Spisak srpskih himni
Spisak srpskih himni obuhvata sve nezvanične i zvanične nacionalne himne koju je Srbija imala kroz svoju istoriju kao i nezvanične i zvanične himne Crne Gore, Republike Srpske i Republike Srpske Krajine. Spisak sadrži i narodnu himnu posvećenu Svetom Savi, prvom srpskom arhiepiskopu i osnivaču autokefalne Srpske pravoslavne crkve.
Himna Svetom Savi i Vostani Serbije spadaju u prve (doduše nezvanične) srpske himne. Tačan datum nastanka himne koja je posvećena svetitelju Savi Nemanjiću nije poznata, dok je Pesma na insurekciju Serbijanov, tj. Vostani Serbije, nastala 1804. kada ju je spevao srpski prosvetitelj Dositej Obradović iz želje da pozdravi izbijanje Prvog srpskog ustanka. Međutim, prva službena, državna himna Srbije bila je Bože pravde koju je napisao Jovan Đorđević a komponovao Davorin Jenko, koja ujedno spada u starije himne u svetu. Bože pravde je bila i zvanična himna Republike Srpske (do 2008. kada je usvojena himna Moja Republika) i Republike Srpske Krajine. Prva zvanična himna crnogorske države bila je Ubavoj nam Crnoj Gori pesnika Jovana Sundečića i kompozitora Jovana Ivaniševića.
Srpski narod je dugo pevao i Himnu Kraljevine Jugoslavije kao i Hej, Sloveni (koje nisu izvorne srpske himne) u trenucima kada je isti bio deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije, Federativne Narodne i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Savezne Republike Jugoslavije i Državne zajednice Srbije i Crna Gore. Iako su ove himne bile sa šireg državno-pravnog nivoa organizovanja i udruživanja i ne himne Srbije kao takve, zbog dužine trajanja pomenutih država, one su uključene u spisak.
Trenutna himna Crne Gore, Oj, svijetla majska zoro, izdvojena je u poseban odeljak. Naime, sadašnja crnogorska himna predstavlja obradu izvornog teksta narodne srpske pesme Oj, junaštva svijetla zoro, čiji prvi pomen potiče iz 1863. godine, kada je izvedena u Beogradu, u sklopu drame Boj na Grahovu, koju su napisali Jovan Car i Obrad Vitković.[1][2] Posle sticanja nezavisnosti Crne Gore 2006, tokom javne rasprave o izboru himne, pokrenuta su brojna pitanja o znatnim odstupanjima zvanično usvojenog naslova i teksta u odnosu na izvorne oblike. Između ostalog, odlučeno je da se kao treća i četvrta strofa zvaničnog teksta himne usvoje delovi pesme Vječna naša, koju je 1944. godine ispevao crnogorski pravnik i političar Sekula Drljević, poznat po svojim fašističkim stavovima.[3]
Himne Srbije[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne Instrumentalno/horsko izvođenje |
Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
| Nezvanična državna himna. Vostani Serbije je bila jedna od prvih srpskih pesama himnističkog karaktera, nastala neposredno pred početak Prvog srpskog ustanka, a njen tvorac je Dositej Obradović.[4] Ova pesma nije imala kompoziciju, te je na skupovima i u svečanim momentima samo deklamovana.[5] Pesma je štampana u Veneciji 1804. a preštampana je 1833. u Beogradu, kao dodatak Dositejevoj autobiografiji Život i priključenija Dimitrija Obradovića, a objavljena je i 1911. u sklopu sabranih Dositejevih dela. Pesma je imala sedam strofa i refren koji se ponavljao nakon svake strofe. Prve dve strofe pesme dobile su kasnije savremenu melodijsku obradu u aranžmanima trojice srpskih kompozitora.[6] | |||||
