Fašistička Italija (1922—1943)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kraljevina Italija
Regno d'Italia  (italijanski)
Himna
Marcia Reale

Kraljevina Italija 1941. godine
Geografija
Kontinent Evropa, Afrika
Prestonica Rim
Društvo
Službeni jezik italijanski
Religija katolicizam
Politika
Oblik države monarhija
 — Kralj Viktor Emanuel II
Istorija
Postojanje  
 — Osnivanje 1922.
 — Ukidanje 1943.
Geografske i druge karakteristike
Površina  
 — ukupno 310.196 km²
Stanovništvo 42.994.000
Valuta italijanska lira
Zemlje prethodnice i naslednice
Italije
Prethodnice: Naslednice:
Kraljevina Italija Kraljevina Italija
Italijanska Socijalna Republika

Kraljevina Italija (ital. Regno d'Italia) od 1922. do 1943. bila je pod upravom Nacionalne fašističke stranke sa Benitom Musolinijem kao predsjednikom vlade. Italijanski fašisti su nametnuli autoritarnu vlast i ugušili političku i intelektualnu opoziciju, istovremeno promovišući ekonomsku modernizaciju, tradicionalne društvene vrijednosti i zbližavanje sa Rimokatoličkom crkvom.

Prema Stenliju Pejnu, „fašistička vlada je prošla kroz nekoliko relativno različitih etapa”. Prva etapa (1922—1925) nominalno je bila nastavak parlamentarnog sistema, ali sa „pravno organizovanom diktaturom izvršne vlasti”. Druga etapa (1925—1929) bila je „izgradnja samo fašističke diktature”. U trećoj etapi (1929—1934) bilo je manje intervecionizma u spoljnoj politici. Četvrtu etapu (1935—1940) karakterisala je agresivna spoljna politika: Drugi italo-etiopski rat, koji je pokret iz Eritreje i Somalilenda; konfrotacije sa Društvom naroda, što je dovelo do sankcija; rastuća ekonomska autarkija; invazija na Albaniju; i potpisvanje Čeličnog pakta. Peta etapa (1940—1943) bio je sam Drugi svjetski rat koji se završio vojnim porazom, dok je šesta i posljednja etapa (1943—1945) bila krnja Salska vlada pod njemačkom kontrolom.[1]

Italija je bila vodeći član sila Osovine u Drugom svjetskom ratu, boreći se na nekoliko frontova sa početnim uspjehom. Međutim, poslije njemačko-italijanskog poraza u Africi, uspjeha Sovjetskog Saveza na Istočnom frontu i potonjeg iskrcavanja saveznika na Siciliji, kralj Vitorio Emanuele III je zbacio i uhapsio Musolinija. Nova vlada je potpisala primirje sa saveznicima u septembru 1943. nacistička Njemačka je preuzela kontrolu nad sjevernom polovinom Italije i spasila Musolinija, uspostavljajući Italijansku Socijalnu Republiku, kolaboracionističku marionetsku državu koju su još uvijek vodili Musolini i fašistički lojalisti.

Od ovog trenutka, zemlja je pala u građanski rat, a veliki italijanski pokret otpora je nastavio svoj gerilski rat protiv njemačkih i italijanskih fašističkih snaga. Musolinija su pripadnici pokreta otpora zarobili i ubili 28. aprila 1945, a neprijateljstva su okončana sljedećeg dana. Ubrzo nakon toga, građansko nezadovoljstvo dovelo je do institucionalnog referenduma 1946. o tome da li će Italija ostati monarhija ili postati republika. Italijani su odlučili da odbace monarhiju i obrazuju Italijansku Republiku, današnju italijansku državu.

Kultura i društvo[uredi | uredi izvor]

Nakon što je došao na vlast, fašističkim režim u Italiji je postavio kurs stvaranja jednostranačke države i integracije fašizma u sve aspekte života. Totalitarna država je zvanično proglašena u Doktrini fašizma 1935. godine:[2]

Fašistička koncepcija Države je sveobuhvatna; van nje, ljudske i duhovne vrijednosti ne mogu postojati, a kamoli imati neku vrijednost. Tako gledano, Fašizam je totalitarni, a Fašistička Država – sinteza i osnovna jedinica koja sadrži sve vrijednosti – ona interpretira, razvija i naglašava cjelokupan život ljudi.

