Stari vek

Stari vek je epoha robovlasničkog društvenog poretka koji je, u toku razvoja ljudskog društva, najduže trajao. Proteže se od pojave klasnih društava, prvih civilizacija i prve pismenosti (4000—2000. godine p. n. e.) pa do propasti Zapadnog rimskog carstva (476. godine).

Termin stari vek obeležava istoriografiju istorijskog doba nastanka prvih civilizacija na Srednjem istoku u oblasti Sredozemnog mora i u južnim i istočnim oblastima Azije.

Otkriće pisma

Naučnici smatraju da su najstarije pismo izumeli oko 3500. godine p. n. e. Sumerci, narod koji je živeo oko vrha Persijskog zaliva (današnji južni Irak). Ovo pismo se sastojalo od sličica koje su predstavljale reči i pojmove. Zato se ova vrsta pisma naziva slikovno pismo. Slikovno pismo je bilo veoma komplikovano i imalo je mnogo znakova, pa je zato vremenom uprošćeno. Umesto slika počele su se koristiti crtice u vidu zareza koji podsećaju na klinove. Tako je nastalo klinasto pismo.

Nešto kasnije, oko 3200. godine p. n. e, u Egiptu je nastalo slikovno pismo koje su stari Grci nazvali hijeroglifi

Ipak, nijedno od ovih pisama nije uticalo na pismo koje mi danas koristimo. Feničani su radi bolje trgovine i lakšeg sporazumevanja izumeli jednostavno pismo od 22 znaka u kome je svako slovo označavalo jedan glas. Ovakva vrsta pisma naziva se glasovno pismo. To pismo su od Feničana preuzeli stari Grci, a od njih Rimljani. Pošto je feničansko pismo počinjalo slovima koja se nazivaju Alef i Bet, pismo je dobilo naziv alfabet.

Srednji istok

Eneolit i rano bakarno doba

Klinasto pismo

Prve civilizacije starog veka su nastale u doba eneolita koje se karakterisalo razvojem zemljoradnje (poljoprivreda i uzgajanje stoke), društvenom podelom rada, osnovnim tehnikama predade bakra, počecima trgovina, čuvanje namirnica i sirovina i osnivanje prvih stalnih naselja. Razvoj kulture je bio spojan sa raširivanjem poznavanja pisma koje je nasledilo dotada upotrebljavane ideograme koje se pojavljuju još u paleolitu i zidno slikarstvo. Upotrebljavanje grafičkih simbola se u oblasti Srednjeg istoka raširilo već u polovini 4. milenijuma p. n. e. Njihov nastanak bio je pod uticajem klinastog pisma u Mesopotamiji i hijeroglifima u Egiptu. Ovi znaci su se pod uticajem Feničana kasnije razvile u današnje pismo. Pronalazak pisma omogućio je rađajućim se državama državni i religiozni aparat što se smatralo kao početak civilizacije.

Mesopotamija

Glavni članak: Mesopotamija

Prva napredna civilizacija se razvijala od 4. milenijuma u južnoj Mesopotamiji u Sumerskim gradovima od kojih je najpoznatiji bio Uruk, Ur, Eridu, Larsa, Lagaš, Kiš. Pre svega Uruk je važio kao snažan grad u odnosu na okolne gradove. Razvoj je bio zasnovan na sistemu navodnjavanja koji je bio jako komplikovan za ta vremena i organizovan u okviru hramske privrede. Preko glinenih pločica i drugih artefakata možemo pratiti razvoj trgovine sa Arabijom i Indijom. Važan impuls za razvoj privrede je bio i pronalazak kola i grnčarskog kruga. Razvoj trgovine i zanatstva kao i zemljoradnje omogućio je nastanak pisma koje je najpre služilo samo kao evidencija za sirovine i proizvode zemljoradnje. Funkcija pisma se postepeno promenila i postalo je sredstvo za lično ili društveno projavljivanje i to je dokumentovano u najstarijim književnim delima kao što je npr. „Epos o Gilgamešu“ koji govori o mitskom kralju grada Uruka iz 26. veka p. n. e.

