Srpski srodnički odnosi
| Ovaj članak je deo serije o Srbima |
| Srpska kultura |
|---|
 |
Srpski srodnički odnosi proističu iz srodstva (krvnog, građanskog, tazbinskog, prijateljskog, duhovnog) i srpski jezik je vrlo bogat rečima kada su u pitanju rodbinski odnosi. Neki termini se ne mogu naći i prevesti u jednoj reči na mnoge druge jezike, uključujući i druge slovenske jezike.
Vrste srodstva[uredi | uredi izvor]
Srodstvo, u pravnom smislu, definiše se kao pravom priznata veza između dva ili više lica između kojih postoje određena prava i obaveze. U srpskom narodu, osim srodstva priznatog po državnom pravu postoji i srodstvo po crkvenom pravu (duhovno srodstvo). Stoga, postoje sledeće vrste srodstva: krvno (prirodno), građansko (po usvojenju), tazbinsko i prijateljsko (dvorodno) i duhovno (kumstvo).
Krvno srodstvo ili prirodno srodstvo se zasniva rođenjem i postoji između lica koja proističu jedno od drugog (npr. otac i sin) ili od zajedničkog pretka (npr. brat i sestra). Srodnici koji proističu jedni od drugih čine zamišljenu pravu liniju (lat. linea recta) koja može biti ushodna (npr. sin → otac → deda...) ili nishodna (npr. deda → otac → sin...). Ako srodnici proističu od zajedničkog pretka onda je to pobočna linija (lat. linea collateralis). Pobočno srodstvo može biti i polurodno ukoliko srodnici imaju samo jednog zajedničkog pretka (npr. polubraća i polusestre). Ako im je zajednički predak otac onda su konsangvini, a ako je majka onda su uterini.
Građansko srodstvo ili srodstvo po usvojenju ne nastaje prirodnim putem (rođenjem), već veštačkim odnosno pravnim putem (usvojenjem). Postoji potpuno usvojenje (lat. adoptio plena), koje se izjednačava u potpunosti sa krvnim srodstvom, i nepotpuno usvojenje (lat. adoptio minus plena), gde nastaje samo srodstvo između usvojioca i usvojenika (ne i njihovih srodnika).
Tazbinsko srodstvo (lat. affinitas) nastaje zaključenjem braka i to je srodstvo između jednog bračnog druga i srodnika drugog bračnog druga (npr. zet i tašta, snaha i svekar, maćeha i pastorak, dedina druga žena i unuk njenog muža). Prijateljsko srodstvo nastaje takođe zaključenjem braka i postoji između srodnika jednog i srodnika drugog bračnog druga (npr. svastika i dever, zaova i šurak, svekrva i tast). Crkveno pravo svrstava tazbinu i prijateljstvo pod dvorodno srodstvo, a poznaje još i trorodno srodstvo (između jednog bračnog druga i dvorodnih srodnika drugog; između srodnika jednog bračnog druga i dvorodnih srodnika drugog).[1]
Duhovno srodstvo postoji između kuma, kumčeta i njihovih srodnika u pravim nishodnim linijama, kao i majke kumčeta, pri čemu se kum i njegova žena uzimaju za jedno lice.[2] Kum je duhovni otac.
Stepeni i kolena[uredi | uredi izvor]
 |
Postoje dva načina za izračunavanje (komputaciju) krvnog srodstva: građansko ili civilno izračunavanje (lat. computatio civilis) i prirodno izračunavanje (lat. computatio naturalis). Prvim se utvrđuju stepeni, a drugim kolena.
Građansko izračunavanje vrši se na osnovu pravila rimskog prava sadržanog u izreci: Quod sunt generationis, tot sunt gradus (koliko ima rođenja, toliko ima stepena). U pravoj liniji, stepen srodstva se izračunava od potomaka ka pretku ili obratno (npr. prvi stepen su otac/majka i sin/kćerka, drugi stepen su deda/baba i unuk/unuka, treći stepen su pradeda/prababa i praunuk/praunuka itd.). U pobočnoj liniji je složenije utvrđivanje udaljenosti srodstva. Tu se uzima u obzir broj rođenja sa obe strane linije, izuzimajući zajedničkog pretka. Tako, brat i sestra su drugi stepen pobočnog srodstva jer ih od zajedničkog pretka deli njihova dva rođenja, prvi rođaci su četvrti stepen pobočnog srodstva jer ih od zajedničkog pretka deli četiri rođenja (rođenje njihovih roditelja, zatim njihovo rođenje), ujak i nećak su treći stepen pobočnog srodstva jer ih od zajedničkog pretka deli tri rođenja (rođenje ujaka, rođenje ujakove sestre i njenog sina tj. nećaka). U pobočnoj liniji nema prvog stepena srodstva.
