Sremski front

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Spomen-park Sremski front.

Sremski front
Dio Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije i Drugog svejtskog rata u Jugoslaviji
Popuna 5. slovenačkog bataljona 1. krajiške udarne brigade na putu za Sremski front, 7. decembra 1944.
Vrijeme 23. oktobar 1944 — 13. april 1945. Mjesto Srem i istočna Slavonija Ishod Borbe za Sremski front završene su slomom njemačko-hrvatske odbrane i ofanzivom trupa NOVJ ka Zagrebu, Sloveniji i austrijskoj granici.
Sukobljene strane
Demokratska Federativna Jugoslavija Sovjetski Savez Otadžbinski front	Nacistička Njemačka Nezavisna Država Hrvatska
Komandanti i vođe
Josip Broz Tito Peko Dapčević Fjodor Tolbuhin Vladimir Stojčev	Maksimilijan fon Vajhs Maksimilijan de Angelis Aleksander Ler Jozef Kibler Helmut Felmi
Jačina
oko 111 hiljada ljudi u 1. armiji (početak aprila 1945.)	oko 100 hiljada ljudi u 34. armijskom korpusu na frontu od Donjeg Miholjca do Brčkog, računajući počinjene jedinice HOS-a (početak aprila 1945.)
Žrtve i gubici
NOVJ/JA od 10.000—15.000 do 30.000 ubijenih; RSCA 1.100 ubijenih BV 630 ubijenih; Italijanska brigada 163 ubijena.	oko 30.000 ubijenih

Sremski front (hrv. Srijemski front, njem. Syrmienfront) bio je utvrđena odbrambena linija Vermahta i Hrvatskih oružanih snaga, koja je djelovala u Sremu i dijelu istočne Slavonije tokom Drugog svjetskog rata, tačnije od 23. oktobra 1944. do 13. aprila 1945. godine.

Sremski front je obrazovala Grupa armija „F” poslije poraza u Srbiji, kako bi obezbijedila povlačenje njemačkih trupa iz Grčke, Albanije i južnih delova Jugoslavije na teritoriju Hrvatske (NDH) i spriječila napredovanje Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) ka Osijeku i Zagrebu. Sremski front se nalazio na spoju njemačkih grupa armija „Jug” i „F” i štitio je južni bok njemačkih armija na Istočnom frontu, a povezivao je istočni i italijansko ratište. Sremskom frontu je dodijeljena ključna uloga u sistemu odbrane Grupe armija „F”.

Izraz „Sremski front” usvojile su i njemačka i jugoslovenska komanda. Sremski front je za NOVJ bio dio opštejugoslovenskog fronta, kao i strateški front Antihitlerovske koalicije.

Borbe na Sremskom frontu trajale su 172 dana i bile su najteže, žestoke i najduže među bitkama Narodnooslobodilačkog rata u Jugoslaviji. U različito vrijeme u borbama su učestvovale jedinice 2. oklopne armije i poražene Armijske grupe „Srbija”, 68. armijski korpus, Korpusna grupa „Kibler”, a zatim njemačko-hrvatske trupe 34. armijskog korpusa. Njima su se u različitim perioda suprotstavljali 1. proleterski korpus (od 1. januara 1945 — 1. armija), formacije i jedinice 12. vojvođanskog korpusa i 3. armije NOVJ, 68. streljačkog korpusa Trećeg ukrajinskog fronta, divizije 1. bugarske armije, brigade Sremske operativne zone Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine, Avio-grupu generala Vitruka, italijansku partizansku brigadu „Italija” i niz drugih vojnih formacija.

Borbe na Sremskom frontu završene su probojem njemačko-hrvatske odbrane 12—13. aprila 1945. i napredovanjem trupa Jugoslovenske armije do Zagreba, Slovenije i austrijske granice.

Istorija Sremskog fronta jedna je od tema, na kojima se u Srbiji gradi kultura sjećanja na događaje iz Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Poslije rata na području opštine Šid podignuto je Spomen-obilježje „Sremski front”, danas nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Strateški značaj Srema

Srem je dio Panonske nizije (Srednjedunavske ravnice) koja se nalazi između rijeka Dunava i Save. Kroz njenu teritoriju prolaze važne komunikacione linije koje od Beograda vode prema Slavonskom Brodu i Zagrebu. Zbog tih komunacionih linija, Srem se smatrao važnim pravcem za ofanzivne operacije NOVJ i Crvene armije nakon oslobođenja Beograda. Srem je u njemačkim vojnim planovima do kraja 1944. zauzimao posebnom mjesto vezano za povlačenje glavnih snaga Grupe armija „E” iz Grčke, koje je počelo 3. oktobra 1944. godine. Ova grupacija je bila potčinjena Glavnokomandujućem Jugoistoka i sastojala se od 350 hiljada ljudi. Nakon suzbijanja njemačkog pravca povlačenja preko Skoplja, Niša i Beograda, izvršeno je povlačenje Grupe armija „E” dolinom Ibra i Zapadne Morave, pravcem Skoplje — Kosovska Mitrovica — Kraljevo — Čačak — Užice — Višegrad, a takođe i kroz Sandžak pravcem Raška — Novi Pazar — Prijepolje — Višegrad. Od Višegrada je put prolazio do Sarajeva i dalje dolinom Bosne do Slavonskog Broda. Odbranom linije komunikacije Beograd — Slavonski Brod — Zagreb, njemačka linija odbrane u Sremu obezbijedila je očuvanje puteva povlačenja Grupe armija „E” na teritoriju Hrvatske. Vojne jedinice koje su dolazile iz Grčke, bile su dalje angažovane u Baranji, na Sremskom frontu, u Mađarskoj i istočnoj Bosni.

Predistorija

Poslije poraza njemačke Armijske grupe „Srbija” tokom Beogradske operacije, odbranu istočnih granica Srema i Hrvatske u cjelini obezbjeđivala je 2. oklopna armija Grupe armija „F”. Slom njemačkog fronta u Srbiji doveo je do gubitka veze armije sa južnim krilom Grupe armija „Jug” i stvorio prijetnju od gubitka kontakta sa trupama Grupe armija „E”. U isto vrijeme, ove posljednje su bile u planinama srednjeg Balkana, koje su se protezale od Grčke do dolina Ibra i Drine. U ovoj situaciji, komandant armije, general Maksimilijan de Angelis, smatrao je dejstvo Crvene armije (RSCA) na riječnim dolinama Dunava, Save i Drave glavnom prijetnjom snagama na jugoistoku. Stoga je primarni zadatak armije bio stvaranje nove linije odbrane u Sremu i uspostavljanje veze između njenog lijevog i desnog krila Grupe armija „Jug”.

Trupe 4. mehanizovanog i 75. streljačkog korpusa 3. ukrajinskog fronta, zajedno sa jedinicama 1. armijske grupe NOVJ, oslobodile su 20. oktobra 1944. Beograd, glavni grad Jugoslavije. Njemački gubitak Beograda i Korpusne grupe „Štetner” (opkoljeni južno od grada) otvorio je put sovjetskim i jugoslovenskim trupama na zapad i stvorio prijetnju bočnog obilaska njemačkih položaja, na Dunavu i Savi. S tim u vezi, komanda Grupe armija „F” strahovala je od naknadnog napada sovjetskih motorizovanih jedinica na Sremsku Mitrovicu, koji bi odsjekao njemačke trupe u Sremu i na Tisi od snaga grupe armija. Da bi se izbjegao ovakav razvoj dođaja, štab 2. oklopne armije planirao je da svoje jedinice povuče iz istočnog Srema ka zapadu na povoljniji tetivski položaj u Sremu i Slavoniji, oslanjajući se na bokove na Savi i Dunavu. Ova pozicija, nazvana „linija Nibelunga” išla je duž korita rijeka Drine i Bosuta i dalje istočno od grada Šida do Dunava kod Opatovca. Da bi se kupilo vrijeme za jačanje „linije Nibelunga”, plan za povlačenje trupa predviđao je dosljednju odbranu na šest međulinija.

Karta Srema u geografskim granicama.

Prijetnja od napada sovjetske motorizovane pješadije na Sremsku Mitrovicu koju su Nijemci očekivali, nije potvrđena planovima komande Crvene armije, pošto je nakon oslobođenja Beograda i poraza grupacije njemačkih trupa u Srbiji, Generalštab orijentisao 3. ukrajinski front na pregrupaciju glavnih snaga iz Beograda na sjeverozapadni pravac, povlačenje 57. armije u rejon Sombora i kasniju ofanzivu na zapad dolinom Drave uz uklinjavanje između njemačkih grupa armija „Jug” i „F”. Direktivom Stavke Vrhovne glavne komande od 18. oktobra 1944. № 220244, komandantu 3. ukrajinskog fronta naređeno je da povuče jedan streljački korpus, koji se sastoji od tri streljačke divizije, na sjevernu obalu Dunava i, najkasnije do 25—27. oktobra 1944, snagama ovog korpusa zauzme odbrambeni položaj duž Dunava na sektoru Sombor — Novi Sad u cilju pokrivanja lijevog krila trupa 2. ukrajinskog fronta.

U međuvremenu, poslije oslobođenja Beograda, jedinice NOVJ i 3. ukrajinskog fronta nastavile su ofanzivu u Sremu, Bačkoj i Srbiji južno od Save i Dunava. Vrbas, Kula, Bačka Palanka i Rača Kragujevačka zauzeti su 20. oktobra, Sombor i najveći grad Šumadije Kragujevac su zauzeti 21. oktobra, a Zemun, Stara Pazova, Inđija, Titel, Odžaci i Knić su zauzeti 22. oktobra. Novi Sad, Petrovaradin, Sremski Karlovci i Šabac su zauzeti 23. oktobra, a Apatin 24. oktobra. Tako su trupe Crvene armije i NOVJ stigle do Dunava cijelom dužinom od jugoslovensko-mađarske granice na sjeveru do Bačke Palanke i Iloka na Jugu.

