađen u novom arhitektonskom stilu i da je dugačak 25 m a širok 9 i građena je u neogotskom stilu a Karol Miloslav Lehotski je oltar ukrasio slikom Poslednje večere. Kasnije se katedrala više puta obnavljala. Ubraja se u kulturna dobra od velikog značaja.
Evangelička crkva u Kulpinu[uredi | uredi izvor]
Evangelička crkva u Kulpinu nalazi se u centu naseljenog mesta Kulpina[18] u ulici Maršala Tita i izgrađena je po planovima Alojza Coceka arhitekte iz Novog Sada 1877. godine u stilu neoromanike u vreme sveštenika Feliksa Kutljika.
Pred revolucionarnim godinama 1846. kupila je crkva od Radivoja Stratimirovića za 12000 zlatnika jedan od četiri dvorca Stratičirovića sa zemljištem sa mišlju da se izgradi crkva. Ovo je onemogućio Uroš Stratimirović koji je nasilno oteo ovaj imetak i vratio ga tek posle 25- godišnje sudske rasprave. Slovak Vilem - Paulinji Tot je 1869. dobio većinu glasova za ugarski parlament i posle toga je tu igrađena nova škola i crkva. Godine 1875, je sa arhitektom iz Novog Sada Alojzom Cocekom sklopljen ugovor o izgradnji crkve prema njegovim planovima. Na izgradnji crkve je kao tesarski majstor učestvovao i otac Mihal Milan Harminca arhitekte iz Kulpina. Premaovom ugovoru crkva je trebalo da se završi za 3 godine I da arhitekta da sav materijal i projekte. Prema zapisima u Hronici Feliksa Kutljika I crkva je završena krajem 1877. godine a sledeće godine je završena i unutrašnjost zgrade. Zgrada je u neoromanskom stilu, široka je 15 m a dugačka 31 m. Zgrada je jednobrodna bazilika sa tornjem sa jedne strane i apsidom koja je orijentisana na zapadnu stranu. Crkva ima dvomanuelne orgulje na kojima je skulptura kralja Davida.
Evangelička crkva u Novom Sadu[uredi | uredi izvor]
Evangelička crkva u Novom Sadu se nalazu na uglu ulica Masarikove i Jovana Subotića. Prve porodice slovačko-evangeličke veroispovesti doseljene su u Novi Sad početkom 19. veka. Slovake kao vredne radnike dovodile su sa sobom mađarske porodice koje su ih upošljavale na raznim služavskim poslovima (sluge u kući, najamnici, konjušari).
Budući da se radilo o siromašnoj zajednici, Slovaci su dugo vršili pripreme oko izgradnje svog hrama. Vernici su konačno sakupili dovoljno novca i uputili molbu Magistratu koji izdaje dozvolu za gradnju određujući lokaciju za crkvu na ondašnjoj Senjskoj pijaci. Po projektu Jozefa Coceka gradnja crkve je završena 1886. godine. Crkva je skladnih dimenzija, jednobrodna sa baroknim tornjem i trougaonim frontonom na glavnoj fasadi što objektu daje stilske karakteristike prelaznog doba baroka u klasicizam.
Mediji[uredi | uredi izvor]
TV Petrovec (slč. TV Petrovec) je vojvođanska televizija, koja program emituje od 16. novembra 1997. godine i glavno središte televizije je u Bačkom Petrovcu.
Televizija emituje program za region sa slovačkom nacionalnom manjinom dnevno od 18:45 do 23 sata. Emitovanje je usredsređeno na širenje slovačkog jezika i kulture mesnog stanovništva, nudi informacioni i obrazovni program. Posebno je orijentisana na poljoprivredne i privredne teme.
Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine osnovao je Novinsko-izdavačku ustanovu „Hlas Ljudu”. Ova ustanova osim nedeljnika „Hlas Ljudu” izrađuje i časopis za omladinu „Vzlet”. U izdavačku delatnost ove organizacije spada i štampanje književnih dela kojima se doprinosi kulturnom, obrazovnom, naučnom i duhovnom razvoju Slovaka u Srbiji i očuvanju nihovog nacionalnog identiteta.[19]
Slovački jezik u Srbiji[uredi | uredi izvor]
Osnovna podela dijalekata i narečja slovačkog jezika[uredi | uredi izvor]
- Centralno/Srednjoslovački dijalekti u južnim delovima imaju nekoliko zajedničkih znakova i reči s južnoslovenskim jezicima
- Istočnoslovački dijalekti
- Zapadnoslovački dijalekti najbliži češkom jeziku
- Panonsko/Ravničarskoslovački dijalekti
- Zapadnoslovački dijalekti najbliži češkom jeziku
- Istočnoslovački dijalekti
Osnovna podela slovačkog jezika u (AP Vojvodini), Republici Srbiji[uredi | uredi izvor]
- Govorni svakodnevni slovački jezik sa dosta slovačkih arhaičnih i srpskih reči **
- Književni (Knjige, škole, biblioteke, galerije, muzeji,...) **
- Ustavni (dokumenti, zavodi, institucije, ustanove, muzeji, nazivi ulica, javnih firmi i preduzeća)**
- Medijski (Televizije, Radio, Novine, Časopisi)**
Dok gotova sva naselja mesta gde žive Slovaci u (AP Vojvodini), Republici Srbiji imaju svoje specifične, jedinstvene, izuzetne i lepe različite dijalekte i narečja kao osnovni i komunikacioni jezički sistem u medijima, ustavu i književnosti koristi se gramatički književni slovački jezik.
Demografija[uredi | uredi izvor]
Stanovništvo po opštinama[uredi | uredi izvor]
Spisak opština i gradova u Srbiji u kojima ima više od 500 Slovaka.
| Opština | Stanovništvo popis 2011 |
Slovaci | Udeo |
|---|---|---|---|
| Opština Kovačica | 25.274 | 10.557 | 41,85% |
| Opština Bački Petrovac | 13.418 | 8.772 | 65,37% |
| Grad Novi Sad | 341.625 | 6.393 | 1,87% |
| Opština Stara Pazova | 65.792 | 5.212 | 7,92% |
| Opština Bačka Palanka | 55.528 | 5.047 | 9,09% |
| Opština Bač | 14.405 | 2.845 | 19,75% |
| Opština Šid | 34.188 | 2.136 | 6,25% |
| Grad Beograd | 1.659.440 | 2.104 | 0,13% |
| Grad Zrenjanin | 123.362 | 2.062 | 1,67% |
| Grad Pančevo | 123.414 | 1.411 | 1,14% |
| Opština Alibunar | 20.151 | 965 | 4,79% |
| Opština Odžaci | 30.154 | 835 | 2,77% |
| Opština Beočin | 15.726 | 830 | 5,27% |
| Opština Plandište | 11.336 | 616 | 5,42% |
Stanovništvo po naseljenim mestima[uredi | uredi izvor]
(u plavoj boji)
Spisak mesta u Srbiji u kojima ima više od 300 Slovaka.
- Ostala mesta gde Slovaci čine većinu, ispod 300 stanovnika
| Mesto | Opština | Stanovništvo popis 2002 |
Slovaci | Udeo |
|---|---|---|---|---|
| Slankamenački Vinogradi |
Opština Inđija | 253 | 199 | 74,81% |
Znamenite ličnosti[uredi | uredi izvor]
- Zuzana Halupova, slikarka naivne umetnosti
- Martin Jonaš, slikar naivne umetnosti
- Mihal Babinka, književnik
- Miroslav Benka, snenarista, reditelj, glumac, dizajner, univerzitetski pedagog
- Mira Brtka, akademska slikarka, skulptorka, modna kreatorka, filmska radnica
- Jan Bulik, advokat
- Mihal Kiralj, slikar
- Jozef Klaćik, slikar, vajar, grafičar
- Feliks Kutljik I, pisac
- Feliks Kutljik III, piblicista i privredni radnik
- Kiril Kutlik, slikar
- Karol Miloslav Lehotski, slikar
- Karol Miloslav Lehotski, pisac
- Zuska Medveđova, slikar
- Jaroslav Supek, slikar
- Ivan Križan, slikar
- Mihal Milan Harminc, arhitekta
- Mihal Hasik, slikar
- Štefan Homola, evangelistički kapelan
- Vladimir Hurban Vladimirov, književnik, dramski pisac i libretista
- Vlastislav Cesnak, slikar
- Pavel Cesnak, javni radnik
- Jan Čajak, književnik
- Pavel Čanji, grafičar i slikar
- Janko Čmelik, učesnik narodnooslobodilačke borbe, narodni heroj Jugoslavije
- Ana Tomanova Makanova, političarka
- Pavel Marčok, političar
- Karlo Pacek, lekar
- Dejan Meleg, fudbaler
- Dominik Dinga, fudbaler
- Pava Sluka, glumica
- Vlajko Ljudević Sluka, glumac, poznat kao Miodrag Beković
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine Pristupljeno 12. 5. 2015.