Prirodno izračunavanje u pravoj liniji vrši se kao kod civilnog izračunavanja. Kolena se izračunavaju od potomaka ka pretku ili obratno (npr. prvo koleno su otac/majka i sin/kćerka, drugo koleno su deda/baba i unuk/unuka itd.). Kod pobočnog srodstva je drugačije, tu se izračunava odstojanje samo sa jedne strane. Ako je na jednoj strani odstojanje veće do zajedničkog pretka, onda se uzima u obzir samo veće odstojanje. Tako, brat i sestra su prvo koleno, prvi rođaci su drugo koleno, ujak i nećak su drugo koleno. Prirodno izračunavanje prisutno je u običajnom pravu i kanonskom pravu, mada npr. Srpska pravoslavna crkva izračunava krvno srodstvo i sva druga srodstva po stepenima.
Nazivi srodnika[uredi | uredi izvor]
Roditelji[uredi | uredi izvor]
|
Roditelji su dve osobe različitog pola, otac i majka deteta:
- Majka — ženski roditelj deteta (biološka majka);
- Otac — muški roditelj deteta (biološki otac).
Braća i sestre roditelja i njihovi supružnici:
- Stric ili čiča, čika, ćić — očev brat;
- Strina — supruga očevog brata (nije u krvnom srodstvu);
- Ujak — majčin brat;
- Ujna — ujakova žena (nije u krvnom srodstvu);
- Tetka — očeva ili majčina sestra;
- Tetak ili teča — tetkin muž (nije u krvnom srodstvu);
Potomci[uredi | uredi izvor]
|
Srodnici po pravoj nishodnoj liniji (potomci):
- Sin — muško dete roditelja;
- Kći, kćerka ili ćerka — žensko dete roditelja;
- Pastorak — sin žene ili muža iz prethodnog braka ili vanbračne veze;
- Pastorka — kćerka žene ili muža iz prethodnog braka ili vanbračne veze;
- Unuk — sinov ili kćerkin sin;
- Unuka — sinova ili kćerkina kćerka;
- Praunuk — unukov ili unukin sin;
- Praunuka — unukova ili unukina kćerka;
- Čukununuk — praunukov ili praunukin sin;
- Čukununuka — praunukova ili praunukina kćerka;
- Bele pčele — deca čukununuka.
Potomci zajedničkih roditelja ili samo jednog zajedničkog roditelja:
- Brat — sin istih roditelja u odnosu na drugu decu tih roditelja;
- Sestra — kći istih roditelja u odnosu na drugu decu tih roditelja;
- Polubrat – brat drugoj deci samo po ocu ili po majci;
- Polusestra – sestra drugoj deci samo po ocu ili po majci.
Preci[uredi | uredi izvor]
Srodnici po pravoj ushodnoj liniji[3] (preci):
| Generacija | Naziv | Odnos |
|---|---|---|
| 0 | Sin, ćerka | Muško odnosno žensko dete |
| 1 | Otac, majka | Roditelji, dve osobe različitog pola |
| 2 | Deda, baba | Roditelji oca ili majke |
| 3 | Pradeda, prababa | Roditelji deda i baba |
| 4 | Čukundeda, čukunbaba | Roditelji pradeda i prababa |
Dalji preci[uredi | uredi izvor]
Svi slovenski jezici imaju slične pojmove do pradeda i prababe. Kod Slovena i Srba, dalji srodnici potom samo umnožavaju "pra-" po ushodnoj liniji (prapradeda, praprapradeda). Izrazi čukundeda i prapradeda su sinonimi u običnom govoru.