— Doktrina fašizma, 1935.

Sa konceptom totalitarizma, Benito Musolini i fašistički režim postavili su plan unaprjeđenja italijanske kulture i društva zasnovanog na starom Rimu, ličnoj diktaturi i nekim futurističkim aspektima italijanskih intelektualaca i umjetnika.[3] Pod fašizmom, definicija italijanske nacionalnosti počivala je na militarističkim temeljima i fašističkom idealu „novog čovjeka”, u kome bi se lojalni Italijani oslobodili individualizma i autonomije i vidjeli bi sebe kao komponentu italijanske države i bili spremni da žrtvuju svoje živote za nju.[4] Pod takvom totalitarnom vladom, samo fašisti bi se smatrali „pravim Italijanima”, a članstvo i odobravanje Fašističke stranke bilo je neophodno da bi ljudi stekli „potpuno državljanstvo”; oni koji se nisu zakleli na odanost fašizmu bili bi prognani iz javnog života i ne bi se mogli zaposliti.[5] Fašistička vlada se takođe obratila Italijanima koji žive u inostranstvu kako bi podržali fašističke napore i identifikovali se sa Italijom, a ne sa svojim mjesto boravka.[6] Uprkos naporima da se obrazuje nova kultura vezana za fašizam, napori fašističkom režima nisu bili tako drastični ili uspješni u poređenju sa drugim jednostranačkim državama, kao što su Nacistička Njemačka i Sovjetski Savez bili uspješni u stvaranju nove kulture.[7]

Fašistički režim je uspostavio propagandu u filmskim novostima, radijskim emisijama i nekoliko igranih filmova, koji su namjerno podržavali fašizam.[8] Zakoni koji zahtijevaju da se propagandne filmske novosti prikazuju prije svih igranih filmova u bioskopima donijeti su 1926. godine.[9] Ove filmske novosti bile su djelotvornije uticale na javnost od propagandnih filmova ili radija, pošto je malo Italijana u to vrijeme imalo radijske prijemnike. Fašistička propaganda je bila široko rasprostranjena u vidu plakata i umjetnosti koju je sponzorisala država. Međutim, umjetnici, pisci i izdavači nisu bili strogo kontrolisani: cenzurisani su samo ako su bili otvoreno protiv države. Postojao je stalni naglasak na muškost „novog Italijana”, naglašavajući agresivnost, muževnost, mladost, brzinu i sport.[10] Žene su trebale da se bave majčinstvom i da se ne miješaju u javne poslove.[11]

Opšti izbori održani su u obliku referenduma 24. marta 1929. godine. Do tada, zemlja je bila jednostranačka država sa Nacionalnom fašističkom strankom kao jedinom zakonski dozvoljenom političkom strankom. Musolini je iskoristio referendum da potvrdi fašističku jednostranačku listu. Predloženu listu je na kraju podržalo 98,43 % birača.[12]

Rimokatolička crkva[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Rimsko pitanje
Rimokatolička procesija u Korzu Vitorija Emanuela II u Rimu 1931. godine.

Novoformirana Kraljevina Italija 1870. anektirala je ostatak Papske države, time lišavajući papu rimskog njegove privremene moći. Odnosi sa Rimokatoličkom crkvom značajno su se poboljšali tokom Musolinijevog mandata. Uprkos ranije protivljenju Crkvi, poslije 1922. Musolini je sklopio savez sa katoličkom Italijanskom narodnom strankom. Musolini i papstvo su 1929. postigli sporazum koji je okončao sukob koji je počeo još 1860. i otuđio Crkvu od italijanske vlade. Orlandova vlada je započela postupak pomirenja tokom Prvog svjetskog rata, a papa ga je unaprijedio prekidom veza sa demohrišćanima 1922. godine.[13] Musolini i vodeći fašisti bili su antiklerikalci i atesti, ali su prepoznali mogućnost toplijih odnosa sa brojnim rimokatoličkim elementom u Italiji.[14]