Sremski front do aprila 1945. (označeno crvenom linijom na karti).

Dalje, 3. ukrajinski front je započeo prebacivanje svojih glavnih snaga na sjever. Istovremeno, 12. vojvođanski korpus, koji je prešao Savu tokom 22. oktobra, zajedno sa 6. ličkom proleterskom divizijom, brigadama Sremske operativne zone Glavnog štaba NOV i POJ Vojvodine i jednim brojem artiljerijskih i pješadijskih jedinica 64. streljačkog korpusa, otpočele su 23. oktobra borbe na Sremskom frontu i 24. oktobra stigle na liniju Šatrinci — Putinci — Dobrinci — Buđanovci, naspram prve njemačke odbrambene linije, takozvane „smeđe linije”.

Sremski front (23. oktobar — 30. novembar 1944)

Svrha stvaranja fronta i njegova važnost

Stvaranje fronta u Sremu trebalo je da spriječi napredovanje sovjetskih i jugoslovenskih trupa ka zapadu, kao i da obezbijedi povlačenje 350.000 pripadnika Grupe armija „E” iz Grčke. Sremski front se nalazio na spoju njemačkih grupa armija „Jug” i „F” i štitio je južni bok njemačkih armija na Istočnom frontu, a povezivao ga je i preko jugoslovenske teritorije sa italijanskim ratištem. Sremskom frontu je dodijeljena ključna uloga u sistemu odbrane Grupe armija „F”.

Kako bilježi istoričar Nikola Tošić Malešević, utvrđene linije koje su Nijemci stvorili između Save i Dunava počele su da se nazivaju Sremskim frontom početkom novembra 1944. godine. Izraz „Sremski front” usvojile su i njemačka i jugoslovenska komanda. Sremski front je za NOVJ bio dio opštejugoslovenskog fronta, kao i strateški front Antihitlerovske koalicije.

Formiranje i stabilizacija fronta

Poslije poraza u bici za Beograd, njemačke trupe u Sremu su izbjegle obruč. Prema istoričaru Klausu Šmideru, „Rusi i partizani” su polako progonili Nijemce. U dejstvima sovjetskih trupa južno od Save, njemačka strana nije otkrila namjere nastupanja sa snagama koje se nalaze u rejonu Beograda u pravcu Drine ili namjere da udare u pozadinu njemačkih trupa u Sremu. U tim uslovima, komanda 2. oklopne armije, odgovorna za organizovanje odbrane u Sremu, uspjela je da okupi ostatke brojnih jedinica Armijske grupe „Srbija” i za kratko vrijeme stvori novi front na liniji Dunav — Sava. Glavnokomandujućem Jugoistoka 25. oktobra postalo je jasno da 3. ukrajinski front premješta 4. gardijski mehanizovani korpus na sjever. To je nagovijestilo da će glavni sovjetski udar biti izveden ne u Sremu, nego u Mađarskoj.

Izgradnja prvih odbrambenih linija u Sremu počela je 24. septembra 1944. po naređenju komandanta 2. oklopne armije generala artiljerije Maksimilijana de Angelisa. U planiranje i izgradnju uporišta bile su uključene inženjerska jedinica 2. oklopne armije, folksdojčeri i srpsko civilno stanovništvo. Ukupno je pripremljeno sedam linija odbrane koje su činile jedinstvenu Sremsku utvrđenu zonu. Svaka linija je imala svoje kodno ime. Nalazili su se od istoka prema zapadu sljedećim redoslijedom: smeđa, zelena, žuta, crna, crvena, Nibelungova i ponovo zelena linija. U pojedinim selima između Bosuta i Save podignuta su posebna uporišta. Dubina odbrane dostigla je 100 m. Odbrambeni sistem je obuhvatao neprekidne rovove, komunikacione prolaze, osmatračnice, drveno-zemljane bunkere, mitraljeska gnijezda sa obučenim sektorima vatre, kao i minska polja.

Sedam linija Sremskih utvrđenih zona.

Dok je Srem bio pozadina, ovdje stacionirane vojne formacije bile su potčinjene komandantu pozadinske oblasti 582. armije (njem. Kommandant des rückwärtigen Armeegebiets 582) i obuhvatale su tri policijska dobrovoljačka puka SS-a, jedan pozadinski puk, 7 diviziona PVO-a, transportni zaštitni puk i niz drugih njemačkih i hrvatskih bezbjednosnih i žandarmskih jedinica. Radi obezbjeđivanja povlačenje trupa iz istočnog Srema i organizovanja odbrane na novoj liniji fronta, Grupa armija „F” izdala je 19. oktobra 1944. naređenje štabu 2. oklopne armije da formira komandu 68. armijskog korpusa u sastavu komandnog kadra Korpusne grupe „Šnekenburger”, oslobođenog poslije Beograda, i službenika štaba 68. armijskog korpusa pristiglih iz Grčke, kao i divizijskog štaba za naročitu upotrebu »Štefan« (njem. Divisionsstab z. b. V. (Stephan)). Štab „Štefan” je 23. oktobra prenio komandu nad vojnim jedinicama Srema na novostvorenu Divizijsku grupu „Bether”, a on se usredredio na ispunjavanje zadataka zaštite komunikacija od partizana. Divizijska grupa „Bether” se sastojala od oko 15 hiljada ljudi i bila je podijeljena u pet borbenih grupa (BG). Njen štab se nalazio u Rumi. Grupa „Bether” je zauzela prvu, „smeđu liniju” Dobrinci — Putinci — Šatrinci — Krušedol i trebalo je odloži napredovanje jedinica NOVJ u pravcu od Zemuna ka Rumi. Rad koji je započela grupa na stvaranju utvrđenja nije dovršen zbog vojne situacije koja se brzo mijenjala. Usjeli su samo da iskopaju rovove naspram naselja. Prva snažna utvrđena linija odbrane bila je „zelena linija”. Najzaštićenija linija bila je „linija Nibelunga”.

Stvaranje novog fronta u Sremu odvijalo se u uslovima akutne nestašice trupa. Prema izvještaju o stanju od 20. oktobra 1944, radi formiranja novog fronta, nije bilo više od „5—6 bataljona umornih od borbe, pojačanih odvojenim baterijama”. Njih su 21. oktobra dopunile jedinice borbene grupe pod komandom 117. lovačke divizije, koje su se uputile ka Šapcu. Ova grupa od 12 hiljada ljudi izbila je iz okruženja bez teškog naoružanja. Njene prve jedinice su 23. oktobra počele da zauzimaju odbrambeni sektor na Drini. Ovdje je divizija dobila teško naoružanje i opremu od, u to vrijeme nepouzdane, 13. SS brdske divizije „Handžar” (1. hrvatska). U isto vrijeme, 1. brdska divizija je zauzela položaje na Drini na prostoru od ušća rijeke do Zvornika. Njemačke trupe, povlačeći se iz istočnog Srema, počele su da stižu do naznačenih odbrambenih položaja između ušća Drine i Dunava kod Vukovara. Divizija „Brandenburg”, koja se branila na Tisi, povučena je 22. oktobra na južnu obalu Dunava, a zatim prebačena u rejon Osijeka kako bi obezbijedila spoj sa jedinicama Grupe armija „Jug” u Mađarskoj.

U međuvremenu, na brzinu formirana Divizijska grupa „Bether” i njoj pridružene hrvatske i policijske jedinice, ukupno oko 25 hiljada ljudi, pripremale su se za odbranu prve linije Sremske utvrđene zone — „smeđe linije”. Na „zelenoj liniji” su ojačane glavne snage Nijemaca. Jugoslovenska 11, 16. i 36. divizija, kao i brigade Sremske operativne zone, morale su jurišati na ove linije. 11. i 16. divizija bile su pojačane sovjetskim artiljerijskim divizionom i divizionom gardijskih reaktivnih minobacača. 36. divizija podržavali su streljački bataljon 236. streljačke divizije i artiljerijska grupa u sastavu artiljerijskog puka i diviziona „Kaćuša”. Jugoslovenski napadi počeli su 25. oktobra u 12 časova poslije kratke artiljerijske pripreme na njemačke položaje na „smeđoj” i „zelenoj liniji”. Do kraja dana 3. vojvođanska brigada 36. divizije i bataljon crvenoarmejaca zauzeli su Irig, a 9. vojvođanska brigada Sremske operativne zone zauzela je Jazak. U pravcu Rume, brigade 16. divizije, savladavši otpor i odbivši njemačke protivnapade, zauzele su Putince i Dobrince. 11 krajiška divizija je 26. oktobra zauzela Hrtkovce i Jarak, a 9. vojvođanska brigada je u sadejstvu sa jedinicama 3. vojvođanske brigade zauzela Vrdnik. Sredinom istog dana, brigade 16. divizije jurišale su na jako njemačko odbrambeno središte na „zelenoj liniji” u Rumi. Napadi, praćeni gubicima, trajali su do mraka, nakon čega su privremeno obustavljeni. Ujutru je juriš nastavljen, a do 10 časova grad je zauzet. 11. krajiška divizija je zauzela Šašince. Međutim, Nijemci se nisu mirili sa napredovanjem Jugoslovena. Istog dana su krenuli u protivnapad na lijevi bok Divizijske grupe „Bether” i ponovo zauzeli Vrdnik, Jazak i Grgurevce, prinudivši 36. diviziju da se privremeno zaustavi.