| Bilo je u planu da bude državna himna. Knez Mihailo Obrenović imao je za cilj da Srbija dobije svoju zvaničnu himnu. Posao je poverio tadašnjem načelniku u ministarstvu prosvete i crkvenih dela Ljubomiru Nenadoviću. On je uputio pismo pesniku Đuri Jakšiću, 1864. godine, s predlogom da napiše stihove prve srpske himne. Međutim, Jakšić nije odgovorio na pismo. Potom su poslata pisma svim viđenijim pesnicima tog vremena, ali opet nije došlo do rešenja. Nenadović je potom optužen za mito.[5] Sledeće 1865. godine, na zahtev vlade, stihove je napisao Jovan Jovanović Zmaj. Komponovanje je povereno Korneliju Stankoviću, koji je bio na samrti. Međutim, njihova himna nikada nije izvedena i gubi joj se trag.[5][7] | |||||
1909—1918. |
Prva zvanična državna himna. Spada među starije himne u svetu. Pored toga, po oceni tadašnjih međunarodnih autoriteta iz branše, uvrštena je među najlepšim svetskim himnama. Naime, uoči Drugog svetskog rata, na velikom međunarodnom skupu Muzičke konfederacije, održanom u Parizu, ova srpska himna je proglašena za jednu od tri najlepše na svetu.[8] Posle ubistva kneza Mihaila, na presto je 1872. stupio Milan Obrenović koji je proslavljao punoletstvo. Tada je naručio pozorišni komad od upravnika Narodnog pozorišta u Beogradu, Jovana Đorđevića, koji je brzo napisao i predstavio dramu Markova sablja (s ciljem veličanja srpske istorije i dinastije Obrenović) i u okviru nje pesmu Bože pravde, za koju je muziku komponovao Slovenac Davorin Jenko. Ubrzo je Đorđevićeva pesma među narodom stekla veću popularnost od samog komada i 1882, povodom Milanovog ustoličenja za srpskog kralja, Đorđević je tekst preradio i tako je njegova nova verzija postala prva zvanična himna Srbije.[7][9] Godine 1903, nakon Majskog prevrata, gasi se dinastija Obrenović i na čelo Srbije došli su Karađorđevići. Novi srpski kralj Petar I želeo je da promeni državna obeležja, pa i himnu, po meri Karađorđevića. Austrijski kompozitor iz Beča, Avgust Štol, sastavio je pesmu za srpskog kralja. Petru se kompozicija nije svidela. Bezuspešno su prolazili i razni konkursi u kojima su učestvovali mnogi srpski pesnici (odbijen je bio i Aleksa Šantić). Na kraju je 1909. odlučeno da se ponovo ozvaniči himna Bože pravde, s manjim izmenama teksta.[9][7][5] | ||||
| Nezvanična državna himna.[10] Prvobitno nazvana Srbiji, pesma Oj Srbijo mila mati prvi put je objavljena 1860. a napisao ju je novosadski pesnik Luka Sarić. Češki kompozitor Vojteh Šistek stigao je u Srbiju 1887. Muziku na stihove Luke Sarića komponovao je 1891.[11] Tokom Drugog svetskog rata korišćena je kao himna Vlade narodnog spasa Milana Nedića za vreme nemačke okupacije Srbije (1941—1944).[12] | |||||
| Srbija je svoja državna znamenja rešila da obnovi 2004. To se odnosilo i na himnu; preporuka o korišćenju grba, zastave i himne Republike Srbije, usvojena je jednoglasno u Narodnoj skupštini Srbije 2004.[13] Nakon odvajanja Crne Gore iz zajednice SCG i službeno je odlučeno da nova zvanična himna, ustanovljena 7. članom Ustava Republike Srbije, postane Bože pravde. Pošto je Srbija po uređenju republika, usvojena verzija himne je pretrpela najviše izmena u svojoj povesti budući da su svi stihovi koji su imali monarhistički prizvuk ili uklonjeni ili zamenjeni.[4][14] |
Himne Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne Instrumentalno izvođenje |
Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
Himna Kraljevine Jugoslavije (od 1929) |
Kraljevina Jugoslavija |