Političko vođstvo gradova država je bilo u rukama knezova koji su imali svaku moć. Arhitektonski oblik religije su bili 15 m visoki zigurati- piramide koji su osim toga sa su služili kao palate za knezove ispunjavale i reprezentativne uloge u odnosu na podanike. Pojedini gradovi su vodili ratove koji su bili lokalnog karaktera i vodili su se za vodu i nikad nisu postali impuls za osnivanje većih imperija koje bi obuhvatale celu teritoriju Mesopotamije. Od početka 3. milenijuma je bogatstvo Sumerana privlačilo plemena sa severa. U ovo doba koje se odlikovalo uništenjem velikih palata došlo je do podele do tada jedinstvene svetovne i duhovne moći. Vladari iz ovoga doba su gradili velike palate sa grobljima u kojim su se sahranjivali zajedno sa celom svojom družinom. Na kraju ovog protodinastičkog perioda sumerski uticaji su se raširili sve do Sredozemnog mora.

Egipat

Glavni članak: Stari Egipat

Za razliku od Sumera u starom Egiptu došlo je već na kraju 4. milenijuma do političkog ujedinjenja zemlje. Ovom razvoju je pomogla relativna izolovanost zemlje u geografskom smislu pred uticajima iz spoljašnje strane koja je dala mogućnosti odbrane. od neprijatelja. Brojna mala kraljevstva koja su se okupila oko dve države Gornjeg Egipta sa centrom u gradu Nehenu i Donji Egipat sa centrom u gradu Perudžet bili su u toku nekoliko generacija procesa u trajanju, sjedinjeni u polovini 32. veka p. n. e. pod vladavinom gornje- egipatskog vladara. U najstarijim izvorima navode se imena vladara kao što su Škorpion, Narmer i Aha. Na kraju arhajskog perioda 28. vek p. n. e. dosezala je moć faraona čak Sinajsko poluostrvo i stari Egipat je disponirao direktnim vezama sa gradom Biblosom koji se nalazio u dalekom Libanu.

Već su vladari 1. dinastije oslanjali svoju moć i sistem centralnog uređenja upravnih ureda i kult vlastite religije ili su se proglašavali za otelotvorenja Horusa boga neba. Egipatska religije se karakterizirala i poštovanjem životinja (lavovi, bikovi i krave). Karakteristika je bila i snažna vera u posmrtni život. U Sakari i Abidu bili su od opeka sagrađene velike građevine i grobovi. Ujedinjeni Egipat je disponirao sa velikom razvijenom kulturom. Hijeroglifsko pismo našlo je svoju primenu u religioznim saopštenjima, u upravnim stvarima (poreski registri), kod određivanja godišnjih dobi i u rastućoj meri takođe u umetničkom stvaranju.

Nastupanje 3. dinastije koji se datira od godine 2.707. p. n. e. obeležio je doba starog Egipta. Imperija se dalje razvijala posle ovladavanje delte Nila i ekspandirala na jug u Nubiju. Vladajuća i upravljajuća struktura jednako kao i egipatska kultura je dobila definitivnu sliku. Ova etapa se karakteriše izgradnjom monumantalnih nadgrobnih spomenika koja je dobila svoj vrhunac u gradnji piramida za vreme vladavine u 3. i 4. dinastiji. Najpoznatiju faraoni koji su gradili piramide u ovo doba bili su Džoser, koji je kao prvi hteo da sagradi stepenastu piramidu, Snefru, Keops i Rahef. O savršenosti ovih gigantskih objekata svedoči i umetničko ukrašavanje enterijera piramida. Slikari i vajari su dosegli svoja vrhunska dela. U religiji je veliki značaj dobio bog Ra i faraon Radžedet bio je prvi vladar koji se nazvao po ovom Bogu i zaveo je kult boga Horusa.

Vrhunac i pozno doba bronze

Od kraja 3. milenijuma počeo je bakar da bode zamenjivan i nadoknađivan bronzom. U njenoj proizvodnji je pored bakra upotrebljavan i cink koj je verovatno dovožen iz zapadnog Irana i iz teritorija današnjeg Uzbekistana. U Egiptu se upotrebljavao bakar i bronza se relativno kasno upotrebljavala i nije bila od značaja kao u Mesopotamiji i verovatno se u Egiptu bronza uopšte nije proizvodila već se samo uvozila. To je predstavljalo problem jer stari Egipat nije imao sirovine i morao je da se osloni na dovoz iz inostranstva. Upotreba bronze a kasnije isto tako i gvožđa bila je spora i to je dovodilo do zaostajanja Egipta u razvoju.

Mesopotamija

Starovekovni orijent 2.000. p. n. e.

U oblasti Sumerske kulture nastale su u 2. polovini 3. milenijuma velike promene. Sargon, kralj grada Akada stvorio je snažnu imperiju i pod svojom vladom ujedinio je celu Mesopotamiju. Pred svoju smrt je Saragon vladao imperijom koja se protezala od Persijskog zaliva sve do Sredozemnog mora i njemu se pripisivalo osnivanje prvog moreplovstva.