Njemačka komanda je 27. oktobra rasformirala štab Armijske grupe „Srbija”, a rukovodstvo trupa u Sremu, na Drini i Dunavu prešlo je u štab 68. armijskog korpusa. U to vrijeme, jedinice povjerene korpusu zauzele su „žutu liniju”, čije je glavno odbrambeno središte bila Sremska Mitrovica. Grad su držali dijelovi 117. i 118. lovačke i 1. brdske divizije, kao i jake jedinice ustaša. Hitler je 28. oktobra 1944. naredio Glavnokomandujućem Jugoistoka da smatra „liniju Nibelunga” drugim položajem i da obezbijedi odbranu Srema istočno od nje. Istog dana, 11. krajiška divizija je odmah sa marša započela juriš na Sremsku Mitrovicu sa istoka i sjeveroistoka. Artiljerijska podrška sovjetskih jedinica nije imala efekta zbog neistraženih ciljeva. Napadači su se našli pod jakom njemačkom vatrom i pretrpjeli su gubitke. Do ručka, 3. bataljon 5. krajiške brigade provalio je u centar grada, ali su ga Nijemci opkolili i prinuđen na borbu prsa u prsa, probio se iz obruča na sjever. U nemogućnosti da zauzmu grad, Krajišnici su ga držali u blokadi do 30. oktobra, kada ih je zamijenila 16. vojvođanska divizija. Dan ranije, 29. oktobra, 2. oklopna armija je dobila naređenje da „crvenu liniju” smatra posljednjom linijom. „Žuta” linija, kao i „crna” koja se nalazila na zapadu, morala je da se drži do posljednje prilike. Pored toga, 30. oktobra 2. oklopna armija je dobila instrukcije da, ako je moguće, ne povlači liniju fronta iz Sremske Mitrovice i da drži liniju Sremska Mitrovica — Veliki Radinci — Bešenovo — Remeta. Juriš na Sremsku Mitrovicu, koji je u noći 30. na 31. oktobar preuzela 16. vojvođanska divizija, Nijemci su odbili. Sljedeći napad je počeo u sumrak 31. oktobra. Žestoki napadi 1. i 4. vojvođanske brigade stigli su do borbe prsa u prsa. Do podneva 1. novembra, grad su zauzele jugoslovenske trupe. Istog dana, na desnom krilu ofanzive, 36. vojvođanska divizija je zauzela naselja Bešenovo i Šuljam, a 6. lička divizija Velike Radince. Nakon toga, njemačke jedinice su se povukle na četvrtu, „crnu liniju”.

Ofanzivu partizanskih trupa pratila je promjena komande i organizacione strukture NOVJ. Sremska operativna zona je rasformirana 1. novembra, a 7. i 8. brigada uvrštene su u sastav nastajuće 51. vojvođanske divizije. 9. vojvođanska brigada je prekomandovana u Novi Sad, a 10. brigada je popunila 36. vojvođansku diviziju. 11. vojvođanska brigada izvršila je prelaz u Bačku i zauzela položaje na lijevoj obali Dunava od Bogojeva od Bačke Palanke.

Povlačeći se iz Sremske Mitrovice, Divizijska grupa „Bether” je zauzela četvrtu, „crnu liniju” Laćarak — Čalma — Divoš — Đipša — Neštin. Ovdje je rasformiran, a ljudstvo je uključeno u 118. lovačku diviziju. Nijemci nisu uspjeli da ostanu na „crnoj liniji”. U narednim danima, od 2. do 10. novembra, jedinice 12. vojvođanskog i 1. proleterskog korpusa, koje su dejstvovale uz podršku sovjetske artiljerije i vazduhoplovne grupe generala Vitruka, usljed žestokih borbi, naizmjeničnih napada i protivnapada, istisnuli su Nijemce uz teške gubitke na petu, „crvenu liniju”. Njemačkim trupama je naređeno da brane ovu liniju po svaku cijenu.

Period zatišja

U rovu 21. srpske udarne divizije, decembra 1944. godine.

Usljed petnaestodnevne ofanzive od 23. oktobra do 10. novembra trupe 1. proleterskog i 12. vojvođanskog korpusa savladale su žestok otpor Nijemaca na četiri odbrambene linije na oko 50 km dubine. Partizani su uglavnom morali da probiju njemačku odbranu borbom prsa u prsa, uz značajne gubitke na obje strane. Lični sastav jugoslovenskih korpusa bio je iscrpljen. Snage boraca bile su iscrpljene umorom, hladnoćom usljed loše odjeće i neuhranjenošću. Situaciju tog vremena prenosi izvještaj štaba 6. ličke proleterske divizije: „Cijela 6. divizija i glavni dio 21. divizije su na otvorenom polju, bez krova nad glavom Ljudi su slabo obučeni. U dvadeset prvom bilo je slučajeva smrti od hipotermije. U šestoj je još gore”. Položaj suprotstavljenih strana otežavala je stalna kiša, blato i hladnoća. U ovim uslovima, nakon što su jugoslovenske trupe izašla na njemačku odbrambenu „crvenu” liniju, aktivnost protivnika bila je ograničena na izviđanje i lokalne sukobe od drugostepenog značaja. Na Sremskom frontu zavladalo je relativno zatišje. Počeo je rovovski rat na ravnici natopljenoj jakim kišama i susnježicom, zbog čega su rovovi bili ispunjeni vodom ponekad i do koljena, a prehlade, upale i druge bolesti nisu bili ništa manje opasni od neprijateljskih metaka.

Koristeći zatišje, jugoslovenska komanda je izvršila reorganizaciju trupa. Poslije dvadeset dana neprekidnih borbi, 12. vojvođanski korpus odveden je na odmor u Bačku 11. novembra, a kasnije preko Batine na Dravski front. Na Sremskom frontu ostao je 1. proleterski korpus u čijem sastavu su bile 6. lička proleterska, 11. krajiška i 21. srpska divizija. Ukupno oko 20 hiljada ljudi. 1. proleterska i 5. krajiška divizija 1. korpusa bile su u to vrijeme u Zemunu i Beogradu, gdje su popunjene regrutima i prenaoružane sovjetskim oružjem.

Odgovorno za odbranu njemačkog Sremskog fronta 12. novembra preuzela je novoformirana Korpusna grupa „Kibler”, koju su činile 1. brdska divizija i jedinice 117. lovačke divizije (držale odbranu od Zvornika do Bijeljine), 118. lovačka divizija (dionica od sela Martinci do Iloka i Dunavom do Sotina), Divizijska grupa „Štefan” (dionica na Dravi do ušle kod Donjem Miholjca), policijske jedinice zone bezbjednosti „Jug” (obezbjeđivale pozadinu grupe „Kibler” u rejonu Vinkovci — Đakovo), kao i hrvatske vojne jedinice. Feldmaršal Maksimilijan fon Vajhs, glavnogkomandujući Jugoistoka, potčinio je 23. novembra 1944. Korpusnu grupu „Kibler” štabu Grupe armija „E”.

Pripreme za proboj fronta

U međuvremenu, novembra 1944. glavni događaji na jugoistoku odvijali su se u južnoj Mađarskoj. Do početka ofanzive trupa 3. ukrajinskog fronta u rejonu Batine i Apatina, lijevi bok fronta se spojio sa desnim bokom NOVJ na Sremskom frontu. S tim u vezi, za sovjetsku komandu bilo je važno da se nastave aktivna dejstva NOVJ u međuriječju Drave i Save. Imajući to u vidu, Stavka Vrhovne glavne komande zadužila je komandanta 3. ukrajinskog fronta maršala Fjodora Tolbuhina da se sa jugoslovenskom komandom dogovori o međusobnoj saradnji.

Sovjetska ofanziva u južnoj Mađarskoj primorala je njemačku komandu da povuče dio trupa sa Sremskog fronta u Baranju, pa je Vrhovni štab NOVJ (VŠ NOVJ) odlučio da oslabljen položaj Nijemaca iskoristi za oslobađanje Srema i Slavonije. VŠ NOVJ je došao do zaključka da je nastupio trenutak za probijanje Sremskog fronta, zauzimanje važnih čvorova njemačke odbrane — Vinkovci i Osijek — i povezivanje sa trupama 6. i 10. korpusa koje su djelovale u Slavoniji i Podravini. Ove namjere su zadovoljile i težnje sovjetske strane da potisne njemačke položaje na Dunavu na zapad i otvori snabdijevanje trupa 3. ukrajinskog fronta duž ove rijeke. U periodu od 17. do 20. novembra maršal Tolbuhin je posjetio Beograd i Sofiju, gdje je saglasio međusobnu saradnju sa jugoslovenskim i bugarskim trupama. U suštini, jugoslovenska strana se obavezala da će napredovati rijekom Savom u pravu Zagreba i, prije početka dejstva bugarske armije, izdvojiti armijski korpus radi obezbjeđenja lijevog boka 57. armije u Baranji. Sovjetska komanda je obećala da će do konačnog povlačenja posljednjih jedinca Crvene armije iz Jugoslavije podržavati predstojeću ofanzivu na Sremskom frontu snagama 68. streljačkog korpusa 3. ukrajinskog fronta, 1. gardijskog utvrđenog rejona i Dunavske vojne flotile. Početak ofanzive zakazan je za 3. decembra 1944. godine.

Do kraja novembra 1944, kao rezultat pobjede sovjetskih i jugoslovenskih trupa u Batinskoj bici, jedinice 12. vojvođanskog korpusa zauzele su položaje na rijeci Dravi i stvorile Dravski front. Ovaj novi front, koji se protezao od Virovitice do ušća Drave, Sremski front od Dunava do Save i Drinski front od Zvornika do ušća Drine u Savu, činio je u vojno-strateškom pogledu jedinstvenu cjelinu.