U Ilovičkom prepisu Nomokanona Svetog Save, koji je najstariji sačuvani prepis Nomokanona, iz 1262. godine, i koji se bar od 1874. godine do danas čuva u Biblioteci HAZU u Zagrebu, nalazi stranica sa tabelom iznad koje stoji naslov „Степени сродыства”, a koja je zapravo predstavlja šemu stepenovanja srodnika koja prati opisani način određivanja linije predaka.[4][traži se bolji izvor]
Ivan Zovko je 1902. godine prikupio u Zborniku za narodni život Južnih Slavena stepene srodstva u kojem se pominju devebaba i devedid (baba i deda iz devetog kolena) i varijacije čukundeda (šukundjeda) npr. šukunšukundjeda.[4][traži se bolji izvor]
U etimologiji se smatra da reč čukundeda (šukundeda) potiče od turske reči kök (koren, osnova).[5]:903
Vuk Karadžić nije zabeležio nijedan naziv o stepenima srodstva izvan tabele srodnika iznad.[6] Reč askurđel je po jednim izvorima oponašanje mađarske psovke koje postoji na području Baranje i Bačke („askurđala ti tvoga“), a po drugima i znači šesto koleno u srodstvu, a rečnik SANU je navodi sa prvim pomenom kod Jovana Jovanovića Zmaja. Jedan dokument, matična knjiga iz Iriga iz 1792. navodi nazive za muške pretke koji idu do devetog kolena: navrnded, askunđel, kunđel, kurebal i sukurov.[7]
U mnogim tabloidima i forumima na Internetu kruže spiskovi navodnih naziva za stepene srodstva dalje od čukundede, uključujići razne kombinacije reči navrded, navrdeda navrhdeda, kurđel, askunđel, askurđel, kunđel, kurđel, kurđup, kulebalo, kurebal, kurebala, kurlebalo, kurejbalo, kurcula, sukurov, sukurdov, surdrepač, parđipan, parđupan, ažmikur, ožmikur, kurajber, sakajtov, sajkatav, šajkatava, beli orao.
Osim ranije navedenih primera iz Iriga, dobar deo tih reči se prvi put pojavljuje u romanu Milorada Pavića Predeo slikan čajem iz 1988. godine.[8]. Za Politiku, 1995. godine, a kasnije i za RTS iste godine, Branislav Brana Crnčević je izjavio da je dodatak na pravu listu predaka smislio u kafani sa još par prijatelja da bi se podsmevao novopečenim nacionalistima i „vernicima” koji nemaju pojma o srpskoj istoriji i jeziku.[4][traži se bolji izvor]
Osamdesetih godina prošlog veka pa do 2004. godine niz istraživača zapisao je usmenu predaju o nazivima za pretke. U ovom naučnom radu iz 2022 god. dat je trenutno najbolji uporedni pregled izraza iz terenskih radova, dokumenta iz Iriga i popularnih knjiga.[9]:39
Reči sa korenom „kur-”, što je osnova za staroslovensku reč za petla, etimološki mogu da označavaju vezu sa polnim organom i njegovim delovima ili preneseno -vezu sa plodnosti.[traži se izvor]
Potrebno je utvrditi da li su to mogući lokalizmi koji su se koristili u ograničenom prostoru, izmišljene, iskrivljene reči, prepisane iz kasnijih izvora, poreklom iz drugih jezika, ili ipak postoje stvarne i višestruke potvrde u starim spisima. Vrlo je neobično da mnoge navedene reči za muške i za ženske pretke uopšte ne postoje u starijim izvorima kao što su Nomokanon Svetog Save ili Vukov Srpski rječnik. Neke od reči se npr. pominju na tabli stare kafane "Čarda na kraj sveta" što nije čvrst dokaz, ali i u psovkama, frazama ili pričama bez jasnog značenja i veze sa stepenom srodstva.[7]