Akadska imperija je prestala da postoji posle smrti svoga osnivača kralja Saragona i unutrašnja nestabilnost i spoljni neprijatelji doveli su do ponovnog nastanka država gradova. Na Mesopotamiju su stalno napadali plemena Elamita i Amorejaca i kraj sumerska vladavine bio je blizu. Pojedini vladari su pokušavali da obnove jedinstvo Mesopotamije. Najjači grad bio je Larsa ali je ona bila porobljena od strane ne tako značajnog grada Vavilona. čiji je vladar bio Hamurabi. On je osnovao drugu imperiju ali se ona posle njegove smrti raspala. On je stvorio jedan od najstarijih zakona tz, Hamurabijev zakonik. Brzo je Vavilon postao najjači grad u Mesopotamiji ali su ga pljačkali Hetiti koji su nakon što bi ga opljačkali oblazili. Slabost Vavilonske imperije su iskoristili Kasiti. U Siriji je došlo do velikog nadrepka i njeni počeci se datiraju u nastanak Akadske države. Ovde nije nastao centralistički državni oblik već su pojedini gradovi dobili na značaju i tako su se izdvojili gradovi Ugarit, Arados, Biblos i Tiros koji su se trgovinom uzdigli u bogatstvu i u uticajima.

Egipat

Na kraju 23. veka p. n. e. nastalo je u Egiptu prvo prelazno doba. Moći faraona su nestali i cela država se raspala na nekoliko regionalnih manjih tvorevina. Nastupanjem 11. dinastije i posle 200 godina počelo je u Egiptu Srednje kraljevstvo. Amenemhet I je proglasio kult Boga Amona koji je postao najvažnije egipatsko božanstvo. Granice su ponovo bile pomerene daleko na jug do Nubije. Egipat je proživljavao doba stabilnosti i prosperiteta i tome su doprineli trgovački odnosi sa Fenikijom. Faraon Senusret III postao je najmoćniji vladar Egipta. Ovaj period prosperiteta završio je upadom Hiksa, semitskih plemena i trajao je jedan vek dok se Egipat nije od toga oporavio.

Pobedom nad Hiksima počinje u Egiptu novo carstvo koje je posle uspešne ekspanzije u Nubiju svoju ekspanziju odredilo prema prednjoj Aziji koja je imala mnogo sirovina i Kanan i Fenikija kao i ostali gradovi bili su porobljeni oko 1.500. godine p. n. e. Vrhunac je Egipat doživeo za vladavine Tutmosa III 1.479—1.425. p. n. e. koji je pomerio granice Egipta sve do reke Eufrata. Za vladavine Amenhotepa IV poznatog kao Akhenaton Egipat je doživeo veliki prosperitet i ovaj faraon je napravio religiozne i društvene reforme i hteo je da uvede monoteističku religiju i obožavanje Boga Atona. Glavni grad je postao grad Ahetaton ali posle njegove smrti ova religija se nije održala i Egipat se vraća poštovanju starih božanstava.

Egejska oblast

Minojska palata u Knososu

Ostrvo Krit je postalo oko 2.000. godine p. n. e. centar velike kulture koja je nazvana minojska kultura. Arheološka istraživanja pokazali su veliki domet ove kulture palata. U svoje doba Kreta je dobila jako mnogo važnosti u pogledu trgovine i pomorstva i moguće je da je Kreta sama vodila ratne ekspedicije i tako dobila na važnosti u Egejskom moru. Oko 1.450. godine p. n. e. ova kultura je naglo nestala i nisu se sačuvali podaci o razlozima njenog nestajanja. Krata je postala deo mikenske kulture koja se razvijala na obali Grčke koje je bila podeljena u veliki broj malih kraljevina od kojih su najznačajnije bili Mikena, Pilos, Atina. Grčka kultura je u ovo doba dostigla velike vrednosti. Mikena je imala velike ambicije i vodila je ekspediciju na Malu Aziju koja je poznata kao Trojanski rat.

Doba gvožđa

Krajem 2. milenijuma p. n. e. počelo da na značaju da dobija prerađivanje gvožđa ali se ono uvodi polako i samo od oko 1.000. godine p. n. e. potisnulo je bronzu iz upotrebe.