Plan ofanzive na Sremski front predviđao je udarac jedinica 68. streljačkog korpusa na desnoj obali Dunava na pravcu Ilok — Sotin — Vukovar — Osijek. 1. proleterski korpus trebalo je da djeluje frontalno, sa glavnim snagama koje bi nastupale na pravcu Erdevik — Šid — Vinkovci — Đakovo — Našice i u saradnji sa jedinicama 68. streljačkog korpusa zauzmu grad Osijek. Pored 1. proleterskog korpusa, VŠ NOVJ je uključio trupe Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine i Hrvatske, dajući im zadatak da izvode borbena dejstva u pozadini i na Dravskom frontu. GŠ NOV i PO Vojvodine naloženo je da sa tri divizije (16, 36. i 51) dejstvuje na Dunavu i Dravi, uputivši udar u pozadinu i bok njemačkih jedinica na Sremskom frontu. 6. slavonski korpus GŠ NOV i PO Hrvatske dobio je naređenje da djeluje u istočnoj Slavoniji u neposrednoj pozadini Nijemaca, pomažući jugoslovenskim i sovjetskim trupama Sremskog fronta u napredovanju duboku u teritoriju neprijatelja.

Decembarska ofanziva

Protivvazdušna odbrana 1. proleterske divizije NOVJ na Sremskom frontu decembra 1944. godine.

Uoči decembarske ofanzive, 1. proleterska i 5. krajiška divizija prebačene su na Sremski front. Zajedno sa njima u ofanzivi su učestvovale 11. krajiška i 21. srpska divizija. 6. lička proleterska divizija prebačena je u pozadinu na odmor. 68. streljački korpus je u operaciju uključio 52. i 223. streljačku diviziju. Petu, „crvenu liniju” držala je 118. lovačka divizija u sastavu od oko 20 hiljada ljudi. Njene položaje su štitila minska polja sa desetinama hiljada mina i ogradama od bodljikave žice. Sovjetsko-jugoslovenska ofanziva počela je 3. decembra artiljerijskom pripremom. U 10 časova u napad na frontu od Iloka do Mratinaca, širine oko 30 km, krenulo je 11 brigada 1, 11. i 21. divizije 1. proleterskog korpusa i 52. streljačka divizija 68. streljačkog korpusa. Prvi dan nije bio uspješan. Većina ofanzivnih sovjetskih i jugoslovenskih jedinica, sa izuzetkom 8. crnogorske brigade, nije napredovala dalje od minskih polja. Gubici u jedinicama bili su veliki. Mnogi borci su poginuli od mina.

Ujutru 4. decembra mješoviti sovjetsko-jugoslovenski odred prešao je Dunav između Opatovca i Mohova i obrazovao mostobran širine 3 km i dužine 2 km. Opatovački desant je skrenuo dio njemačkih snaga i olakšao zadatak jedinicama koje su napredovale sa fronta. 52. streljačka divizija je krenula u napad i do podneva 4. decembra zauzela Ilok, a 1. proleterska i 11. krajiška divizija zauzele su Erdevik. Time je slomljena njemačka odbrana na „crvenoj liniji”, a Korpusne grupe „Kibler” je naređeno da se povuče na „liniju Nibelunga”. Ujutru 5. decembra, jedinice 1. proleterskog korpusa i 52. streljačke divizije su gonile neprijatelja u povlačenju. Sovjetsko-jugoslovenski desant je istjerao Nijemce iz Opatovca, a 1. proleterska divizija je stigla na liniju Bapska — Berkasovo — Šid. 11. krajiška se do kraja dana približila Šidu. Na desnom boku Nijemci su napustili Martince i Kuzmin. Brigade 21. srpske divizije su to iskoristile i do kraja 5. decembra zauzele Adaševce, Morović, Višnjićevo i Sremsku Raču.

Izbijajući do „linije Nibelunga” do kraja 5. decembra, šest brigada 1. proleterske i 11. krajiške divizije istog dana su poslije tročasovnog juriša zauzele Šid. Tako su u prva tri dana ofanzive trupe 1. proleterskog i 68. streljačkog korpusa od neprijatelja zauzele prvi pojas utvrđenja „linije Nibelunga” i probili se na liniju Opatovac — istočni Lovas — Šid — Adaševci — Morović — Višnjićevo — Sremska Rača. Uprkos činjenici da je narušena cjelovitost njemačke odbrane, feldmaršal Vajhs, glavnokomandujući Jugoistoka, ponovo je 5. decembra naredio generalu Kibleru da zadrži „liniju Nibelunga” i spriječi povlačenje ka „zelenoj liniji”. Narđenje je glasilo „Po naređenju komandanta Jugoistoka, skrećem vam pažnju da se ’linija Nibelunga’ mora bezuslovno držati. Nema govora o ulasku na ’zelenu liniju’”. Međutim, brigade 1. proleterske divizije i bataljon 5. krajiške brigade krenule su 6. decembra uveče u napad na ključno njemačko uporište u Tovarniku i poslije neprekidne noćne borbe sa velikim gubicima na obje strane, zauzele grad ujutru 7. decembra. Zauzimanjem Tovarnika, Nijemci su bili prinuđeni da se povuku na posljednju liniju „zelene linije”, koja je išla od Sotina preko Beraka i Orolika do Otoka. 1. proleterski i 68. streljački korpus krenuli su 7. decembra u juriš na „zelenu liniju”. Istog dana u borbu je uveden i drugi ešalon 68. streljačkog korpusa — 223. streljačka divizija.

Nemci su kod Sotina odbacili napade 52. streljačke divizije i 3. vojvođanske brigade. Tada je komandant 3. ukrajinskog fronta maršal Tolbuhin naredio komandantu 68. streljačkog korpusa da pripremi u saradnji sa 1. proleterskim korpusom i GŠ NOV i PO Vojvodine i iskrca trupe u njemačkoj pozadini radi odvraćanja neprijateljskih snaga i olakšavanja zadatka probijanja fronta na pravcu Sotin — Vukovar. Međutim, ova operacije nije bila uspješna. Oko 2 hiljade vojnika (prema drugim izvorima 2327) iz 5. vojvođanske brigade, sovjetskog 305. posebnog bataljona morske pješadije i 8. posebnog gardijskog mitraljesko-artiljerijskog diviziona iskrcalo se u noć 7. na 8. decembar kod Vukovara i zauzelo uski mostobran na desnoj obali Dunava. Neprijatelj je poslao značajne snage da desant spriječe. Uslijedile su neprekidne borbe koje su se pretvorile u borbu prsa u prsa. Do podneva 9. decembra situacija je postala kritična. Istovremeno, nije bilo moguće probiti njemačku odbranu s fronta i deblokirati desant. Pretrpjevši velike gubitke, u noći 9. na 10. decembar, ostaci desanta bili su prinuđeni da se povuku na lijevu obalu Dunava.

Komandu njemačko-hrvatskih trupa na Sremskom, Dravskom i Drinskom frontu 12. decembra 1944. preuzeo je štab 34. armijski korpus Grupe armije „E”. Devet brigada 1. proleterskog korpusa i dva puka 52. streljačke divizije krenula su 14. decembra u novi juriš na „zelenu liniju” poslije 40-minutne artiljerijske pripreme, ali su Nijemci odbili sve napade tog i sljedeće dana. Ofanziva je 15. decembra zaustavljena.

Ubrzo nakon toga, Nijemci su izvršili pregrupisavanje trupa. 118. divizija je zamijenjena 117. lovačkom. Do promjene u sastavu formacija došlo je i na sovjetsko-jugoslovenskoj strani. 68. korpus je po naređenju maršala Tolbuhina do 24. decembra otišao u Mađarsku, a umjesto njega položaje na frontu zauzele su 3. i 8. divizija 1. bugarske armije. Poslije pregrupisavanja snaga, 1. proleterski korpus i bugarske divizije su 22. decembra prešle u novu ofanzivu. Uprkos žestokoj prirodi napada, jugoslovenske i bugarske trupe nisu uspjele da probiju dobro utvrđene njemačke položaje. Neuspješni juriš na njemačku odbranu prekinut je 28. decembra. Nakon toga, krajem decembra 1944. i početkom januara 1945, bugarske divizije predaju svoje položaje jedinicama 1. proleterskog korpusa i upućuju se u Mađarsku. Cio Sremski front od Save do Dunava u to vrijeme je držao 1. proleterski korpus uz podršku sovjetske artiljerije.

Sremski front (januar — mart 1945)

Naredbom vrhovnog komandanta NOVJ maršala Josipa Broza Tita 1. januara 1945. na Sremskom frontu je formirana 1. armija u čijem sastavu su se nalazile 1. proleterska, 6. lička proleterska, 5. i 11. krajiška i 21. srpska divizija, kao i 1. konjička brigada, ukupne jačine od 55 hiljada vojnika.

Njemački protivnapad od 3. do 5. januara 1945. godine.

Jugoslovenska 1. armija, koja se nalazila u Sremu na dometu pruge Brčko — Vinkovci — Osijek, ugrožavala je prebacivanje njemačkih jedinica iz istočne Bosne na Sremski i Dravski front i u Mađarsku. Njemačka komanda je nastojala da pomjeri front što je moguće istočnije prema Šidu. Prvi protivnapad izveden je 3. januara 1945. na lijevi bok 1. armije na pravcu Otok — Komletinci — Nijemci. Borbena grupa „Birgermajster” i 7. SS dobrovoljačka brdska divizija „Princ Eugen”, uz podršku tenkova i artiljerije, iznenadile su 21. srpsku diviziju, koja je zauzimala front dug oko 10 km. Njemačka motorizovana pješadija i tenkovi brzo su opkolili jugoslovensku diviziju i natjerali je da se u borbi povuče do mosta na rijeci Bosut. Cijela divizija nije mogla da pređe most. Pojedini su prelazili rijeku po tankom ledu koji nije mogao da izdrži opterećenje i umrli su u vodi, a neki su zarobljeni. Gubici divizije 3. januara iznosili su 182 poginula, 308 ranjenih i 315 nestalih. Nakon prelaska Bosuta, 21. divizija je odmah prebačena u pozadinu radi odmora i reorganizacije, a u borbu su ušle 1. proleterska, 5. krajiška i 6. lička proleterska divizija. Njihovi protivnapadi južno od Orolika i zapadno od Komletinaca do Bosutskih šuma, usporili su napredovanje Nijemaca, Jugosloveni su napustili Komletince, Nijemce i Podgrađe. Nakon toga, jedinice 1. proleterskog korpusa zauzele su položaje duž lijeve obale Bosuta. Nijemci nisu nastavili ofanzivu 4. januara. Front se stabilizovao, a strane su počele da se utvrđuju.

