Tundra

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Tundra
Tundra in Greenland
Map showing Arctic tundra
Geografija
Područje11.563.300[1] km2 (4.464.600 sq mi)
Klimatski tipET

Tundra je biom koji se nalazi u oblastima gde je rast drveća onemogućen nižim temperaturama i nedostatkom vlage. Ime potiče od kildin-laponske (laponske) reči tūndâr, koja označava „ledinu bez drveća”.[2] Postoje tri tipa tundre: arktička,[3] rasprostranjena u polarnim oblastima Arktika i Antarktika, alpijska,[3] rasprostranjena na visokim planinama, i antarktička tundra.[4] Flora palearktičkih tundri često se naziva arkto-alpijskom usled postojanja zajedničke istorije vegetacije i velikog broja zajedničkih vrsta biljaka u arktičkoj i alpijskoj tundri.

Arktička tundra[uredi | uredi izvor]

Rasprostranjenost arktičke tundre na Severnoj polulopti

U skorijoj geološkoj prošlosti (ledena doba Kvartara) velike ledene mase pokrivale su oblast Severne Amerike i Evrope. U periodu posle poslednje glacijacije led se povukao ka severu ili se zadržao na planinama (glečeri). Na engleskom se tundre u Severnoj Americi nazivaju barren grounds (u prevodu „oskudna, neplodna zemlja”), ali o jedinstvenosti sa biomom u Evropi i Aziji svedoči i to da 75% živog sveta na svim nabrojanim kontinentima čine iste vrste.

Klimatski faktor[uredi | uredi izvor]

Tundra na Grenlandu

U oblasti Severnog i Južnog polarnog kruga u vreme zimske kratkodnevice, Sunce se uopšte ne izdiže iznad horizonta. Idući dalje ka polovima, noć traje još duže i veći deo tundre nema sunčevu osvetljenost po više meseci. To utiče na život u tundri da svoju aktivnost usredsrede na kratak period osvetljenosti. Osim tame, značajan faktor u tundri je i hladnoća koja zapravo ima geološko nasleđe. Duboki slojevi zemljišta („permafrost”) potpuno su zaleđeni. Na Grenlandu je zaleđen sloj debljine 600 metara, a ponegde i dublje-u Rusiji je zaleđeni sloj bio dubine 1.450 m. U toku leta „otkravljuje” se tek tanak sloj, ne veći od sedam centimetara. Ovaj sloj je zasićen vodom jer padavine koje su u njega dospele ne mogu da se ocede dublje, pošto je tu zaleđeno. U tundri inače ima malo padavina i to je uvek sneg. I zbog naizmeničnog smrzavanja i otkravljivanja zemljišta, nastaje poligonalno zemljište. Naime, ovi procesi izazivaju pupčenje tla i stvaranje šupljina u koje se gomila kamenje.

Živi svet[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: ekoregioni tundre

U tundri se nalaze biljke malih dimenzija. Drvenastih biljaka ima, poput nekih vrsta breza i patuljastih vrba, ali se često ne vide od zeljaste vegetacije. Drvenaste biljke u tundrama pripadaju životnoj formi hamefita, a ne fanerofita, kojoj pripadaju srodne vrste. Od zeljastog bilja brojne su mahovine i prečice, a poznate su i vrste purpurna kamenika i šumski geranijum.

Od životinjskih vrsta poznati su mošusno goveče i irvasi, koje u Severnoj Americi nazivaju karibui. Vukovi, polarne lisice i žderavci su predatori koji su prilagođeni životu u tundri tako što imaju gusto krzno i sloj potkožne masti. Takođe, uši, rep i njuška su jako skraćeni kako ne bi došlo do smrzavanja. Hrane se tekunicama, voluharicama i leminzima.

U tundri je veoma mali broj ptica koje su stanarice, dok ptice selice dolaze leti u milionima. Neke od njih su plovke, guske i zujavci. Veliki broj ptica se tada hrani insektima i to najčešće dvokrilcima koji inače zimuju u stadijumu larvi pod ledom koji se stvara na površini bara.

