Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Spomenik streljanim đacima u Kragujevcu

Srbija je u toku Narodnooslobodilačke borbe, od 1941. do 1945. godine, za okupatora predstavljala jedno od glavnih strateških pozicija u Jugoslaviji. Ustanak u Srbiji izbio je jula 1941. godine i ubrzo je zahvatio skoro čitavu zemlju. Stvorena je prva slobodna teritorija u tad okupiranoj Evropi pod nazivom „Užička republika“. Neprijatelj je okuplja veće snage i ubrzo pod strašnim terorom pokušao da uguši ustanak, ali se glavnina pertizanskih snaga prebacila u Bosnu. Diverzije i napadi na neprijatelja su se nastavili u toku citavog rata, a početkom 1944. godine jače partizanske snage ponovo prelaze u Srbiju. Konačno oslobođenje Srbije odigralo se krajem 1944. godine, delimično uz pomoć sovjetske Crvene armije.

Danas, 21. oktobra, na godišnjicu masakra u Kragujevcu, Srbija obeležava praznik Dan sećanja na srpske žrtve u Drugom svetskom ratu. U periodu od 1945. do 2001. godine se 7. jula slavio Dan ustanka naroda Srbije.

Okupacija i pripreme za ustanak

Za više informacija pogledajte: Okupatorska podela Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i Vojna uprava u Srbiji (1941—1944)

Okupaciona podela Jugoslavije, 1941. godine

Posle Aprilskog rata 1941. godine i okupacije Kraljevine Jugoslavije, veći deo Srbije okupirali su Nemci, a manji Bugari. Opljačkali su znatna materijalna dobra i odveli oko 350.000 vojnika, pretežno srpske nacionalnosti u zarobljeništvo. Jevreje i sve one koji su predstvaljali opasnost po njihov režim su progonili, hapsili i odvodili u logore.

Prelazak Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, iz Zagreba u Beograd, krajem maja, bio je od velikog značaja za razvoj Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji. Pripreme za ustanak počele su odmah posle Majskog savetovanja CK KPJ u Zagrebu, a Vojni komitet pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju formiran je sredinom maja. Održanvane su Okružne i Mesne konferencije KPJ, formiran je veliki broj mesnih desetina i nekoliko partizanskih odreda. Prikupljene su znatne količine oružja i municije. Vojni komitet je prerastao u Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda, a posle savetovanja u Stolicama, septembra meseca, u Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije.

Ustanak

Za više informacija pogledajte: Ustanak u Srbiji 1941.

Spomenički kompleks Bela Crkva

Posle sednice Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije od 4. jula 1941. godine na kojoj je donesena odluka o otpočinjanu oružanog ustanka i naređenja komandanta Glavnog štaba Josipa Broza Tita, da ustanak treba započeti u zapadnoj Srbiji i tamo stvoriti oslobođenu teritoriju koja će poslužiti kao baza razvijanju ustanka u drugim krajevima. Partizanskom akcijom u selu Bela Crkva, kod Krupnja 7. jula otpočeo je organizovani ustanak u Srbiji. Iz Bele Crkve brzo se proširio prvo na zapadnu, a zatim i na druge krajeve Srbije. Do septembra 1941. godine formirana su 24 partizanska odreda sa oko 14.000 boraca. Stvorena je povezana velika slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomoravlju, kao i prvi organi „narodne vlasti“.

Akcije su izvođene i u gradovima (u Beogradu, Nišu i drugim mestima), mnoge diverzije u rudnicima i na komunikacijama. Savetovanje u Stolicama, septembra 1941. godine, bilo je značajan događaj za dalji razvoj Narodnooslobodilačkog pokreta, a posebno prisustvo Vrhovnog štaba NOPOJ i Centralnog komiteta KPJ na slobodnoj teritoriji Srbije. Užice je skoro dva i po meseca bilo centar rukovodstva Narodnooslobodilačke borbe Srbije i Jugoslavije i najveće slobodne teritorije u Jugoslaviji, poznate kao Užička republika. Stvoreni su mesni, sreski i Glavni Narodnooslobodilački odbor Srbije.

Prva neprijateljska ofanzva

Svi pokušaji okupatora da uguši ustanak u Srbiji, ostali su bez uspeha, zbog čega su Nemci bili prisiljeni da sa drugih frontova prebace dve kompletne divizije, jedan puk i dva bataljona da bi likvidirali ustaničke snage. Krajem septembra Nemci su sa oko 80.000 vojnika otpočeli prvu veću ofanzivu u zapadnoj Srbiji i Šumadiji (poznatu kao Prva neprijateljska ofanziva), sprovodeći, istovremeno, najgrublji masakr nad stanovništvom, naročito u Kragujevcu, Kraljevu i Šapcu. U ovim akcijama Nemcima su sadejstvovale kvislinške formacije - Srpske državne službe i Srpskog dobrovoljačkog korpusa. Uporedo sa ovom akcijom, došlo je i do otvorenog neprijateljstva između Narodnooslobodilačkog pokreta i Ravnogorskog pokreta, pod vođstvom pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića.