- ^ Stanovništvo – baza Baza podataka, Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti, 29.11.2012 Arhivirano 2013-04-16 na sajtu Archive.today, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ^ „Konačni rezultati Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2022. | O POPISU STANOVNIŠTVA”. popis2022.stat.gov.rs. Pristupljeno 2023-06-23.
- ^ Gligorijević 1981, str. 137-155.
- ^ Đurić 1924, str. I-XXXIII.
- ^ Kočović 1998a, str. XXXIX.
- ^ Vojna enciklopedija, 607. str.
- ^ Službeni glasnik (1963): Ustav Socijalističke Republike Srbije
- ^ Ustavni zakon Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine (1969)
- ^ Statut Autonomne pokrajine Vojvodine (2014)
- ^ a b „Udruženje građana „Slovakinje nisu ’zuske’, ni kućne pomoćnice, ni ’totice’, ni ’skotice’“”. Pristupljeno 18. 11. 2022.
- ^ Lakatošová, Libuška (06. 08. 2020). „(Ne)vedomé útoky na slovenskosť a Slovákov”. Novinovo–vydavateľská ustanovizeň Hlas ľudu.
- ^ „Reagovanie predsedníčky NRSNM Libušky Lakatošovej na vysielanie v rannom programe RTV Vojvodina”. 05. 08. 2020.
- ^ „„Zuske, vredne žene u velikim gradovima””. Arhivirano iz originala 01. 11. 2020. g. Pristupljeno 24. 07. 2020.
- ^ a b Dr.Sc. Ján Babiak, Slovenské národné slavnosti, Matica slovenská v Srpsku, Báôsky Petrovec 2006
- ^ Ústav pre kultúru vojvodinských Slovákov: „Slovenské vojvodinské divadlo“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. maj 2015), Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ Stara Pazova/Turizam
- ^ Miroslav Krivak, SPOMENICA 1789-1989, 200 godina škole u Kulpinu, 1989. Kulpin
- ^ „Hlas Ljudu”. hl.rs. Pristupljeno 30. 12. 2022.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gligorijević, Branislav (1981). „Politička istupanja i organizacija Slovaka i Čeha u Kraljevini SHS”. Zbornik za istoriju. 24: 137—155.
- Grupković, Dragutin, ur. (1988). Uporedni pregled rezultata popisa od 1921-1981. godine. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
- Đurić, Dragiša M., ur. (1924). Prethodni rezultati popisa stanovništva u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca: 31. januara 1921. godine. Beograd: Direkcija državne statistike.
- Kočović, Bogoljub (1998a). Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991. godine (po svim zvaničnim a u nekim slučajevima i korigovanim popisima). 1. Paris: Association Dialogue.
- Kočović, Bogoljub (1998b). Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991. godine (po svim zvaničnim a u nekim slučajevima i korigovanim popisima). 2. Paris: Association Dialogue.
- Mrđen, Snježana (2002). „Narodnost u popisima: Promjenljiva i nestalna kategorija”. Stanovništvo. 40: 77—103.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Manjine (sa savetima nacionalnih manjina) |  | |
|---|---|---|
| Ostale manjine | ||