Odnos prema globalnom zagrevanju[uredi | uredi izvor]

Ozbiljna pretnja tundri je globalno zagrevanje, koje izaziva topljenje permafrosta. Otapanje permafrosta u datom području na ljudskim vremenskim skalama (decenijama ili vekovima) moglo bi radikalno da promeni koje vrste tamo mogu da prežive.[5]

Druga zabrinutost je da se oko jedne trećine svetskog ugljenika vezanog za tlo nalazi u oblastima tajge i tundre. Kada se permafrost topi, oslobađa ugljenik u obliku ugljen-dioksida i metana,[6][7] od kojih su oba gasovi staklene bašte. Efekat je primećen na Aljasci. Sedamdesetih godina prošlog veka tundra je bila ponor ugljenika, ali danas je izvor ugljenika.[8] Metan se proizvodi kada vegetacija propada u jezerima i močvarama.[9]

Količina gasova staklene bašte koja će se osloboditi prema projektovanim scenarijima za globalno zagrevanje nije pouzdano kvantifikovana naučnim studijama.[9][7][10]

Na lokacijama gde se nakupila mrtva vegetacija i treset, postoji rizik od šumskog požara, kao što je 1.039 km2 (401 sq mi) tundre koja je izgorela 2007. na severnoj padini lanca Bruks na Aljasci.[9] Takvi događaji mogu biti i rezultat globalnog zagrevanja i doprineti mu.[11]

Antarktik[uredi | uredi izvor]

Tundra na ostrvima Kerguelen.

Antarktička tundra se javlja na Antarktiku i na nekoliko antarktičkih i subantarktičkih ostrva, uključujući Južnu Džordžiju i Južna Sendvička ostrva i ostrva Kerguelen. Veći deo Antarktika je previše hladan i suv da bi podržao vegetaciju, a veći deo kontinenta je prekriven ledenim poljima. Međutim, neki delovi kontinenta, posebno Antarktičko poluostrvo, imaju delove kamenitog tla koji podržavaju biljni život. Flora se trenutno sastoji od oko 300-400 vrsta lišajeva, 100 mahovina, 25 jetrenjača i oko 700 vrsta kopnenih i vodenih algi, koje žive na površinama izloženih stena i zemljišta oko obale kontinenta. Dve cvetne biljne vrste na Antarktiku, antarktička trava (Deschampsia antarctica) i antarktička bisernica (Colobanthus quitensis), nalaze se u severnim i zapadnim delovima Antarktičkog poluostrva.[12] Za razliku od arktičke tundre, antarktičkoj tundri nedostaje velika fauna sisara, uglavnom zbog njegove fizičke izolacije od drugih kontinenata. Morski sisari i morske ptice, uključujući foke i pingvine, naseljavaju područja blizu obale, a neke male sisare, poput zečeva i mačaka, ljudi su uneli na neka od subantarktičkih ostrva. Ekoregija tundre Subantarktičkih ostrva Antipodes uključuje ostrva Baunti, ostrva Okland, ostrva Antipodi, grupu ostrva Kembel i ostrvo Mekveri.[13] Vrste endemične za ovu ekoregiju uključuju Corybas dienemus i Corybas sulcatus, jedine subantarktičke orhideje; kraljevski pingvin; i antipodski albatros.[13]

Postoji izvesna nejasnoća oko toga da li Magelanovo močvarno područje, na zapadnoj obali Patagonije, treba smatrati tundrom ili ne.[14] Fitogeograf Edmundo Pisano nazvao ga je tundra (šp. tundra Magallánica) jer je smatrao da su niske temperature ključne za ograničavanje rasta biljaka.[14]

Flora i fauna Antarktika i Antarktičkih ostrva (južno od 60° južne geografske širine) zaštićeni su Ugovorom o Antarktiku.[15]

Alpijska tundra[uredi | uredi izvor]