Sredozemno more

Antika

Antika je termin koji označava period evropske političke i kulturne istorije u kojem su vodeću ulogu imale stara Grčka i Rim. Starogrčka civilizacija se prostirala na prostorima današnje Grčke, Male Azije, Sicilije, južne Italije, a kasnije i u Egiptu, Siriji i Indiji. Pošto se starogrčka civilizacija ne može ograničiti samo na Grčku niti samo na Grke, pogodniji su starogrčki nazivi Helada i Heleni.

Antika obuhvata period od preko 15. vekova, od 1.000. p. n. e. do pada Zapadnog rimskog carstva (476) i zatvaranja paganskih filozofskih škola u istočnom, Justinijanovom carstvu oko 500. godine n. e.

1. Grčko doba. U prvom razdoblju antike grčka je kultura, iako donosi izvanredne novine, još marginalna u odnosu na stare civilizacije i velike sile onoga doba (Egipat, Asirija, Vavilon ili Persija).
2. Helenizam. Nakon Aleksandrovih osvajanja (do 323. p. n. e.), Makedonija postaje velesila i grčka se kultura naglo širi u zauzeta područja, koja su ranije većinom bila pod vlašću Persije, potiskujući tradicionalne kulture; tako nastaje razdoblje helenizma.
3. Rimsko razdoblje. Razni istoričari različito označavaju kada prestaje razdoblje helenizma, a započinje rimsko razdoblje: od 201. p. n. e. (kraj Drugog punskog rata) do 30. p. n. e. (Egipat, posljednje kraljevstvo pod helenističkom dinastijom, pada pod rimsku vlast). Reč je naravno, kao i uvek kada u istoriografiji postoje ovakva neslaganja, o procesu, gdje je svaki fiksni datum manje ili više arbitraran. U kulturnom smislu, Rimsko razdoblje je nastavak helenizma.

Grčka i Fenikijska kolonizacija

Južna i istočna Azija

Indija

Harapska kultura i invanzija Arja

Skulptura Bude

Moderna znanja o starovekovnim socijalnim, kulturnim i političkim razvojem na indijskom subkontinentu izlaze iz razloga nedostataka pismenih izvora u prvom redu iz arheoloških nalazišta. Iz njh možemo potvrditi da je cela oblast u doba neolita bila naseljena. Najranije civilizacije potiču iz doba 7.000—3.200. p. n. e. iz lokaliteta Mergar koji se nalazi zapadno od doline reke Inda kod današnjeg Pakistanskog grada Kveta. Ovde su došli i pomešali se sa domorodnim stanovništvom plemena sa zapada koja su odlazila na sever i oni su govorili dravidskim jezicima i ovde su osnovali civilizaciju koja je poznata kao harapska kultura koja je datirana od 3.300—1.700. godine p. n. e. na zemljištu današnjeg Pakistana. Njeno ime je odvođeno iz prvog nalazišta u gradu Harapa u provinciji Pandžaba. U to doba su održavali veze sa Sumerima i Egiptom.

Oko polovine 2. milenijuma p. n. e. došlo je do serije invazija indoevropskih plemena koji se nazivaju Ajri. Ovo polunomadi su upali u Indiju preko gora na severozapadu i porobili su veliki deo indijskog subkontinenta. Da li je harapska kultura bila ovim naletima uništena ili je došlo do ujedinjavanja ostaje nejasno iz razloga nedostataka podataka. Deo stanovnika je pobegao na sever a deo je bio asimilovan arjanskim stanovništvom kao zemljoradnici. U godinama 1.500—1.000. p. n. e. nastali su Vede zbirke posvetnih tekstova koje su prenošene samo usmenim putevima i sadržale su rituale posvećene Bogu upote za izvršavanje žrtava i filozofska mišljenja. Ovaj najpoznatiji izvor rane indijske istorije zahvata bit hinduizma. Skupa sa Upanišadima i eposima Mahabharata i Ramajana predstavljaju Vede osnov svake literature i filozofske misli u Indiji. Ajri su postepeno prešli od nomadskog naroda u naseljenike i naselili su se oko reke Gang i osnovali su sistem kasti. Najviše postavljena kasta su bili bramani za njima su sledili kaštraji koji su bili vojnici vajšije su bili zemljoradnici i zanatlije a najniža kasta su bili kasta robova šudri.

