Turci u Srbiji
 Sahat-kula u Mamuši | |
| Ukupna populacija | |
|---|---|
| 19.385 (2011) | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
| Prizren, Mamuša, Priština i Gnjilane | |
| Jezici | |
| srpski, turski i albanski | |
| Religija | |
| islam | |
| Srodne etničke grupe | |
| Turci |
Turci u Srbiji su građani Srbije turskog porekla i Turci koji žive i rade u Srbiji. Govore turskim jezikom i islamske su veroispovesti.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Doseljavanje Turaka u Srbiji je počelo nekoliko godina nakon Kosovske bitke. Prvi značajni talas je bio u periodu od 1389. do 1455. godine, koji su činili vojnici, spahije, službenici i trgovci, koji su počeli da se pojavljuju u većim gradovima.[1] Njihovo prisustvo u Prizrenu je prvi put zabeleženo 1455. godine.[2] Za vreme Osmanskog carstva uživali su na prostoru Srbije privilegovan status, dok je početkom 20. veka na Kosovu smatrano da turskim jezikom govori gradska elita. Živeli su uglavnom u gradskim sredinama.[3]
Iako su turski muslimanski i balkanski hrišćanski svet u 14. i 15. veku bili jedan nasuprot drugom, oni su se međusobno preplitali i prožimali.[4]
Prve migracije[uredi | uredi izvor]
Prvi talas iseljavanja turskog odnosno muslimanskog stanovništva sa teritorije Srbije se javlja nakon prodora srpskih ustanika i Austrijanaca u Austrijsko–turskom ratu (1683–1699) u dubinu srpske teritorije, kada je zabeležena masovna seoba muslimanskog stanovništva. Tada su formirane i posebne mahale u Jedrenu i Istanbulu, koje i danas nose naziv Novi Pazar (Jani Bazar). Slede mnogobrojni talasi koji počinju nakon Prvog srpskog ustanka, a u pojedinim godinama poprimaju karakter pravih seoba (1804–1812, 1833,1836,1877–1879,1882, a zatim 1903, 1912–1914, 1924–1925). Broj iseljenog stanovništva sa ovih teritorija u 19. i početkom 20. veka nemoguće je odrediti, a migracija je, pored etničkih Turaka, obuhvatala i Albance i islamizirano srpsko stanovništvo.
Prema Vasi Čubriloviću, muslimansko stanovništvo u Srbiji moralo je tri puta napuštati svoje domove tokom 18. veka, te on smatra da je to jedan od glavnih razloga njihovog političkog i privrednog slabljenja. Njihova situacija još više je pogoršana u vreme borbe Srbije za nezavisnost. Tako su, nakon Prvog srpskog ustanka 1804. godine, ustanici već u proleće i leto 1805. godine pokušali da očiste ceo Beogradski pašaluk od Turaka, ali posle gušenja ustanka 1813. godine, Turci zavode strašan teror u pašalaku gde su skoro svakog dana desetine i stotine ljudi mučili i ubijali. Stoga u to vreme srpsko stanovništvo beži iz Pašaluka, a tursko, odnosno muslimansko stanovništvo se vraća. Nakon Drugog srpskog ustanka Miloš Obrenović je više puta pokušavao da što pre iseli sve Turke, pa je povodom toga slao i više zahteva Porti. Turska je, međutim, stalno odbijala te zahteve, ali je, ipak, broj Turaka u Beogradskom pašaluku stalno opadao. Te migracije su, međutim, bile sporadične i zavisile su od lične volje Turaka. Iseljavanje u ovom talasu ipak spada u kategoriju spontanih migracija jer, iako je bilo pritisaka i loše društvene atmosfere u srpskom okruženju,[5] što je izazivalo strah kod Turaka, nije postojala zakonska obaveza da oni napuste Srbiju. Nakon Jedrenskog mira između Rusije i Turske 1829. godine, sultan je morao da prihvati organizovano iseljavanje Turaka iz Srbije. Tako je Hatišerifom iz 1830. godine bilo predviđeno da Turci ne mogu više stanovati u Srbiji, osim u gradskim garnizonima, kao i da svoja imanja rasprodaju i da se isele iz svih sela do 1834. godine. Mogli su ostati samo u selima koja su direktno bila vezana za gradove. To su bile sistematske akcije tokom kojih je većina Turaka napustila Srbiju. Izuzetak je predstavljalo dvadesetak sela iz Sokolske nahije. Ipak, i pored otporA koji su pružala, i ta sela su prisilno iseljena u leto 1834. godine. Kako su Turci i dalje odugovlačili sa iseljavanjem, donet je novi hatišerif iz 1833. godine, kojim je određen novi rok od pet godina da se Turci varošani isele iz Srbije. Ipak, i posle ovog roka u Srbiji je ostalo više hiljada Turaka – Muslimana, naročito po gradovima: Beograd, Šabac, Smederevo, Kladovo i dr. Mihailo Obrenović se takođe trudio da iseli Turke iz Srbije i definitivno reši tursko pitanje, jer je prisustvo Turaka smatrano nepodnošljivim u Srbiji. Rešavanje tog pitanja ubrzao je poznati incident na Čukur česmi i tursko bombardovanje Beograda sa Beogradske tvrđave nakon toga. Da bi se smirili sukobi u Srbiji, održana je konferencija u istanbulskom predgrađu Kanlidža 1862. godine, na kojoj je odlučeno da se tursko stanovništvo iseli iz Beogradskog pašaluka, a da se gradovi Soko i Užice poruše. Turska je ipak zadržala garnizone u Beogradu, Šapcu, Smederevu i Kladovu. Tim sporazumom je takođe predviđeno da Srbija mora da plati Porti odštetu za iseljavanje Turaka u iznosu od devet miliona groša.