Njemačka operacija Zimska oluja (njem. Wintergewitter) ili Proljećna oluja (njem. Frühlingssturm), vođena od 17. do 21. januara 1945. godine.

Sredinom januara 1945. posljednje jedinice Grupe armija „E” ušle su na teritoriju Hrvatske, a ubrzo su njemačke trupe u periodu od 17. do 21. januara krenule u snažnu protivofanzivu na pravcu Sotin — Tovarnik — Šid u sklopu operacije kodnog naziva Zimska oluja (njem. Wintergewitter) ili Proljećna oluja (njem. Frühlingssturm). Prema planu, glavne snage oklopno-mehanizovanih jedinica su udarile duž puta Sotin — Tovarnik. Zatim je, udarcem s prednje i pozadinske strane, trebalo opkoliti trupe 1. armije i uništiti ih u rejonu Šidski Banovci — Ilača — Tovarnik i zauzeti položaje na „liniji Nibelunga”. U operaciji su učestvovale 7. SS divizija, 117. lovačka i 41. pješadijska divizija, kao i borbena grupa „Birgenmajster”. Njima su se na pravcu napredovanja suprotstavile tri jugoslovenske divizije. Preostale formacije 1. armije nalazile su se u rezervi. Do početka ofanzive, zbog niskih temperatura i dubokog snijega, samo su dežurne jedinice bile na jugoslovenskim položajima, dok su ostale bile u skloništima, zemunicama i po selima.

U 4.30 časova 17. januara 1945. jedinice 34. armijskog korpusa prešle su u ofanzivu duž cijelog fronta. Do podneva su njemački tenkovi zauzeli Lovas i prodrli duboko u položaj jugoslovenske 1. armije. Opirući se žestokim otporom, jugoslovenske divizije su se povukle pod naletom Nijemaca u Šid. 1. proleterska i 6. lička proleterska divizije uspjele su da zadrže neprijateljske prodore, ali je sitacija na deskom krilu postajala sve opasnija. U zoru, avioni general-majora Vitruka su počeli da udaraju po uklinjenim njemačkim jedinicama. 21. srpska divizija je na vrijeme stigla protivnapadima na Mohov i Šarengrad i usporila napredovanje Nijemaca. Međutim, ove mjere nisu promijenile situaciju. U 17.30 časova njemački tenkovi su ušli u Tovarnik. Time su presječeni putevi za povlačenje većine 5. krajiške i 1. proleterske divizije. Da bi pomogao ovim formacijama da povuku svoje trupe južno od Tovarnika, štab 1. armije naredio je 11. krajiškoj diviziji da po svaku cijenu zauzme grad. Nije bilo moguće vratiti Tovarnik, ali su zahvaljujući protivnapadima 5. krajiške i 1. jugoslovenske brigade odsječene jedinice otišle u pravcu Berkasova i Bapske. Uzimajući u obzir situaciju na frontu, iz rezerve Vrhovnog štaba pozvana je 2. proleterska divizija.

U međuvremenu, bitka se nastavila. Dijelovi 1. armije, izbjegavajući neprijateljski zahvat i pretrpjevši gubitke, povukli su se na liniju Šarengrad — Bapska — Berkasovo — Šid — Ilinci — Gradina. Nakon toga, Nijemci su, koncentrisanjem snaga protiv 1. proleterska divizije, zauzeli Šid. Borbe za grad, koje su se pretvorile u borbu prsa u prsa, bile su među najteži za 1. proletersku od njenog osnivanja. Nakon zauzimanja Šida, Berkasova i Bapske, Nijemci su 21. januara obustavili dalje napredovanje zbog velikih gubitaka. Jugoslovenske trupe su 22. januara uveče krenule u protivofanzivu duž cijelog fronta od Dunava do Bosuta sa snagama 1. i 2. proleterske, 6. ličke proleterske, 5. i 11. krajiške i 21. srpske divizije. Poslije dva dana žestokih borbi, Nijemci su bili prinuđeni da povuku svoje trupe iz Šida, Berkasova i Bapske. Nemoguće je bilo povratiti izgubljena naselja Lovas, Tovarnik i Ilinci. Rezultat operacije „Zimska oluja” bio je njemačko zauzimanje linije istočno Mohovo — Tovarnik — Ilinci — Apševci — Lipovac, koji su mogle braniti manje snage, pošto se lijevi bok odbrane oslanjao na Dunav, a desni na rijeku Savu. Obje strane su 24. januara prešle u defanzivu.

Poslije njemačke januarske ofanzive, vođena je poziciona borna na Sremskom frontu. I Nijemci i Jugosloveni su aktivno jačali svoje odbrambene položaje. Koristeći operativnu pauzu, jedinice jugoslovenske 1. armije izvele su vojnu nastavnu obuku. U januaru je sovjetskim naoružanjem preopremljena 21. srpska divizija, u martu 11. krajiška divizija. Ukupno je 5 divizija bilo opremljeno sovjetskim oružjem u 1. armiji (pred navedenih, 1. proleterska i 5. krajiška divizija zamijenile su zarobljeno oružje sovjetskim u novembra 1944, a 6. lička divizija u decembru 1944).

Dok su se u januaru vodile žestoke borbe na Sremskom frontu, 3 armija je zajedno sa 6. slavonskim i 10. zagrebačkim korpusom vezivala neprijatelja na Virovitičkom mostobranu. Zauzvrat, u februaru su trupe grupe armija „F” i „E” obnovile čvrstu liniju fronta na Dravi tokom operacije „Vukodlak” i izvele protivgerilsku operaciju „Papuk” radi stabilizacije pozadine prije operacije „Šumski đavo”, sprovedene u okviru strateške ofanzive u Mađarskoj. Da bi sakrili pripreme za ofanzivu u Mađarskoj i odvratili snage jugoslovenske 1. armije, Nijemci su početkom marta izvršili čin dezinformisanja neprijatelja o koncentraciji svojih trupa u rejonu Borovo — Vukovar, kako bi forsirali Dunav i napredovali ka Novom Sadu i Somboru.

Posada 76-mm divizijskog topa model 1942 (ZIS-3) na Sremskom frontu, 1945. godine.

Krajem februara 1945. jugoslovenske trupe na Sremskom frontu posjetio je Vrhovni glavnokomandujući Štaba savezničkih snaga na Sredozemnom ratištu britanski feldmaršal Harold Aleksander.

Jugoslovenska 2. armija je 28. marta 1945. krenula u ofanzivu na Sarajevo. Juriš 7 jugoslovenskih divizija 30. marta primorao je Firerov glavni štab da komandi njemačkog 21. brdskog armijskog korpusa da slobodu da odlučuje o evakuaciji Sarajeva, drugog po veličini grada u NDH. S obzirom na ovu, kao i sovjetsku ofanzivu u Austriji, više nisu postojali geografski uslovi za dalju dugoročnu odbranu sjevernog dijela Hrvatske. Vrhovna komanda Vermahta je 31. marta dobila instrukcije ne samo da napusti Sarajevo, nego i da 20. aprila povuče trupe Grupe armija „E” na liniju: okolina Bihaća — rijeka Una — Bjelovar — front 2. tenkovske armije u Mađarskoj. Ova odluka je kasnila, pošto su u Beogradu sa sastancima Tita sa komandantima armija od 26. februara do 2. marta, kao i od 25. do 27. marta, donijete odluke i planovi za završne operacije oslobođenja Jugoslavije, uključujući i proboj Sremskog fronta.

Sremska operacija — Proboj Sremskog fronta

Položaj i snage

Karakteristike njemačke odbrane na Sremskom frontu u aprilu 1945.

Cio period od dana prelaska u odbranu 23. januara i do 12. aprila 1945, Nijemci su bili angažovani na fortifikacionim radovima na „liniji Nibelunga”. Linija fronta odbrane išla je od istočnog Mohova, Lovasa, Tovarnika i Ilinca do okuke rijeke Bosut kod Gradine. Dalje je prelazila Bosut i sa juga zahvatala Batrovce i Lipovac. Sistem utvrđenja obuhvatao je neprekidne tranšeje, rovove i sisteme komunikacije. Prvu liniju odbrane činili su 3—4 reda tranšeji, betonski i drveno-zemljani bunkeri. Oko naselja su kopali tranšeje za kružnu (svestranu) odbranu. Dodatne prepreke su bili kanali. Duž Dunava do Bosuta i Spačve linija fronta je bila zaštićena minskim poljem. Druga linija odbrane bila je „zelena linija”, opremljena između Dunava i Spačve. U dubini, pojas se protezao od linije Vukovar — Stari i Novi Jankovci — Privlaka — Otok — Spačvanske šume. Pored ove dvije linije, opremljene su još dvije odbrambene linije: takozvani Vikovački položaji na liniji Vukovar — Vinkovci — Rakovci — Cerna — Gradište — Županja. Dalje u dubini nalazili su se Đakovski položaji, koji su išli linijom Valpovo — Đakovo — Strizivojna — Vrpolje — Jaruge. Preostale tri linije bile su opremljene u vidu sistema jakih tačaka i djelimično su populjene trupama.