Ujedinjenje u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. postavilo je i pitanje korišćenja državne himne. Iako nije bilo službenog zakona o istoj, spojene su narodne himne sva tri južnoslovenska naroda i obrazovana je himna Kraljevine SHS/Jugoslavije. Pevani su stihovi Bože pravde, zatim stihovi hrvatske pesme Lijepa naša domovino i potom slovenačke pesme Naprej zastava slave, sve s prvim i poslednjim strofama.[15] Orkestraciju nove himne uradio je kompozitor Stanislav Binički.[16] Iz stihova srpske himne, izbačen je pridev „srpski” i zamenjen sa „naš”.[4] Ovim je i zvanično i praktično Srbija ostala bez svoje himne. Kapitulacijom i nestankom Kraljevine Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941. nestala je i preuređenja nacionalna srpsko-hrvatsko-slovenačka himna.[15] | |||
| Pesmu je napisao Slovak Samuel-Samo Tomašik 1834, u vreme panslavističkog pokreta. Pesmi je najpre dao ime Hej, Slovaci i napisao je da se ona peva na melodiju poljske pesme Jeszczе Polska nie zginela. Kasnije je promenio ime pesme i posvetio je svim Slovenima. Tomašikova pesma se brzo proširila i postala je pesma nacionalnog poziva na jedinstvo u svim slovenskim zemljama.[15] Hej, Sloveni je bila svečana pesma Narodnooslobodilačke borbe i izvedena je na prvom i drugom zasedanju AVNOJ-a. Antikraljevski raspoloženi partizani ukinuli su himnu Kraljevine Jugoslavije i prihvatili su Hej, Sloveni. Međutim, ona nije bila zvanično usvojena. Zbog nedostataka u pesmi, već 1946. raspisan je konkurs za tekst nove jugoslovenske himne. Ni ovaj konkurs nije doneo željene rezultate (nisu prihvaćena rešenja Čedomira Minderovića, Mire Alečković, Nikole Hercigonje...). Ustavom SFRJ iz 1974. prvi put se spominje postojanje himne, ali bez njenog naziva. Zakonom o upotrebi grba, zastave i himne SFRJ od 1977. službeno je uređen status himne Hej Sloveni kada je ozvaničena njena privremena upotreba dok se ne utvrdi nova himna. Tek je 1988, posebnim amandmanom na savezni ustav, Hej, Sloveni postala zvanična himna SFR Jugoslavije.[15][7][4] | |||||
| Nakon početka raspada Jugoslavije i secesije republika početkom 1990-ih, Hej, Sloveni je ponovo postala državna himna i pojavila se u Ustavu SRJ iz 1992.[15] Na referendumu iz 1992, na kome se odlučivalo o budućim državnim simbolima Srbije, između pesama Vostani Serbije, Bože pravde i Marša na Drinu, izglasan je upravo potonji marš. Međutim, ova odluka nije zvanično usvojena.[4] | |||||
| Sva državna obeležja iz doba SR Jugoslavije su zadržana, pa tako i himna Hej, Sloveni, pošto nije donet sporazum oko nacionalnih simbola nove države. Postojala je namera da se ona zameni za kombinaciju srpske i crnogorske nacionalne himne, Bože pravde i Oj, svijetla majska zoro. Dogovor Srbije i Crne Gore bio je postignut, pa se pribeglo tehničkim detaljima. Posao aranžiranja je odradio kompozitor Slobodan Marković. ali to nije učinjeno. Protiv toga je bila Srpska pravoslavna crkva, na čelu s patrijarhom Pavlom, koga su poslušali i poslanici vladajuće većine iz SNP-a, pa nije bilo većine za usvajanje. Tadašnji patrijarh je u pismu nadležnima, između ostalog, objasnio da je predlog himne „kentaur kojim neko želi da se naruga Crnoj Gori, Srbiji i dostojanstvu naroda”.[17][18] Prethodno su propali pokušaji da nova himna zajednice bude crnogorska tradicionalna pesma Onamo, ’namo! iz razdoblja vladavine Nikole I Petrovića Njegoša.[17] |
Himne Crne Gore[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne | Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