Prvi talasi posle oslobođenja Srbije od turske vlasti obuhvatali su etničke Turke, ali i muslimansko stanovništvo uopšte. Iseljenici su se naseljavali u Bosnu, ali i Tursku. Iako su se vraćali u maticu, kako su duži period proveli na ovim prostorima, nisu se baš uvek lako snalazili u kulturnom okruženju matice.
Migracije u 20. veku[uredi | uredi izvor]
Migracije nakon Prvog i Drugog svetskog rata odvijaju se na osnovu međudržavnih ugovora između država Turske, s jedne strane, i Kraljevine Jugoslavije, odnosno države FNRJ, s druge strane. Srbiju tada u većem broju napušta muslimansko stanovništvo koje, pored ipak manjeg broja etničkih Turaka, obuhvata i Albance, kao i jedan broj islamiziranih Srba, u vreme Prvog svetskog rata najčešće nazivanih konvertitima.[6] Prema zvaničnim statističkim podacima Kraljevine Jugoslavije, u periodu od 1927–1939. iseljeno je iz Jugoslavije u Tursku 19.278 osoba. Podatak je neprecizan jer obuhvata samo slučajeve u kojima je poštovana procedura, dok je veći broj ilegalnih iseljenika nezabeležen. Uzrok iseljavanja bio je, s jedne strane, ekonomski faktor, jer je uništenjem feudalnih odnosa veći broj muslimana ostao bez prihoda, pa je bio prinuđen da se preorijentiše na zanatstvo i trgovinu. Osim toga, postojali su i politički pritisci prema „nelojalnom stanovništvu“, koji kulminaciju dostižu sredinom dvadesetih godina, kada je ukinuta njihova partija, kao i najveći broj srednjih verskih škola, a dolazilo je i do otvorenog mešanja države u poslove Islamske verske zajednice. Veliki uticaj je imala i propaganda obe države. Jugoslavija je pokušavala da se reši, kako je smatrala, nelojalnog stanovništva i dobije zemljište za kolonizaciju svog stanovništva iz drugih krajeva, dok je Turska „podesnim stanovništvom“ naseljavala krajeve iz kojih su prethodno proterani Kurdi, Jermeni i Grci. Kulminaciju podsticaja za iseljavanje u obe države predstavlja jugoslovensko-turska konvencija iz 1938. godine, kojom je predviđeno iseljavanje 40.000 muslimanskih porodica u Tursku. Njenu realizaciju, između ostalog, omeo je i Drugi svetski rat. Prema procenama na Kosovu i Metohiji je posle 1945. bilo 100.000 Turaka, ali je jedan deo asimilovan u Albance.[2] Tokom Drugog svetskog rata i neposredno posle njega iseljavala se tzv. politička emigracija, koja se nije mirila sa promenom državnog uređenja u Jugoslaviji. Masovnije iseljavanje nastaje nakon 1950. godine, posebno nakon 1954. i traje do 1970. godine. Pored Turaka i Albanaca iz SR Makedonije, migracija obuhvata i Muslimane iz Sandžaka. Iseljavalo se na osnovu otpusta iz državljanstva Jugoslavije i vasike (dozvole) koja se dobijala preko turske ambasade u Beogradu na osnovu dokaza o turskoj pripadnosti, za šta je često bilo dovoljno i poznavanje desetak turskih reči. Tačan broj iseljenika ovog talasa nemoguće je utvrditi, ali je sigurno da je uveliko preuveličan broj od 190.000, koji objavljuju turske novine „Hurijet“ od 18. aprila 1978. godine. Kao i u prethodnom talasu, glavni uzroci iseljavanja su ekonomski i politički faktor, najviše povezani sa agrarnom reformom, kolektivizacijom i nacionalizacijom, koje su sprovedene u socijalističkoj Jugoslaviji. Osim toga, značajno je uticao i verski faktor, a dozvole su se dobijale i na osnovu spajanja porodica, pri čemu je porodica veoma široko shvatana.[7]
Demografija[uredi | uredi izvor]
Kretanje broja Turaka po popisima u Srbiji
| Godina | Turci |
|---|---|
| 1948 | 1.914 |
| 1953 | 54.526 |
| 1961 | 44.434 |
| 1971 | 18.220 |
| 1981 | 13.890 |