Dovoljno je da jedan potomak u usmenoj predaji promaši redosled naziva ili iskvari izgovor reči, za dalje prenošenje greške. Pri terenskim istraživanjima potrebno je ukrstiti podatke usmene predaje u jednoj povezanoj oblasti da bi se smanjile ove vrste greški. Sada vlada velika zbrka ne samo sa ubačenim izmišljenim terminima, manjim varijacijama u izgovoru, nego i u mestu na ushodnoj liniji,[9]:40 što je primetio i Ivan Zovko je 1902. godine u "Zborniku za narodni život Južnih Slavena" sa imenima koja prate standarno slovensko imenovanje predaka. Zovkova primedba o "pometnji kod nabrajanja u nazad generacija počevši odmah od pradjeda" vredi i danas.[4][traži se bolji izvor]
Ne postoji čvrsti naučni dokazi za pouzdanost naziva muške i ženske predačke linije dalje od 5. kolena. Ne postoji potvrda svih nabrojanih postojanja naziva na čitavom području gde je srpsko stanovništvo, niti potvrda iz dalje prošlosti. Najveću snagu imaju dokazi prikupljeni pre osamdesetih i romana Milorada Pavića i članka Mome Kapora koji su popularizovali termine i aktuelizovali pitanje naziva za pretke. Veliki problem predstavlja što su se nazivi (čak do 16. kolena) neutemeljeno i naučno nepotvrđeno uvukli u udžbenike i popularnu kulturu.[8]
Neke od sumnjivih reči na Internetu, verovatno nemaju osnov da se nađu u listi:[traži se izvor]
- kurajber: pogrdan naziv za praznoglavca koji se pravi važan, od nem. Kühräuber — „kravo-kradljivac, razbojnik”.
- sivi hromi vuk, sunce - pojavljuju se u nekim listama.
- kurđup, kurćupa, surdrepač, kurcula, kurajber, kurajbera, parđupana, ožmikura, beli orao, bela orlica vrlo su sumnjive kao pogrešne, jer su došle obično od jednog autora koji nije prezentovao čvrste dokaze (odakle su terenski podaci), ili su došle nakon što je pitanje naziva popularizovanoi osamdesetih godina 20 veka što je učinilo da se nazivi prošire,
- nije nužno da ženski oblik prati muški samo u nastavku (npr. deda, baba su potpuno različiti) tako da je moguće da su neki ženski nazivi potpuno promašeni (npr, možda ne postoji par kurdelj-kurdelja).
Rođaci[uredi | uredi izvor]
|
- nećak, netijak — bratov ili sestrin sin;
- nećaka, nećakinja — bratova ili sestrina kći;
- bratanac, bratić, sinovac — bratov sin;[a]
- bratanica, bratičina, sinovica — bratova kći;[b]
- sestrić — sestrin sin;
- sestričina — sestrina kći;
- stričević, bratić, bratučed — stričev sin;
- stričevna — stričeva kći;
- tetkić — tetkin sin;
- rođaković — rođakov sin;
- rođakovićka — rođakova kći.
Najčešće se, osim kada je potrebno detaljno objasniti, za srodnike na istom nivou porodičnog stabla kaže jednostavno „rođak“ ili „brat“, odnosno „rođaka“, „rodica“ ili „sestra“. U slučaju da se kaže samo „brat“, odnosno „sestra“, može se dodati da je „od tetke“, „od strica“ itd. u slučaju da je sin/kćerka tetke odnosno strica. U slučaju da se kaže samo „rođak“, tada se uglavnom ne dodaje da li je od strica, tetke i sl. ali se često doda da je „prvi“ rođak/rođaka, „drugi“ rođak/rođaka, u zavisnosti od udaljenosti najbližeg srodnika u porodičnom stablu (npr. prvi rođaci su deca od dve sestre ili brata ili sestre i brata, drugi rođaci su deca od dva prva rođaka, itd.). U nekim krajevima dedina braća i sestre (i njihove žene i muževi) se npr. nazivaju deda-ujak, baba-ujna; deda-čika(stric), baba-strina; baba-tetka, deda-teča.
Tazbina[uredi | uredi izvor]
|
Dvorodno srodstvo (tazbina iili prijateljstvo) je srodstvo između osobe i rodbine njihovih supružnika.