| Prva zvanična državna himna Crne Gore. Knez Nikola I Petrović Njegoš zvanično je proglasio Ubavoj nam Crnoj Gori državnom himnom 1870, nakon njenog prvog javnog izvođenja na prestonom Cetinju. Pet godina ranije, srpski pesnik i sveštenik Jovan Sundečić napisao je tekst, a muziku je komponovao Jovan Đurov Ivanišević, inspirisan melodijom svetosavske pesme Uskliknimo s ljubavlju.[19] Tradicionalne himne Onamo, ’namo! i Oj, junaštva svijetla zoro bile su popularne, ali nisu bile i nacionalne himne. | |||||
| Nakon što je Crna Gora uzdignuta na rang kraljevine, Ubavoj nam Crnoj Gori ostala je državna himna, uz to da je stih u kome se spominje „knjaz Nikola” promenjen u „kralj Nikola”. |
Trenutna himna Crne Gore[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne Instrumentalno izvođenje |
Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
2004. (preuređena) |
Izvorna pesma Oj, svijetle majske zore nastala je obradom narodne pesme Oj, junaštva svijetla zoro, čiji prvi pomen potiče iz 1863, kada je izvedena u Beogradu, u sklopu drame Boj na Grahovu, koju su napisali Jovan Car (otac poznatog srpskog književnika Marka Cara) i Obrad Vitković.[1][2][20] Naknadnim preradama, prvobitni tekst je menjan putem skraćivanja i(li) dodavanja raznih stihova ili čitavih strofa, što je uzrokovalo nastankom brojnih varijanti koje u manjoj ili većoj meri odstupaju od izvornog teksta. Pretpostavlja se da je pomen meseca maja svojevremeno unet u jednu od verzija ove pesme u spomen na dolazak fašiste Sekule Drljevića u Crnu Goru iz NDH 1941.[21] |
Himne Republike Srpske[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne Instrumentalno/horsko izvođenje |
Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država/Entitet | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
| Godine 1992, u Sarajevu, tadašnja Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini je donela Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine. Proglašena je Republika na područjima srpskih autonomnih regija i oblasti i drugih srpskih etničkih celina u Bosni i Hercegovini, uključujući i područja na kojima je srpski narod ostao u manjini zbog genocida koji je nad njim izvršen tokom Drugog svetskog rata. | |||||
| Trenutna himna Republike Srpske jeste kompozicija Moja Republika tvorca Mladena Matovića.[12] Do 2008. godine, himna je bila Bože pravde.[12] Ustavni sud Bosne i Hercegovine je 2007. objavio da je dotadašnja himna Bože pravde neustavna. Narodna skupština Republike Srpske bila je pozvana da je promeni.[12] Pokušaj parlamenta da himna bude melodija Bože pravde, bez teksta, osporen je pred Ustavnim sudom Republike Srpske. Narodna skupština RS je 2008. proglasila Moju Republiku himnom Republike Srpske. Njenu ustavnost potvrdio je Ustavni sud RS krajem iste godine.[22][23] |
Himne Republike Srpske Krajine[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne Instrumentalno/horsko izvođenje |
Godina nastanka | U službenoj upotrebi | Tvorac/ci | Država/Entitet | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|---|---|
| Srpska Krajina je postojala između 1991. i 1995. i osnovana je na teritoriji Republike Hrvatske u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Zvanična himna Republike Srpske Krajine (RSK) bila je Bože pravde. Prema usvojenom ustavu iz 1991. godine, određeni su državni simboli — zastava, grb i himna.[24] Nezvanična himna RSK, koja beše prilično popularna među tamošnjim narodom, bila je modifikovana verzija četničke pesme Sokolovi, sivi tići. Napisao ju je Nikola Urošević Gedža, poznati pevač narodne muzike.[25] |
Himna Svetom Savi[uredi | uredi izvor]
| Naziv himne | Godina nastanka | Tvorac/ci | Dodatne informacije |