| 1991 | 11.236 |
Najveći broj Turaka živi na Kosovu i Metohiji, gde ih prema popisu iz 2011. godine ima 18.738 i čine 1,01% stanovništva,[8] dok u ostatku Srbije živi 647 Turaka.[9] Prema nekim procenama Turaka na Kosmetu ima oko 30.000.[3]
Rasprostranjenost[uredi | uredi izvor]
Spisak opština u kojima ima više od 100 Turaka
| Opština | Stanovništvo popis 2011 |
Turci | Udeo |
|---|---|---|---|
| Opština Prizren | 177.781 | 9.091 | 5,06% |
| Opština Mamuša* | 5.507 | 5.128 | 92,35% |
| Opština Priština | 198.897 | 2.156 | 1,08% |
| Opština Gnjilane | 90.178 | 978 | 1,03% |
| Opština Kosovska Mitrovica | 71.909 | 518 | 0,72% |
| Opština Vučitrn | 69.870 | 278 | 0,38% |
| Opština Dragaš* | 33.997 | 202 | 0,6% |
| Opština Lipljan | 57.605 | 128 | 0,22% |
- Opštine Mamuša i Dragaš su formirane prema zakonima institucija samoproglašene Republike Kosovo. Mamuša je izdvojena iz opštine Prizren, dok je opština Dragaš nastala spajanjem opštine Gora sa delom opštine Prizren.
Turci čine većinsko stanovništvo u mestu Mamuša, gde čine 92,35% stanovništva, dok najveći broj Turaka, njih 9.091, živi u Prizrenu i njegovoj okolini.[10] Prizren predstavlja istorijski, kulturni i politički centar Turaka u Srbiji. U opštini Gnjilane žive u naseljima Gornji Livoč i Dobrčane, kao i u samom Gnjilanu. Takođe, žive u Prištini, Vučitrnu, Kosovskoj Mitrovici i naseljima Janjevo i Bandulić u opštini Lipljan. U severnom delu Kosovske Mitrovice žive u naselju Bošnjačka mahala, dok u južnom delu žive u raznim delovima grada.[3]
Jezik[uredi | uredi izvor]
Turci govore lokalnim dijalektom turskog jezika, dok se u zvaničnoj komunikaciji služe standardnim turskim jezikom. Takođe, u regionu Prizrena, turskim jezikom se služe i pojedini Albanci, Bošnjaci i Romi. Ustavom iz 1974. godine, turski jezik je na Kosmetu dobio status službenog jezika. Danas na Kosmetu, turski je službeni jezik u opštinama Prizren, Mamuša, Priština, Gnjilane, Kosovska Mitrovica i Vučitrn.[10] Prema procenama oko 250.000 ljudi na Kosmetu govori ili razume turski jezik.[3]
Otomanska arhitektura[uredi | uredi izvor]
-
Carska džamija u Prištini -
Veliki hamam u Prištini -
Altun-alem džamija u Novom Pazaru -
Bajrakli džamija u Beogradu -
Muderiz Ali-efendijina džamija u Prizrenu -
Sinan-pašina džamija u Prizrenu -
Bali-begova džamija u Nišu -
Hamam u Nišu -
Hadum džamija u Đakovici
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Elsie 2010, str. 276.
- ^ a b Turks in Kosovo and Metohia doiserbia.nb.rs (na engleskom)
- ^ a b v g OSCE 2010, str. 3.
- ^ Spremić, Momčilo (2005). Prekinut uspon: srpske zemlje u poznom srednjem veku. Beograd: Zavod za udžbenika i nastavna sredstva. str. 269.
- ^ Pavlović 2015, str. 586.
- ^ Pavlović 2015, str. 587.
- ^ Pavlović 2015, str. 588.
- ^ Kosovë pop-stat.mashke.org (na albanskom)
- ^ Stanovništvo prema nacionalnoj pripadnosti: Ostali Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. april 2016) stat.gov.rs
- ^ a b Community profiles: Turkish community Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. januar 2017) osce.org (jezik: engleski)
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo. Lanham, Toronto, Plymouth.
- OSCE (2010). „Community Profile: Kosovo Turks”. Kosovo Communities Profile. Pristina.
- Pavlović, Mirjana (2015). Migracije stanovništva sa teritorije Srbije u Tursku u istorijskoj perspektivi. Beograd.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Manjine (sa savetima nacionalnih manjina) |  | |
|---|---|---|
| Ostale manjine | ||