Njemačko-hrvatske trupe

Od decembra 1944. komanda svih trupa na Sremskom, Dravskom i Drinskom frontu, koje u strateškom smislu čine jedinstvenu cjelinu, dodijeljena je štabu 34. armijskog korpusa. Od početka aprila 1945. u sastavu korpusa bile su sljedeće njemačke, hrvatske i kolaboracionističke jedinice, koje su zauzimale sljedeće položaje na liniji od Donjih Miholjaca do rejona Brčkog:

• 11. vazduhoplovna poljska divizija, pojačana 606. pukom za osiguranje, dva policijska bataljona, pionirskim bataljonom i pukom ustaške milicije „Baranja”. Divizija je bila raspoređena od Donjeg Miholjca do sela Dalj i branila je lijevi bok fronta. U slučaju povlačenja trebalo je da se povuče na liniju Valpovo — Đakovo;
• borbena grupa „Šnajder”, koju su činili 86. puk za osiguranje, italijanski artiljerijski divizion „Seni” i puk ustaške milicije „Vuka”, nalazila se na desnoj obali Dunava od Dalja do Vukovara;
• 41. pješadijska divizija, pojačana 963. tvrđavskom brigadom „Kloc”, borbenim grupama „Brener” i „Pflum”, 843. njemačko-kavkaskim bataljonom, 845. njemačko-arapskim bataljonom i dva ustaška bataljona, branila je front od Dunava do Spačve (desna pritoka Bosuta);
• 22. pješadijska divizija, zajedno sa 12. i dijelovima 3. ustaško-domobrane divizije, pet bataljona ustaške milicije, jedinicama Majevičkog i Trebavskog četničkog korpusa, kao i dijelovima Ruskog zaštitnog korpusa, branila je front između Spačve i Save i u rejonu Bijeljine, Brčkog, Gradačca, Modriče i Bosanskog Šamca;
• 3. hrvatska divizija, 576. bataljon za osiguranje, domobranski 5. lovački puk i dva puka ustaške milicije „Baranja” i „Posavlje” bili su u dubini odbrane na liniji Vinkovci — Županja. U Vinkovcima su bili stacionirani 475. protivtenkovski divizion i 1. baterija 804. protivavionskog diviziona;
• Divizijska grupa „Štefan”, domobranski 8. lovački puk, 2. ustaški zdrug i 594. protivtenkovski divizion nalazili su se na trećoj liniji odbrane na liniji Satnica Đakovačka — Đakovo — Strizivojna — Vrpolje — rijeka Sava.

34. armijski korpus je od početka aprila ima oko 100 hiljada vojnika (prema drugim izvorima oko 120 hiljada) i oko 700 artiljerijskih oruđa. Štab se nalazio u Nuštaru.

Jugoslovenske trupe

Jugoslovenska 1. armija je početkom aprila 1945. imala 10 pješadijskih divizija i organizaciono je bila podijeljena u dvije operativne grupe za predstojeću ofanzivu — sjevernu i južnu. Sjeverna operativna grupa sastojala se od 1. proleterska divizije, 21. i 22. srpske divizije, 42. i 48. makedonske divizije i 2. tenkovske i inženjerske brigade. Južna operativna grupa je bila podijeljena na Bosutsku operativnu grupu divizija, koja je obuhvatala 6. ličku proletersku diviziju „Nikola Tesla”, 11. krajišku diviziju i 1. konjičku brigadu, i Bosansku operativnu grupu divizija u čijem sastavu su bile 2. proleterska, 5. krajiška i 17. istočnobosanska divizija i jedan tenkovski bataljon 2. tenkovske brigade. Ukupna snaga 1. armije iznosila je 111.078 ljudi, 355 artiljerijskih oruđa, 1.152 minobacača, 55 tenkova T-34, 52.742 puške i 4.993 mitraljeza.

Sjeverna grupa divizija bila je koncentrisana u rejonu Šarengrad — Šid — Erdevik — Ilok. Južna grupa je imala dva područja koncentracija, Bosanska operativna grupa divizija bila je koncentrisana u rejonu Zvornik — Janja — Bijeljina, a Bosutska u rejonu Batrovci — Morović. U selu Erdevik se nalazio štab 1. armije.

Zamisao operacije

Od 25. do 27. marta 1945. na sastanku Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije sa komandantima 1, 2. i 3. armije izrađen je plan za Sremsko-slavonsku operaciju. Njegova glavna ideja bila je da kombinovanim manervom obuhvati i zaobiđe neprijateljske položaje sa boka i pozadine, u kombinaciji sa prodorom u Sremsku zonu utvrđenja, razbije njemačku odbranu u Sremu. Prema planu, Bosanska i Bosutka operativna grupa divizija trebalo je da pređu u ofanzivu početkom aprila, čak i prije početka operacije za probijanje Sremske utvrđene zone i pripremu uslova za naknadni obuhvat neprijatelja u rejonu Vinkovaca. Da bi to uradili, morali su da napreduju na bok i pozadinu njemačke odbrane iz Semberije preko rijeke Save i između rijeka Save i Bosuta na manje zaštićenom dijelu njemačkog fronta u sektoru Morović — Sremska Rača — Janja — Koraj — Čelić — Srebrenik — Gračanica. Takav manevar je trebalo da odvrati njemačke snage sa glavnog rejona odbrane i olakša zadatak probijanja Sremske utvrđene zone. Tek nakon ostvarenja planiranog manevra, planirano je pokretanje opšte ofanzive i zadavanje udarca sa fronta na Sremsku utvrđenu zonu od strane dijelova Sjeverne operativne grupe divizija, a takođe i prelaskom Dunava, Drave i Save, da pokrije neprijatelja sa bokova i pozadine formacije Južne operativne grupe divizija i 3. armije, zatim zatvori okruženje u rejonu Vinkovaca i uništi njemačko-hrvatske trupe. U toku operacije južni bok 1. armije obezbjeđivala je 2. armija.

Detaljni plan Sremsko-slavonske operacije predstavljen je komandi armija dvjema direktivama generalštaba od 9. aprila 1945. godine. Proboj Sremskog fronta trebalo je da počne 12. aprila. Prema planu, Sjeverna operativna grupa divizija je trebala napredovati kroz Sremsku utvrđenu zonu u pravcu Vukovara i Vinkovaca. Bosutska operativna grupa divizija trebalo je da napreduje pravcem Morović — Vrbanja — Županja, radi povezivanja sa Bosanskom grupom. Bosanska operativna grupa divizija imala je namjeru da najkasnije u noći 11. na 12. april pređe Savu u rejonu Brčkog i, spojivši se sa Bosutskom grupom, napadne Vinkovce da se pridruži jedinicama 3. armija kako bi odsjekli i uništili neprijateljske snage u Sremu.

Istovremeno sa početkom ofanzive 1. armije na Srem, 3. armija (41 hiljada ljudi, 175 topova i 441 minobacač) iz Baranje prešla je Dravu sa glavnim snagama u rejonu Osjeka i Valpova, a sa manjim Dunav kod sela Dalj sa zadatkom da presječe komunikacione linije Osijek — Našice i zauzme Osijek. Dalja dejstva armije zavisila su od razvija situacije na Sremskom frontu. Ako 1. armija ne bi probila Sremsku utvrđenu zonu, onda bi 3. armija morala da razvije ofanzivu ka jugu, da udari u pozadinu njemačke odbrane i unište neprijateljske trupe u rejonu Vinkovaca. U slučaju uspješnog prodora, 3. armija je trebala da napreduje u Podravini pravcem Našice — Podravska Slatina — Koprivnica — Varaždin. Istovremeno, 6. slavonski korpus je trebao da stupi u interakciju sa 3. armijom prilikom zauzimanja Našica.

Proboj fronta

Smotra 1. makedonske brigade 48. divizije na Sremskom frontu, aprila 1945. godine.

Prvu pripremnu etapu Sremsko-slavonske operacije izvele su formacije Južne operativne grupe 1. armije u periodu od 3. do 11. aprila 1945. godine. Poslije ponoći 3. aprila, Bosanska operativna grupa napala je neprijatelja u Semberiji u pravcu Bijeljina — Brčko. Ofanzivu je 4. aprila pokrenula Bosutska operativna grupa. Tokom sedam dana žestokih borbi, Južna grupa je na teškom terenu savladala uporni njemački otpor i zauzela rejon Vrbanja — Brčko — Orašje, pružajući sebi priliku da forsira Savu. Do jutra 12. aprila, 5. i 17. divizija su potpuno prešle na lijevu obalu rijeke, spojile se sa Bosutskom grupom i nastavile napredovanje u pravcu Gunja — Županja i Gunja — Vinkovci.

Uoči ofanzive glavnih snaga 1. armije u noći 11. na 12. april, 5. brigada 21. srpske divizije forsirala je Dunav kod Opatovca uz podršku čamaca Dunavske vojne flotile, zauzela mostrobran i presjekla komunikacionu liniju Opatovac — Sotin.

Tenk iz sastava tenkovskog odjeljenja 21. divizije tokom proboja Sremskog fronta, 12. april 1945. godine.