- Očuh — muž majke za njenu decu iz prethodnog braka ili vanbračne veze;
- Maćeha — očeva žena njegovoj deci iz prethodnog braka ili vanbračne veze;
- Svekar — mužev otac;
- Svekrva — muževa majka;
- Tast ili punac — ženin otac;
- Tašta ili punica — ženina majka;
- Zet — ćerkin ili sestrin muž;
- Snaha ili snaja — sinova, unukova ili bratova žena;
- Dever — mužev brat;
- Jetrva — žena muževog brata;
- Zaova — muževa sestra;
- Svojak ili svak — muževe sestre muž;
- Šurak ili šurjak ili šura — ženin brat;
- Šurnjaja ili šurnaja ili šurjakinja — žena ženinog brata;
- Svastika — ženina sestra;
- Pašenog, pašanac ili svak, badža/o, šogor — muž ženine sestre;
- Svastić odnosno svastičina — sin odnosno ćerka ženine sestre;
- Prijatelj ili prika — otac kćerkinog muža ili sinove supruge;
- Prija — majka kćerkinog muža ili sinove supruge.
Kumstvo[uredi | uredi izvor]
|
Duhovno srodstvo (kumstvo):
- Kum (ž. kuma) — duhovni otac detetu pri krštenju (kuma i kum uzimaju se kao jedno lice); svedoci na venčanju;
- Kumče ili kumić — dete u odnosu na kuma koji ga je krstio;
- Kumašin i kumašinka — venčani supružnici u odnosu na svedoke svog venčanja (kumove);
- Kumenjak i kumenjakinja — kumin (kumova) partner (partnerka) identičnog imena ženika (neveste) na venčanju.
Ostalo[uredi | uredi izvor]
|
- Posmrče — dete rođeno posle očeve smrti;
- Posvojče, nahranče, nahranko, nahranka ili usvojenik, usvojenica — usvojeno dete;
- Kopile ili Kopilče — dete kome se ne zna otac (ova reč se koristi i u uvredljivom kontekstu);
- Siroče — dete kome su umrli roditelji;
- Poznanče ili požnjak — dete starijih roditelja;
- Nahoče, nahod, nahodnik, nahotkinja — nađeno dete;
- Udovac - muškarac čija je žena umrla;
- Udovica - žena čiji je muž umro.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ U govornom jeziku nekih krajeva javlja se razlika između termina sinovac i bratanac, pa je sinovac — bratov sin muškoj osobi, a bratanac, bratić — bratov sin ženskoj osobi.[10][11]
- ^ U govornom jeziku nekih krajeva javlja se razlika između termina sinovica i bratanica, pa je sinovka, sinovica — bratova kći muškoj osobi, a bratanica, bratičina — bratova kći ženskoj osobi.[10][11]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Član 18. Bračnih pravila Srpske pravoslavne crkve (II dopunjeno i ispravljeno izdanje Svetog arhijerejskog sinoda, Beograd, 1994)
- ^ Član 20. Bračnih pravila Srpske pravoslavne crkve
- ^ http://elibrary.matf.bg.ac.rs/bitstream/handle/123456789/1030/MartaBjeleticTerminologijaKrvnogSrodstvaUSrpskohrvatskomJeziku.pdf?sequence=1
- ^ a b v g „Kurajber, beli orao, bele 'čele...”. forum.poreklo.rs. Pristupljeno 2023-01-23.
- ^ Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika - knjiga šesta S-Š. Novi Sad: Matica srpska. 1976.
- ^ RTS :: Sa kolena na koleno, od belog orla, preko kurajbera do dede
- ^ a b Mitrović, Jeremija D. (1985). „Nazivi za stepene potomaka i predaka kod Srba”. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu (na jeziku: srpski). Beograd: Etnografski muzej. knj. 49: 181. ISSN 0350-0322. Pristupljeno 24. 1. 2023.
- ^ a b Mrđa, Željka. „Surdepač, parđpač, ožmikur: ovo su srpske reči, a di li znate šta znače?”. Blic.rs (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-01-23.
- ^ a b Veljković, Žarko (18. 8. 2022). „Pogled na uobičajeni poredak predačkih naziva na srpskom jeziku”. ISHODIŠTA. 8 (1): 35—42. ISSN 2457-5585. doi:10.46630/ish.8.2022.3.
- ^ a b Milka Ivić (1994). Južnoslovenski filolog 50. Institut za srpski jezik SANU. str. 201.
- ^ a b M. Bjeletić (1994). Terminologija krvnog srodstva u srpskohrvatskom jeziku.