Srbulje

Srbulja-tetro evanđelje 1576.

Srbulje su rukopisne i štampane knjige srpske redakcije staroslovenskog jezika, odnosno starosrpskog jezika i ćiriličkog pisma od početka 5. veka do prve polovine 18. veka. Od 18. veka ih smenjuju knjige na crkvenoslovenskom jeziku. Sadržaj knjiga je uglavnom bogoslužbeni i teološki i to isključivo pravoslavni.

Termin je prvi put upotrebio Vuk Stefanović Karadžić 1818. godine u Srpskom rječniku.

Srbulje predstavljaju najveći deo srpskog književnog stvaralaštva od početaka pismenosti do poslednjih knjiga pisanih srpskoslovenskim tokom 18. veka. Do 14. veka pisane su na pergamentu, a od početka 14. veka i na hartiji. Najčešće su u pitanju knjige za liturgijsku praksu, teološka literatura, monaško-asketski spisi, dogmatsko-polemičke rasprave, filozofsko-teološka dela, ali i hagiografije.

Umnožavanje knjiga štamanjem počelo je u srpskoj sredini u državi Đurđa Crnojevića gde su u periodu od 1494. do 1496. štampane četiri knjige, između ostalih i prva štampana srpska knjiga Oktoih, osmoglasnik iz 1494. godine. Tokom 16. veka srbulje su štampane u Veneciji, u srpskim manastirima u Goraždu, Gračanici, Mileševi, Mrkšinoj crkvi i Beogradu. U pitanju su knjige teološke sadržine namenjene za crkvenu upotrebu.

Tokom 16. veka srbulje su štampane u Veneciji, a u skromnijem broju u srpskim manastirima – Goraždu, Gračanici, Mileševi, Mrkšinoj crkvi, Rujnu i Beogradu, na Cetinju i Skadru. Objavljeno je 39 izdanja srpskoslovenskih knjiga iz srpskih štamparija i dva iz rumunskih.

U Biblioteci SANU i Arhivu SANU u okviru Stare zbirke čuvaju se 263 stare rukopisne i štampane knjige.

Najvećom zbirkom srbulja raspolaže Biblioteka Matice srpske u Novom Sadu. U njenim arhivima nalazi se 30 srpskoslovenskih izdanja iz srpskih štamparija sa ukupno 143 primerka i jednim privezom, kao i dva rumunska izdanja u tri primerka.

Venecijanske štamparije bile su najproduktivnije u štampanju srbulja. One su štampale srpskoslovenske knjige od 1519. god. Štamparija Božidara Vukovića bila je najaktivnija i najproduktivnija. Menjala je vlasnike, a trajala je više od sto godina.

Štamparija u manastiru Gračanici peta je među srpskim štamparijama posle Crnojevićke, Vukovićke, Goraždanske, Rujanske, a druga u Srbiji (posle Rujanske). U njoj je otisnuta samo jedna knjiga Oktoih petoglasnik iz 1539. godine. Oktoih je štampan po nalogu mitropolita novobrdskog Nikanora, a štampar je monah Dimitrije.

Psaltir iz 1569. je prva knjiga Kotoranina Jerolima Zagurovića i štampara Jakova Krajkova, poreklom iz Sofije. Ponovljeno izdanje Vićenca Vukovića je iz 1561. godine i Psaltira Božidara Vukovića iz 1520. godine.

Triod cvetni iz 1649. štampao je u Trgovištu (Rumunija), jeromonah Jovan Svetogorac po nalogu kneginje Jelene, supruge vojvode vlaškog Mateja Basarabe.

Sve navedene knjige teološke su sadržine, bile su namenjene za crkvenu upotrebu. Štampana ćirilica uobličena je po uzoru na rukopisno ustavno pismo, a likovna oprema je izrađivana na osnovu istočnopravoslavne tradicije sa prodorom uticaja venecijanske grafike.

U to vreme specifični uslovi života pod turskom vlašću premestili su kulturni život u manastire i crkve čija sudbina tih godina nije bila sasvim prepuštena na milost i nemilost otomanskim osvajačima. U takvim okolnostima manastiri i hramovi postali su središte srpskog štamparstva koje je iznedrilo knjige visoke vrednosti – srbulje. Toliko vredne da su svrstane u sam vrh evropske kulturne baštine. .

Vidi još

• Jerolim Zagurović

Literatura

• Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit. 
• Mala enciklopedija Prosveta (3 R-Š), Beograd, 1978.
• Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, Novi Sad, 1967—1976.
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka (The Lexicon of Serbian Middle Ages). Beograd: Knowledge.