Pod udarom daleko nadmoćnijih snaga, Vrhovni štab NOPO Jugoslavije i Glavni štab NOPO Srbije, bili su prinuđeni da napuste Srbiju i da se sa delom snaga povuku u Sandžak i istočnu Bosnu. Od ovih i crnogorskih bataljona formirana je u Rudom 21. decembra Prva proleterska udarna brigada. Znatan deo partizanskih snaga ostao je u Srbiji, a Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u Beogradu, gde se vratio iz Sandžaka.

Borbe tokom 1942. i 1943. godine

Narodnooslobodilački partizanski odredi i partijske organizacije u Srbiji su tokom 1942. godine zapale u teškoće pod udarima neprijatelja, a naročito četnika Draže Mihailovića. Jedan deo partizanskih snaga upućen je u Bosnu i od njih je formirana Druga proleterska udarna brigada. Novoformirani Glavni štab za Srbiju nije mogao da funkcioniše, a Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju je iz Beograda, preko Zagreba, uspostavio veze sa CK KPJ i Vrhovnim štabom. Zbog toga je težište borbe u 1942. godini preneto na južnu Srbiju, gde je stalno do kraja rata, i pored brojnih neprijateljskih poduhvata Narodnooslobodilački pokret sve više jačao.

U toku 1943. godine došlo je do razvoja Narodnooslobodilačkog pokreta u skoro svim krajevima Srbije. Formirane su Prva šumadijska i Prva južnomoravska brigada. Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju je prešao iz Beograda na oslobođenu teritoriju, a Glavni štab NOV i PO Srbije je uspeo da organizovanije deluje. Južna Srbija je bila najjače uporište, naročito područja Jablanice, Toplice i Crne Trave. Zato su Glavni štab i Pokrajinski komitet prešli na taj prostor i tu ostali sve do oslobođenja Beograda, oktobra 1944. godine.

U toku 1942. i 1943. godine da bi oslobodili svoje snage, Nemci su u dva navrata širili okupacionu zonu u korist Bugarske. U to vreme četnički pokret je u Srbiji, predstavljao protivnika koji se nije smeo ni vojnički ni politički potceniti, prvenstveno zbog njegove klasne i kontrarevolucionarne uloge u odnosu na Narodnooslobodilački pokret. Kvisling Milan Nedić se sve čvršće poveza sa četničkim pokretom. Borba za pozicije u masama protiv uticaja snaga kontrarevolucije postale su najvažniji zadatak Komunističke partije Jugoslavije u Srbiji. I u strategijskim planovima Vrhovnog štaba NOV i POJ Srbija je postala sve značajniji činilac.

Oslobođenje Srbije

Za više informacija pogledajte: Bitka za Srbiju

Spomenik borcima Revolucije u Valjevu

Spomen-park Bubanj kod Nišu

Spomen-obeležje Sremski front

Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito ukazivao je da od razvoja prilika u Srbiji zavisi dalji razvoj događaja, ne samo u Jugoslaviji, već i na Balkanu. Zato je Vrhovni štab NOV i POJ u novembru 1943. godine uputio Drugu proletersku i Petu krajišku diviziju da izvrše prodor u zapadnu Srbiju, a u 1944. godine pojačava snage NOVJ prema Srbiji. Istovremeno, Narodnooslobodilački pokret u Srbiji, je sve više jačao. Broj novoformiranih brigada u južnoj i istočnoj Srbiji stalno se povećavao. U leto 1944. godine formirane su 21, 22, 23, 24, 25, 45, 46. i 47. divizija, a zatim 13. i 14. korpus. Ove divizije su zajedno sa Operativnom grupom divizija koju je Vrhovni štab NOV i POJ iz Crne Gore, istočne Bosne i Sandžaka uputio prema Srbiji, angažovane u razbijanju nemačkih i kvislinških snaga u Srbiji i u njenom potpunom oslobođenju.

Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Srbije tesno su sadejstvovale s jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Makedonije i na Kosovu u borbama protiv nemačkih snaga koje su se povlačile iz Grčke. Prodorom Grupe divizija preko Ibra u Srbiju, jula 1944. godine nemačke i kvislinške snage su razbijene na nekoliko grupacija. Prvi proleterski i Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ oslobodili su zapadnu Srbiju, 14. srpski korpus i 57. sovjetska armija istočnu Srbiju, a 13. srpski korpus NOVJ Niš i druga mesta u južnoj Srbiji. Dok su Prvi proleterski i 12. vojvođanski korpus sa sovjetskim snagama izvodili Beogradsku operaciju, 13. srpski korpus je posle oslobođenja Niša i Leskovca, uz sadejstvo snaga pod komandom Glavnog štaba NOV i PO Makedonije i Kosova, vodio uporne borbe protiv nemačke grupe armija „E“ koja je bila prisiljena da se povlači dolinom Ibra, preko Sandžaka za Bosnu. Delovi Prvog proleterskog i 14. vojvođanskog korpusa oslobodili su Kragujevac, a početkom decembra i sve ostale delove Srbije do Drine. Time je bila oslobođena čitava Srbija. Glavni štab NOV i PO Srbije je po naređenju Vrhovnog komandanta od divizija 14. srpskog korpusa formirao Južnu operativnu grupu za prodor preko Drine u istočnu Bosnu. Od tih snaga je 1. januara 1945. formirana Druga armija NOVJ.

U oslobođenom Beogradu je od 9. do 14. decembra 1944. godine održana Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije, na kojoj su prihvaćene odluke Oblasnog odbora Narodnooslobodilačkog odbora Kosova i Metohije i Glavnog Narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine da Kosovo i Vojvodina budu u sastavu federalne Srbije i odluka Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Sandžaka da se veći deo Sandžaka pripoji Srbiji. U toku aprila obrazovana je prva Vlada federalne Srbije, a od 8. do 12. maja 1945. godine održan je Prvi osnivački kongres Komunističke partije Srbije.

Narodni heroji i istaknute ličnosti Narodnooslobodilačkog pokreta Srbije

Plakat „Srbija se umirit ne može“

Vlada Aksentijević Cana Babović Vera Blagojević Milan Blagojević Španac Đurđelina Đuka Dinić Dragojlo Dudić Svetozar Dragović Toza Vlada Zečević Sreten Žujović Milan Ilić Čiča Dušan Jerković Žikica Jovanović Španac Zdravko Jovanović Radivoje Jovanović Sava Jovanović Sirogojno Filip Kljajić Fića Branko Krsmanović Petar Leković Nikola Ljubičić Moma Marković Miodrag Milovanović Lune

Mika Mitrović Jarac Vukica Mitrović Ratko Mitrović Mitra Mitrović Blagoje Nešković Ratko Pavlović Ćićko Slobodan Penezić Krcun Dušan Petrović Šane Sima Pogačarević Koča Popović Milentije Popović Momčilo Popović Ozren Darinka Radović Dobrivoje Radosavljević Aleksandar Ranković Petar Stambolić Đuro Strugar Mirko Tomić Jelena Ćetković Steva Filipović Radmila Šišković

Galerija

• 
  Masovno streljanje građana u Kragujevcu, oktobra 1941. godine
• 
  Spomenik Kosmajskom partizanskom odredu na Kosmaju
• 
  Spomen-kompleks „Kadinjača“, kod Užica
• 
  Spomenik narodnom heroju Žikici Jovanoviću Špancu, na mestu pogibije u selu Radanovcima
• 
  Spomen-park Popina kod Vrnjačke Banje
• 
  Spomen-kompleks „4. decembar 1943.“ u Prijepolju
• 
  Članovi Glavnog štaba NOV i PO Srbije na Radan planini 1944.
• 
  Groblje oslobodilaca Beograda 1944.

Vidi još

• Spisak spomenika NOB u Srbiji
  • Spisak spomenika NOB u Vojvodini
  • Spisak spomenika NOB na Kosovu i Metohiji

Literatura

• Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 

Spoljašnje veze

• Moma Marković „Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji“. Beograd 1947. godina.
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1971. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga deveta). Beograd 1975. godina.
• Narodni heroji Jugoslavije. Beograd: Mladost. 1975. 
• Mitrović, Dojčilo (1975). ZAPADNA SRBIJA 1941. (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI). Beograd: Nolit. 
• Perović, Milivoje (1961). JUŽNA SRBIJA (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI). Beograd: Nolit - Prosveta. 
• Marjanović, Jovan (1964). BEOGRAD (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI). Beograd: Nolit - Prosveta. 
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 1, Beograd 1984.
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 2, Beograd 1984.
• Ćuković, Mirko (1964). SANDžAK U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI. Beograd: Nolit - Prosveta.