|---|---|---|---|
| Pretpostavlja se da je Pesn Svetitelju Savi arhiepiskopu serbskome, tj. Himna Svetom Savi, nastala u Sremu ili krajem XVIII stoleća ili u razdoblju 1804—1817. godine. Prvobitan rukopis nije sačuvan, već samo prepis iz 1832. koji je doneo kuveždinski jeromonah Silvester Vučković. Prema nekim izvorima, upravo je u Kuvežedinu himna i nastala i pevala se u manastirskoj crkvi posvećenoj Svetom Savi i Svetom Simeonu. Za godinu nastanka negde se čak navodi i 1735. Najverovatnije je pisac ove himne bio monah. Pesma je dugo prepisivana Vasi Živkovići, svešteniku iz Novog Sada. Kao tvorci se pominju još i Pavle Stamatović i Jovan Grigorijević (obojica sveštena lica).[26] I pored nedostatka podataka o tvorcu i nastanku, ova himna smatra se jednom od najstarijih srpskih himni, zajedno s Vostani Serbije. Jedna od prvih verzija svetosavske himne, pod nazivom Voskliknem ljubovlju, mogla se pronaći u zbornicima srpskog istoričara Danila Medakovića i u tipografiji episkopa budimskog Platona Atanackovića, štampanom u Novom Sadu šezdesetih godina XIX veka.[27] Prvi notni zapis Svetosavske himne zabeležio je Kornelije Stanković, posle jedne svetosavske proslave u Beču 1858.[26] Najraniji počeci u proslavljanju života Svetoga Save u školama vezani su za Zemun i 1812. Tada je osnovan školski fond, baš za ovu namenu. Te godine, 27. januara, prvi put je obeležen kao školska slava, Savindan. Sama svetosavska himna pretrpela je dosta izmena, prvo prevođenjem s crkvenoslovenskog na srpski, a zatim i izmenama i dopunama stihova.[28][27] |
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Svetom Savi je posvećena istoimena himna koja se tradicionalna izvodi na Savindan u svim školama u Srbiji i Srpskoj. -
Završetak dramskog teksta Markova sablja. Vidi se izvorna verzija reči pesme koja je kasnija postala srpska državna himna Bože pravde. -
Jovan Đorđević je napisao tekst za današnju himnu Srbije. -
Davorin Jenko je komponovao muziku za današnju himnu Srbije. -
Prvi novovekovni kralj Srbije, Milan Obrenović. Tokom njegove vladavine, Srbija je po prvi put dobila službenu državnu himnu. -
Crnogorski knjaz i prvi kralj novovekovne Crne Gore, Nikola I Petrović Njegoš, napisao je tekst za tradicionalnu crnogorsku himnu Onamo, ’namo! i proglasio je Ubavoj nam Crnoj Gori za prvu službenu himnu Crne Gore. -
Kornelije Stanković je bio jedan od najpoznatijih srpskih kompozitora XIX stoleća. Muzički je obradio Himnu Svetom Savi, a pred smrt je iskomponovao nikad neizvedenu himnu Kneževine Srbije.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Likić 1884.
- ^ a b Perić 1995, str. 145-146.
- ^ Drljević 1944, str. 5.
- ^ a b v g d „Srpske himne — od „Vostani Serbije“ do „Bože pravde“”. 381info.com. Pristupljeno 7. 3. 2021.
- ^ a b v g „Kako je izgubljena prva srpska himna?”. 011info. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ „Slavna Dositejeva budnica „Vostani Serbije””. ravnoplov.rs. Pristupljeno 7. 3. 2021.
- ^ a b v g „Sve srpske himne: Uz njih su Srbi ginuli za slobodu, pevali i kad su pobede slavili!”. Telegraf. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ Jovanović, Nenad M. (2010). Grbovi, zastave i himne u istoriji Srbije. Beograd—Cetinje. str. 132.
- ^ a b „SVE SRPSKE HIMNE: Svečane pesme koje su izraz patriotskih, nacionalnih i religijskih emocija”. opanak.rs. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ Lončar, Rastko. „Nacionalni mit i domaći film”. Novi polis. Pristupljeno 9. 3. 2021.