Proboj Sremske utvrđene zone između Dunava i Bosuta od strane delova Severne operativne grupe počeo je 12. aprila u 4.45 ujutru snažnom 15-minutnom artiljerijskom pripremom. U 5 časova jugoslovenska pešadija je napala položaje Nemaca. Glavni udarac na odsjeku širine oko 6 km zadale su 1. proleterska i 21. srpska divizija, pojačane tenkovskim bataljonom 2. tenkovske brigade. Pomoćni udar na frontu širine oko 24 km izvele su 42. makedonska i 22. srpska divizija. U prvom ešalonu, u pravcu Mohovo, Lovac, Tovarnik i Ilinci, nastupale su 1. proleterska, 21. srpska i 42. makedonska divizija. Na lijevom krilu, prešavši Bosut u noći 11. na 12. aprila, 22. divizija je zauzela mostobran sjeverozapadno od Batrovaca sa zadatkom da pomogne 42. diviziji u nastupanju preko Nijemaca i Otoka do Privlake. 48. makedonska divizija je formirala rezervne grupe. U 07:30 i 07:45 ujutru prve 10-minutne napade na nemačke položaje izvršile su jurišne i lovačke jedinice Aviogrupe general-majora Vitruka. Nakon probijanja linije fronta u borbu su uvedeni tenkovi T-34 2. tenkovske brigade. Do kraja dana 1. proleterska divizija, uz podršku 1. tenkovskog bataljona, je probila njemačku odbranu do dubine od oko 30 km i zauzela Mohovo, Opatovac, Sotin, Vukovar, a krajem prvog dana probila se do linije Vinkovci — Bogdanovci — Martinci.

Naslovna strana Borbe od 15.04.1945. godine

21. srpska divizija je nastupala u tri ešalona, u kojima su išle brigade jedna za drugom. Prednja 4. srpska brigada napravila je rupu u njemačkoj odbrani. Zatim su u proboj pošli 31. srpska brigada i 3. tenkovski bataljon, a za njima je u divizijskoj rezervi krenula 14. makedonska brigada 48. divizije. Savladavajući odbranu protivnika, 21. srpska divizija je do kraja dana zauzela Lovas, Mikluševce, Negoslavce, Tompojevce i Čakovce i probila se do linije Negoslavci — Svinjarevci.

Nakon forsiranja Bosuta, 22. srpska divizija je tokom dana vodila teške borbe sa jedinicama 41. pješadijske divizije na mostobranu kod Batrovaca i kod Lipovaca i, pretrpjevši gubitke, nije napredovala 12. aprila. 42. makedonska divizija nastupala je na frontu širine 14 km uz podršku jednog artiljerijskog diviziona. Već poslije podne zauzela je Tovarnik i Ilince. Uvođenjem u borbu rezervne 48. makedonske divizije obezbijeđen je prodor fronta. Uopšteno, prvi dan ofanzive donio je uspjeh koji je prevazišao očekivanja. Dijelovi njemačkog 34. armijskog korpusa, koji su pretrpjeli značajne gubitke, povukli su se noći 13. aprila na Vinkovačke položaje, koje su planirali uporno braniti. Međutim, 21. srpska i 48. makedonska divizija, uz podršku tenkova, probile su njemačku odbranu i 13. aprila oko 17.30 časova oslobodile Vinkovce. Istog dana uveče, komandant Grupe armija „E” naredio je trupama 34. armijskog korpusa da povuku trupe iz rejona Vinkovci, Županja i Osijek na liniju Valpovo — Đakovo — Vrpolje — Jaruge. U noći 13. na 14. april, jedinice Južne operativne grupe, koje su dejstvovale od 12. aprila na uskom području močvarnog terena između Save i Vrbanje i bile lišene slobode manevara, polako savlađuju otpor protivnika, oslobodile su Županju, Hradište i Cernu. Zauzimanje Vinkovaca i Županje trupama 1. armije završen je proboj Sremskog fronta do čitave njegove dubine i otvoren put za napredovanje ka Slavonskom Brodu i dalje ka Zagrebu. Uz to, 3. armija je u periodu od 12. aprila do 14. aprila forsirala Dravu i Dunav, probila protivničku odbranu na desnoj obali ovih rijeka od Valpova do Dalja i zauzela rejon Osijeka. To je osujetilo plan komande 34. armijskog korpusa da zauzme liniju odbrane na liniji Valpovo — Đakovo. Tako je višemjesečna borba na Sremskom frontu završena pobjedom Jugoslovenske armije. Nanijeta je velika šteta njemačko-hrvatskim trupama, iako zbog zastoja trupe 3. armije i Južne operativne grupe u forsiranju Drave i Save nije mogao da se ostvari cilj opkoljavanja i uništenja sremske protivničke grupe, kao i nedostatak motorizovanih jedinca u Jugoslovenskoj armiji, što je dovelo do usporavanja napredovanja.

Kasniji događaji

Nakon proboja Sremske utvrđene zone i zauzimanja Vinkovaca, komanda 1. armije je došla do zaključka da je najveći dio protivničkih snaga na Sremskom frontu uništen, a preostale jedinice 34. korpusa neće moći pružiti ozbiljan otpor do Slavonskog Broda. 1. armija u velikoj mjeri nije odmah iskoristila jaz u operativnom formiranju protivnika sjeverno od Đakova, koji je nastao kao rezultat proboja fronta i kao rezultat dejstva iz pozadine 6. slavonskog korpusa. Istovremeno, štab 1. armije koncentriše svoje napore na od Nijemaca najteže branjeni pravac Đakovo — Slavonski Brod. Ova odluka je dovela do neočekivanog razvoja situacije za Jugoslovene, gubitka vremena, tempa dejstva i velikog gubitka života.

Jugoslovenska ofanziva na Sremskom frontu počela je ranije nego što su Nijemci očekivali i bila je četiri dana ispred planova komande Grupe armija „E” za organizovana povlačenje na zapad iz Srema i istočne Slavonije. To je onemogućilo Nijemce da sistematski zauzmu novu liniju odbrane Slavonski Brod — Osijek. Brzo napredovanje Jugoslovena i gubitak važnog odbrambenog središta Vinkovaca, prijetili su da presjeku puteve povlačenja trupa 21. korpusa brdske armije iz Bosne kroz Slavonski Brod. Dakle, poslije 12. aprila 1945, prema definiciji istoričara Karla Hnilikija, glavni napori Grupe armija „E” bili su usmjereni na borbu za „oslobađanje njemačkih trupa iz ’bosanske vreće’” i odbranu položaja istočno od Slavonskog Broda do vremena kada djelovi 21. korpusa neće preći iz doline Bosne na lijevu obalu Save.

U uslovima žilave njemačke pokretne odbrane i nedostatka motorizovanih jedinica među Jugoslovenima, 1. armija nije bila u stanju da sa krila obuhvati protivnika i uništi ga. Pored toga, nakon oslobođenja Vinkovaca, 2. tenkovska brigada bila je prinuđena da se zaustavi zbog nedostatka goriva i maziva i samo je djelimično ušla u bitka u rejonu Pleternice. Divizije 1. armije koje su se kretale pješice nisu imale vremena da tjeraju protivnika, koji se slobodno povlačio sa jedne linije odbrane na drugu. Brigade 1. armije, svaki put na novoj granici, nailazile su na snažan otpor protivnika i pretrpjeli velike gubitke. Upornom odbranom linije Vinkovci — Slavonski brod, 34. armijski korpus uspio je da zadrži 1. armiju skoro sedam dana i obezbijedi potrebno vrijeme da 21. armijski korpus napusti dolinu Bosne. Jedinice 1. armije uspjele su da zauzmu Slavonski Brod tek 20. aprila. Dolazeće jedinice 21. korpusa značajno su pojačale trupe Grupe armija „E” na Savkom pravcu i time otežale dalje napredovanje 1. armije u pravcu Zagreba, primoravajući je da stalno organizuje nove napade koji su zahtijevali vrijeme i dosljedno trošenje snage.

Ishod

Prema zaključku istoričara Dragoljuba Tmušića, prema intenzitetu, međusobnim gubicima i trajanju (172 dana), borbe na Sremskom frontu bile su najteže za cio period Narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije. Tmušić primjećuje izuzetnu žestinu bitaka, kao i činjenicu da su se u veoma teškim uslovima frontalnog rata tehnički bolje opremljenim njemačkim trupama suprotstavile jedinice NOVJ, koje su se uglavnom sastojale od neiskusnih regruta.

Probijanjem Sremskog fronta stvoreni su uslovi za odlučnu ofanzivu Jugoslovenske armije na zapad ka Zagrebu i Sloveniji, što je dovelo do oslobođenja cijele teritorije Jugoslavije od njemačkih okupatora i likvidacije Nezavisne Države Hrvatske.

Operacija proboja Sremske utvrđene zone izvedena je po klasičnim principima Drugog svjetskog rata, korišćenim na sovjetsko-njemačkom frontu. Prema istoričaru Gaju Trifkoviću, proboj je bio zamišljen kao velika bitka za uništenje u sovjetskom stilu, „test zrelosti” za novu regularnu Jugoslovensku armiju. Iako je već prvog dana probijena snažna njemačka linija odbrane, „loša koordinacija dejstava i nedostatak savremene tehnike među Jugoslovenima” omogućili su protivniku da izbjegne opkoljavanje.

Istovremeno, prema zaključku istoričara Branka Petranovića, bilo je nemoguće probiti liniju Sremskog fronta dok je on branio bok njemačke odbrane u Mađarskoj. Tek poslije pobjede Crvene armije kod Budimpešte i uspješnog napada na Beč početkom aprila 1945. uslijedio je proboj Sremskog fronta.

Na Sremskom frontu, NOVJ se suočio sa novim oblicima borbenih dejstava u kojima do tada nije učestvovao — frontalni sukob i poziciono ratovanje. Načelnik ango-američke vojne misije brigadni general Ficroj Maklejn je iz tog razloga primjetio da je vrijeme „romantičnih ratova” prošlo, misleći na prethodnu gerilsku etapu narodnooslobodilačke borbe. Istovremeno, jugoslovenske formacije su se najvećim dijelom sastojale od nedavno mobilisane omladine iz oslobođenih krajeva zemlje, koja nije prošla vojnu obuku i zbog toga masovno ginula u uslovima za koje nije bila spremna.