Maurji, Kušani i Gupti

Do 7. veka p. n. e. nastalo je na teritoriji na kojoj se proteže današnji Avganistana sve do indijske države Bihar u svemu šesnaest velikih kraljevina i oligarhijskih republika koje su nazivane mahadžanapade. Najuticajnija iz ovih država bila je Košali zatim Avanti i Gadara. Od kada je snažna država kraljevina Magada porobila svoje susede težište indijske civilizacija se pomerilo na istok. Tu je delovao Buda i Mahavira iz kojeg potiču religije budizma i duinizma. U dolini Inda su vladali mesni kraljevi koje je porobio Persijski kralja Darije I 520. p. n. e. a 326. p. n. e. je upao u dolinu Inda Aleksandar Veliki.

Maurijsko carstvo na vrhuncu moći

Posle pet godina dobio je vladavinu osnivač Maurijskog carstva Čandragupta Maurija i njegova država je objedinila veliki deo indijskog subkontinenta. Rast ove imperije je sledio u vladavini njegovog unuka Ašoka. Indija je za njegove vladavina postala veliki centar nauke i kulture. Posle njegove smrti imperija je počela da se raspada i bila je izložena invazijama. U 2. veku p. n. e. je velikim delom centralnim i južnim oblastima ovladala dinastija Andraha. U prvoj polovini 1. veka su Indiju ovladali razna plemena nomada od kojih se jedno nastanilo tu i osnovalo Kušansku imperiju. U doba pada Maurja Indija je bila veliki privredni centar i trgovala je sa rimskom imperijom. Budizam se proširio od srednje na jugoistok Azije i isto tako u Kinu a indijska umetnost i naročito vajarstvo doseglo je veliki nivo.

Kušanska imperija isto kao i kraljevstvo Andraha pala je na početku 3. veka. Oko 320. godine ujedinio je Čandragupta I dolinu Ganga i njegovi naslednici Samundragupta i Čandragupta II dobili su kontrolu nad celom Indijom u daljih 100 godina i ova država je poznata kao guptovska imperija. Gupti su ovladali samo jezgro imperija dok su osvojene oblasti upravljane od strane drugih podređenih vladara i za njihovo vreme zaživela je Indija. Zlatni vek svoje civilizacije u kome cveta literatura, nauka i umatnost i u poređenju sa Evropom bili su na većem stepenu razvoja i doprineli su razvoju matematike u Evropi. Ova država je posle naleta Heftalita propala oko 550. godine

Kina

Počeci istorije

Oko 5000. p. n. e. se na obali Žute reke i Jangcekjanga na istoku Kine počeli razvijati neolitska sela čiji su stanovnici bili poljoprivrednici. Uopšteno od 3000. –2000. godine p. n. e. su na osnovu arheoloških iskopavanja dokazane prve naseobine na ovoj teritoriji. O ovom dobu postoja jako skromni podaci. Postoje mnoge legende o kineskim dinastijama. Oko 2.100—1.600. p. n. e. vladajuća dinastija je Sia i njena vladavina se poklapa sa bronzanom dobi. Nasledila ju je dinastija Šang koja je kontrolisala Kinu u 11 veku p. n. e. i iz ovog doba potiču prvi pisani podaci. Iz ovog doba potiču prva slova kineske azbuke iz kojih je kasnije nastalo moderno kinesko pismo.

Carstvo

Od 4. veka p. n. e. rastao je uticaj Čhin najzapadnije Kinske države i njegov kralj pošto je uništio sve svoje protivnike 221. godine je primio titul cara (huang-ti) i od toga doba se naziva Čhin S-huang-ti (prvi car). Njegova vladavina povezuje se sa agresivnim pohodima i Kina se raširila u granicama današnjeg Vijetnama i Koreje. Na severu je počeo sa gradnjom velikog kineskog zida kao odbranu od najezde nomada u unutrašnjoj politici je zaveo restriktivno zakonodavstvo i centralizaciju.

Teritorija pod dinastijom Han na početku 1. veka p. n. e.

Kratko posle smrti cara došlo je do ustanka zemljoradnika i do građanskog rata. Iz toga rata kao pobednička izašla je dinastija Han koja se priklonila filozofiji Konfučionizma. Položaj Kao-cu prvog cara dinastije Han bilo je jako nesigurno zbog upada barbarskih plemena. Car je snizio enormno velike poreze i centralizovanu državu i ovo se pozitivno odrazilo na kulturni i politički razvitak države. Car je preduzeo veliku ekspediciju protiv barbarskih plemena i oterao ih je u unutrašnjost Mongolije. Nastala je era trajnog mira i blagostanja. Tome je doprinelo i uspostavljanje veza sa rimskom imperijom i trgovina svilom.