- ^ „Uz predivnu pesmu, Oj Srbijo, mila mati, želimo vam prijatnu noć”. Srbin info. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ a b v g Jovanović, Nenad M. (2010). Grbovi, zastave i himne u istoriji Srbije. Beograd: Svetigora. str. 132—140. ISBN 978-86-6155-000-3.
- ^ „Republika Srbija: država i njeni simboli, himna, zastava, grb”. parlament.gov.rs. 22. 7. 2006. Pristupljeno 9. 3. 2021.
- ^ Jovanović, Nenad Μ. „Himne”. Ur.: Nikčević, Radomir. Grbovi, zastave i himne u istoriji Srbije. SVETIGORA. str. 138. ISBN 9788661550003.
- ^ a b v g d „Himna”. Arhiv Jugoslavije. Arhivirano iz originala 09. 10. 2019. g. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ Jovanović, Nenad Μ. „Himne”. Ur.: Nikčević, Radomir. Grbovi, zastave i himne u istoriji Srbije. SVETIGORA. str. 136. ISBN 9788661550003.
- ^ a b „Himne čudnovatih država i nedefinisanih entiteta”. Slobodna Evropa. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ Simić-Miladinović, Milenija. „Zašto ne znamo himnu Srbije”. Politika. Pristupljeno 9. 3. 2021.
- ^ „Jedina pravna himna Crne Gore: Crnogorci su je pevali dok su se svi redom izjašnjavali kao Srbi, iako se Srbi nigde u njoj ne pominju”. Telegraf. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ Markuš 2007, str. 102-103.
- ^ Publicista Jovan Markuš autor djela «Narodna stranka u knjaževini i kraljevini Crnoj Gori» Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. novembar 2016), između 18. do 21. minuta (Radio Svetigora, 2007.)
- ^ „Kako je nastala himna „Moja Republika””. See Srpska. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ „Na današnji dan — „Moja Republika” umesto „Bože pravde””. RTRS. Pristupljeno 17. 3. 2021.
- ^ Nikiforov 2011, str. 781; Gusьkova 2001, str. 208; Radelić et al., str. 222.
- ^ „Nezvanična himna Republike Srpske Krajine: Danas zaboravljena, nekad se rado pevala”. Telegraf. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ a b „Himna Svetom Savi”. Hram Svetog Save. Pristupljeno 8. 3. 2021.
- ^ a b „Šta znamo, a šta ne o Himni Svetom Savi”. avanartmagazin.com. Pristupljeno 17. 3. 2021.
- ^ „Savindan: Kako smo počeli da „uskličemo s ljubavlju svetitelju Savi””. Pristupljeno 17. 3. 2021.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Stevović, Ljubomir S.; „Srpski grb i himna u XX veku”
- Pavlović, Milivoje; „Himna”; Beograd; 1998.
- Nikić, Mirjana; „Bože pravde je jedina himna”; „Politika” br.32603; Beograd; 13. avgust 2004; str. 1,7.
- Nikić, Mirjana, D. Spalović; „Srbija dobila himnu i grb”; „Politika” br.32608; Beograd; 18. avgust 2004; str. 1,7.
- Markuš, Jovan B.; „Grbovi, zastave i himne u istoriji Crne Gore»; Cetinje; 2007.
- Jovanović, Nenad M.; „Grbovi, zastave i himne u istoriji Srbije”; Beograd; 2010.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Srpske himne i patriotske pesme — Eparhija Diseldorfska i Nemačka, Srpska pravoslavna crkva u Osnabriku
- Zbirka srpskih himni, patriotskih pesama i patriotske lirike — Projekat Rastko
| Zvanični simboli |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Nazivi i kodovi | |||||
| Kulturne ikone | |||||
| Spomenici |
| ||||
| Ljudi |
| ||||
Takođe pogledajte: Nacionalni parkovi Srbije | |||||