Tokom čitavog perioda borbenih dejstava, njemačko-hrvatske trupe izgubile su, prema dostupnim procjenama, oko 30.000 ljudi. Broj poginulih vojnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (Jugoslovenska armija od 1. marta 1945) nije precizno utvrđen i, prema različitim izvorima, kreće se od 10.000—15.000 do 30.000. Spisak žrtava bitaka na Sremskom frontu dopunjen je sa 1.100 pogubnih sovjetskih, 630 bugarskih i 163 italijanska vojnika.

Prema istoričaru Klausu Šmideru, potreba za probijanje Sremskog fronta u vrijeme kada su sovjetske trupe već bile blizu Beča i Berlina može se smatrati „u najmanju ruku sumnjivom” sa strateškog stanovišta. Prema istoričaru, motivi za ovu odluku postaju jasni s obzirom na Titove strahove da bi „njegovi unutrašnji jugoslovenski protivnici ipak mogli pronaći način da u posljednjem trenutku pridobiju podršku zapadnih saveznika i tako ga spriječe da uspostavi punu kontrolu nad čitavom teritorijom bivše Kraljevine Jugoslavije, čemu je težio od 1941. godine”.

Sjećanje na Sremski front

Vidi još: Spomen-obeležje Sremski front

Ulaz u spomen-kompleks „Sremski front”.

Spomen-obilježje „Sremski front” otvoreno je 8. maja 1988. u selu Adaševci, kod Šida, i predstavlja posljednji spomenik u socijalističkoj Jugoslaviji posvećen sjećanju na narodnooslobodilačku borbu. Za kraj sedamdesetih i osamdesetih godina 20. vijeka vezuju se i publikacije pisaca i istoričara posvećene složenoj i protivrječnoj temi Sremskog fronta.

Tema Sremskog fronta javlja se u kultnom romanu „Knjiga o Milutinu” (1985) srpskog pisca Danka Popovića, kao i u njegovoj zbirci eseja i besjeda „Vreme laži” (1990). Motiv Sremskog fronta prisutan je u pjesmi Borisava Bore Đorđevića „Zbogom Srbijo”.

Problematika Sremskog fronta jedna je od tema na kojima se u Srbiji gradi kultura sjećanja na događaje iz Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. U najnovijoj srpskog istoriografiji i publicistici tema Sremskog fronta postala je predmet rasprave, uključujući i politički svrhe. Glavna sporna pitanja su značaj i cjelishodnost Sremskog fronta na samom kraju rata, kada je bio poznat njegov ishod, kao i potreba tolikog broja žrtava za pobjedu nad protivnikom. Spor se vodi i oko broja žrtava na Sremskom frontu, pošto je, prema istoričaru Predragu Vajagiću, brojevima najlakše manipulisati u političke svrhe.

Događaji na Sremskom frontu interpretirani su u televizijskim dokumentarcima i odraženi u 22. epizodi „Maj 1945.” u serijalu filmova „Jugoslavija u ratu 1941—1945.”, nastala u produkciji Radio-televizije Srbije u periodu 1991—1992. Autori epizode su Božidar Nikolić i Božidar Zečević. Nikolić u filmu zaključuje da je Sremski front tragedija u kojoj su stradali mladići koji nisu prošli vojnu obuku — čitave klase beogradskih gimnazija i drugih mjesta u Srbiji.

Pogibija srpske omladine na Sremskom frontu opisana je u televizijskom filmu „Boljševički eksperiment” serijala „Tito: crveno i crno”, nastao u produkciji RTS-a 2007. povodom dvadeset pete godišnjice od smrti Josipa Broza Tita.

Vidi još

• Virovitički mostobran
• Bitka za Našice
• Bitka za Piškorevce

Literatura

Knjige

• Gibianskiй, L. Я. (2016). „Stalin, Tito, Pavelič pri zaveršenii razgroma gitlerovskoй Germanii i ee evropeйskih satellitov: dokumentы, protivorečaщie goloslovnыm versiяm”. Ur.: Nikiforov, K. V.; Bjelajac, Mile; Silkin, Aleksandr Aleksandrovič. Vmeste v stoletii konfliktov: Rossiя i Serbiя v HH veke (na jeziku: ruski). Institut slavяnovedeniя RAN. str. 256—278. ISBN 978-5-7576-0370-4. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Sokolov, A. M., ur. (1999). „Direktiva Stavki VGK № 220244 Komanduющemu voйskami 3-go Ukrainskogo fronta o merah po prikrыtiю levogo krыla 2-go Ukrainskogo fronta”. Stavka VGK: 1944—1945 (na jeziku: ruski). Terra. ISBN 978-5-300-01162-8. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Drobяzko, Sergeй Igorevič (2011). Inostrannыe formirovaniя Tretьego reйha: [inostrancы na službe nacizma: istoriя evropeйskogo kollaboracionizma] (na jeziku: ruski). AST. ISBN 978-5-17-070068-4. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Štemenko, Sergeй (2014). Generalьnый štab v godы voйnы. Osvoboždenie Evropы. Kniga 2 (na jeziku: ruski). Veče. ISBN 978-5-4444-2346-2. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka Vojska Jugoslavije. Pregled razvoja oružanih snaga Narodnooslobodilačkog Pokreta 1941—1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Colić, Mladenko (1988). Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu 1941—1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Hnilicka, Karl (1970). Das Ende auf dem Balkan 1944/45: Die militärische Räumung Jugoslaviens durch die deutsche. Wehrmacht (na jeziku: nemački). Musterschmidt. ISBN 978-3-7881-1414-5. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Lazarević, Božo (1972). Vazduhoplovstvo u narodnooslobodilačkom ratu 1941-1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Vojnoizdavački zavod. Arhivirano iz originala 14. 09. 2020. g. Pristupljeno 04. 9. 2022. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Pajović, Ljubivoje; Uzelac, Dušan; Dželebdžić, Milovan (1979). Sremski front: 1944—1945 (na jeziku: srpski). Beogradski izdavačko-grafički zavod. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918—1988: knj. Narodnooslobodilački rat i revolucija 1941—1945 (na jeziku: srpskohrvatski). Nolit. ISBN 978-86-19-01660-5. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Schmider, Klaus (2007). „Der jugoslawische Kriegsschauplatz als Eckpfeiler der südlichen Ostfront (Oktober 1944 bis Mai 1945)”. Ur.: Frieser, Karl-Heinz. Die Ostfront 1943/44: der Krieg im Osten und an den Nebenfronten (na jeziku: nemački). Deutsche Verlags-Anstalt. str. 1009—1088. ISBN 978-3-421-06235-2. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Schmidt-Richberg, Erich (1955). Der Endkampf auf dem Balkan: die Operationen der Heeresgruppe E von Griechenland bis zu den Alpen (na jeziku: nemački). K. Vowinckel. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Tessin, Georg (1977). Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939—1945. 5. Die Landstreitkräfte 31 – 70 (na jeziku: nemački). Biblio-Verlag. ISBN 978-3-7648-0871-6. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Tmušić, Dragoljub (1987). Sremski front, 23. X 1944--13. IV 1945 (na jeziku: srpski). Dnevnik. Pristupljeno 15. 7. 2022. 

Članci

• Tošić-Malešević, Nikola (2016). „Syrmian front: From its establishment to the breakthrough”. Vojno delo. 68 (5): 335—358. ISSN 0042-8426. doi:10.5937/vojdelo1605335T. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Vajagić, Predrag M. (2017). „Cultural memory: The Syrmian front”. Vojno delo. 69 (3): 415—434. ISSN 0042-8426. doi:10.5937/vojdelo1703415V. Pristupljeno 15. 7. 2022. 

Veb-stranice

• Škodunovič, Nikolaй Nikolaevič; Dželauhov, Hristofor Mihaйlovič (1944). „V 6.30 8.12.44 g. pod komandovaniem komandira 305 obmp bыl vыsažen desant”. pamyat-naroda.ru. Pamяtь naroda::Poisk dokumentov časteй. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• „Festungs-Brigade 963”. www.lexikon-der-wehrmacht.de. Lexikon der Wehrmacht. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• „Heeresgruppe E”. www.lexikon-der-wehrmacht.de. Lexikon der Wehrmacht. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• „Kommandant des rückwärtigen Armeegebiet 582”. www.lexikon-der-wehrmacht.de. Lexikon der Wehrmacht. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Kovačević, Dragomir; Martocchia, Andrea (2005). „P A R T I G I A N I ! Il fronte dello Srem (Sremski Front)”. www.cnj.it (na jeziku: italijanski). Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Nikolić, Božidar, ur. (1992). „Jugoslavija u ratu 1941—1945. / (22/23) Maj”. YouTube (na jeziku: srpski). RTS Kulturno-umetnički program — Zvanični kanal. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Strika, Zoran (13. 7. 2018). „Na „Sremskom frontu” ništa novo: Zaboravljena istorija pobede”. www.021.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• „Generalleutnant Friedrich Stephan”. www.lexikon-der-wehrmacht.de (na jeziku: nemački). Lexikon der Wehrmacht. Pristupljeno 15. 7. 2022. 
• Trifković, Gaj (2016). „Od „bandita“ do „Jugoslovenske armije“: partizanski rat 1941—1945.”. yuhistorija.com. YU Historija... Pristupljeno 15. 7. 2022. 

Spoljašnje veze

Ovaj članak je dio članaka vezanih za Vojvodinu u NOB, od 1941. do 1945.

• Obeležena 60. godišnjica proboja Sremskog fronta
• Viki karta — Spomen-kompleks „Sremski front”
• Sedamdeset godina od proboja Sremskog fronta (Politika, 14. april 2015)