Alpijska tundra sa Krumholc ekotonom

Alpijska tundra je oblast u kojoj nema drveća usled niske temperature i nedostatka vlage, na nadmorskim visinama iznad 2000 m. U toplijim i vlažnijim planinskim oblastima nalaze se Krumholc forme drveća.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Ecoregions”. World Wildlife Fund. Arhivirano iz originala 2011-06-04. g. 
  2. ^ Aapala, Kirsti. „Tunturista jängälle”. Kieli-ikkunat. Arhivirano iz originala 2006-10-01. g. Pristupljeno 2009-01-19. 
  3. ^ a b „The Tundra Biome”. The World's Biomes. Pristupljeno 2006-03-05. 
  4. ^ „Terrestrial Ecoregions: Antarctica”. Wild World. National Geographic Society. Arhivirano iz originala 2011-08-05. g. Pristupljeno 2009-11-02. 
  5. ^ „Tundra Threats”. National Geographic. Pristupljeno 2008-04-03. 
  6. ^ Walter, KM; Zimov, SA; Chanton, JP; Verbyla, D; et al. (7. 9. 2006). „Methane bubbling from Siberian thaw lakes as a positive feedback to climate warming”. Nature. 443 (7107): 71—75. Bibcode:2006Natur.443...71W. PMID 16957728. S2CID 4415304. doi:10.1038/nature05040. 
  7. ^ a b Turetsky, Merritt R.; Abbott, Benjamin W.; Jones, Miriam C.; Anthony, Katey Walter; Olefeldt, David; Schuur, Edward A. G.; Koven, Charles; McGuire, A. David; Grosse, Guido; Kuhry, Peter; Hugelius, Gustaf (2019-04-30). „Permafrost collapse is accelerating carbon release”. Nature (na jeziku: engleski). 569 (7754): 32—34. Bibcode:2019Natur.569...32T. PMID 31040419. doi:10.1038/d41586-019-01313-4 Slobodan pristup. 
  8. ^ Oechel, Walter C.; Hastings, Steven J.; Vourlrtis, George; Jenkins, Mitchell; et al. (1993). „Recent change of Arctic tundra ecosystems from a net carbon dioxide sink to a source”. Nature. 361 (6412): 520—523. Bibcode:1993Natur.361..520O. S2CID 4339256. doi:10.1038/361520a0. 
  9. ^ a b v Gillis, Justin (16. 12. 2011). „As Permafrost Thaws, Scientists Study the Risks”. The New York Times. Pristupljeno 17. 12. 2011. 
  10. ^ Welch, Craig (2019-08-13). „Arctic permafrost is thawing fast. That affects us all.”. National Geographic (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2019-10-05. 
  11. ^ Mack, Michelle C.; Bret-Harte, M. Syndonia; Hollingsworth, Teresa N.; Jandt, Randi R.; et al. (28. 7. 2011). „Carbon loss from an unprecedented Arctic tundra wildfire” (PDF). Nature. 475 (7357): 489—492. Bibcode:2011Natur.475..489M. PMID 21796209. S2CID 4371811. doi:10.1038/nature10283. Arhivirano iz originala (PDF) 2012-11-14. g. Pristupljeno 2012-07-20. 
  12. ^ „Terrestrial Plants”. British Antarctic Survey: About Antarctica. Arhivirano iz originala 04. 03. 2011. g. Pristupljeno 2006-03-05. 
  13. ^ a b „Antipodes Subantarctic Islands tundra”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  14. ^ a b Longton, R.E. (1988). Biology of Polar Bryophytes and Lichen. Studies in Polar Research. Cambridge University Press. str. 20. ISBN 978-0-521-25015-3. 
  15. ^ „Protocol on Environmental Protection to the Antarctic Treaty”. British Antarctic Survey: About Antarctica. Arhivirano iz originala 08. 07. 2015. g. Pristupljeno 2006-03-05. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Tundra na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Тундра&oldid=27684115”