Doba dinastije Han je završilo oko 9. godine. uzurpacijom Vang Manga koji se proglasio za cara dinastije Hsin i htao je da sprovede agrarna reforme i hteo da obuzda veleposednike. On je 23. godine bio svrgnut i ubijen. Nedugo zatim je car Kuang-vu proglasio dinastiju Istočni Han i do kraja 1. veka obnovio je granice imperije. U doba pozne dinastija Han osnažio je u Kini budizam koji se proširio iz Indije. Dalje je sledio raspad dinastije Han posle vojničkog ustanka 189. godine i vladavine eunuha na dvoru.

Abdikacijom poslednjeg cara dinastije Han 220. godine započelo je doba tri kraljevstva. Sever zemlje je kraljevstvo kraljevstvo Istočno Vu, na zapadu se prostiralo kraljevstvo Šu-han a na jugu je bilo dominantno kraljevstvo Chao Vej. Svako od kraljevstva je na vlast došla dinastija Tin 260. godine koja je za kratko opet ujedinila celu zemlju. Ubrzo je došlo do nesuglasica između prinčeva što su iskoristili spoljni neprijatelji i upali u severnu Kinu i ubili poslednja dva kineska cara dok su ostali članovi dinastije pobegli u današnji Nanking i osnovali dinastiju Istočni Đin. Jezgro imperije je ostalo pod kontrolom nomadskih plemena sve do godine 589. Pošto nije mogla da se stvori stabilna vlada u brzom sledu je prodefilovalo šesnaest kraljeva u čelu sa vladarima koji nisu bili kineskog porekla a dinastija Đin na jugu je bila svrgnuta 420. godine.

Literatura

• Haviland, William; et al. (2013). Cultural Anthropology: The Human Challenge. Cengage Learning. str. 250. 
• Hadas, Moses (1950). A History of Greek Literature. Columbia University Press. str. 273. ISBN 978-0-231-01767-1. 
• Alcock, Susan E.; Terence N., D'Altroy; Terence N., Morrison; et al., ur. (201). Empires: Perspectives from Archaeology and History. Cambridge: Cambridge University Press. str. 546. ISBN 978-0-521-77020-0. 
• Carr, E. H. (Edward Hallett). What is History?. 
• Collingwood, R. G. (1946). The Idea of History. Oxford: Clarendon Press. 
• Diamond, Jared (1999). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York: Norton. 
• Dodds, E. R. (1964). The Greeks and the Irrational. Berkeley, Calif.: University of California Press. 
• Hodges, Henry; Judith Newcomer (1992). Technology in the Ancient World. Barnes & Noble. ISBN 978-0-88029-893-3. 
• Kinzl, Konrad H. (1998). Directory of Ancient Historians in the USA, 2nd ed. Claremont, Calif.: Regina Books. ISBN 978-0-941690-87-4. 
• Kristiansen, Kristian; Larsson, Thomas B. (2005). The Rise of Bronze Age Society. Cambridge University Press. 
• Libourel, Jan (1973). „A Battle of Uncertain Outcome in the Second Samnite War”. American Journal of Philology. The American Journal of Philology, Vol. 94, No. 1. 94 (1): 71—78. JSTOR 294039. doi:10.2307/294039. 
• „Livius. Articles on Ancient History”. Arhivirano iz originala 31. 3. 2001. g. 
• Loftus, Elizbeth (1996). Eyewitness Testimony. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-28777-8. 
• MacMullen, Ramsay (1966). Enemies of the Roman Order: Treason, Unrest and Alienation in the Empire. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 
• MacMullen, Ramsay (1993). Changes in the Roman Empire: Essays in the Ordinary. Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-03601-4. 
• Schwarz, Georg (2010). Kulturexperimente im Altertum, Berlin.
• Toffteen, Olaf Alfred (1907). Ancient Chronology. University of Chicago Press. 
• Thomas, Carol G.; D.P. Wick (1994). Decoding Ancient History: A Toolkit for the Historian as Detective. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-200205-9. 
• Thorndike, Lynn (1923). History of Magic and Experimental Science. New York: Macmillan. 

Spoljašnje veze

• Ancient_history na sajtu Curlie
• Ancient History
• Ancient History Encyclopedia
• Ancient Civilizations
• Ancient history sourcebook Архивирано на сајту Wayback Machine (26. новембар 2014)
• The Perseus digital library
• Barrington Atlas of the Greek and Roman world Архивирано на сајту Wayback Machine (21. октобар 2010)
• Authentic music from the Sumerians, Egyptians and Greeks