Lateranski sporazum iz 1929. bio je sporazum kojim je papa priznat kao poglavar nove mikronacije Vatikana unutar Rima, što mu je dalo nezavisan status i učinilo Vatikan važnim središtem svjetske diplomatije. Konkordat iz 1929. učinio je rimokatolicizam jedinom religijom Države.[a] (iako su druge religije bile tolerisane), isplaćivali plate sveštenicima i biskupima, priznavali religijske brakove (ranije su parovi morali da imaju građansku ceremoniju) i uveli religijsku nastavu u javne škole. Zauzvrat, biskupi su se zakleli na vjernost italijanskom fašističkom režimu, koji je imao pravo veta na njihov izbor. Trećim sporazumom je određeno da se Vatikanu plati 1,75 milijardi lira (oko 100 miliona dolara) za zaplenu crkve imovine od 1860. godine. Katolička crkva nije bila zvanično obavezna da podržava fašistički režim i ostale su znatne razlike, ali je uzavrelo neprijateljstvo prestalo. Crkva je posebno podržavala spoljnu politiku kao što je podrška nacionalistima u Španskom građanskom ratu i podrška italijanskoj invaziji Etiopije. Nastavljena su trvenja oko omladinske mreže Katoličke akcije, koju je Musolini želio utopiti u svoju fašističku omladinsku grupu.[16] Papa Pije XI je 1931. izdao encikliku Non abbiamo bisogno („Nemamo potrebu”), kojom je osudio progon Crkve od strane italijanskog režima i osudio „pagansko obožavanje države.”[17]

Klerikalni fašizam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Klerofašizam
Musolini i vatikanska delegacija prije potpisivanja Lateranskog sporazuma.

Papsku duhovnu vlast nad Italijom obnovio je italijanski fašistički režim (iako u znatno manjem obimu) 19129. u vodi šefa države Vatikana;[a] pod Musolinijevom diktaturom, katolicizam je proglašen državnom religijom Fašističke Italije.[a][18] U martu 1929. održan je plebiscit o javnom potvrdi sporazuma. Protivnike je fašistički režim zastrašio: Katolička akcija je uputila italijanske katolike da glasaju za fašističke kandidate koji će ih predstavljati na pozicijama u crkvi, a Musolini je tvrdio da su glasovi „protiv” glasovi „nekolicine nepromišljenih antiklerikalaca koji odbijaju da prihvate Lateranski sporazum”.[19] Skoro 9 miliona Italijana je glasalo (90 % registrovanog biračkog tijela), a samo 136.000 je glasalo protiv.[20]

Fašistički režim je 1938. proglasio italijanske rasne zakone i Manifest rase, kojim su stavljeni van zakona i progonjeni italijanski Jevreji[21] i protestantski hrišćani,[22][18][23] naročit evangelisti i pentekostalci.[22][23]

The Jewish National Monthly je u januaru 1939. izvijestio da je „jedina svijetla tačka u Italiji bio Vatikan, gdje su se redovno objavljivale dobre humane izjave Pape.” Kada su Musolinijevi antisemitski proglasi počeli da lišavaju Jevreje zaposlenja u Italiji, papa Pije XI je na sopstvenu inicijativu primio profesora Vita Voltera, poznatog italijanskog jevrejskog matematičara, u Papsku akademiju nauka.[24]

Uprkos Musolinijevom bliskom savezu sa Nacističkom Njemačkom, Italija nije u potpunosti prihvatila nacističku genocidnu ideologiju prema Jevrejima. Nacisti su bili frustrirani odbijanjem italijanskih vlasti da sarađuju u hvatanju Jevreja, a nijedan Jevrej nije deportovan prije obrazovanja Italijanske Socijalne Republike nakon primirja u Kasibileu 1943. godine.[25] Njemački izaslanik Zigfrid Kaše u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj je zvaničnom Berlinu saopštio da su italijanske snage u svojoj demarkacionoj zoni NDH „očigledno bile pod uticajem” protivljenja Vatikana njemačkom antisemitizmu.[26] Kako su antiosovinska osjećanja rasla u Italiji, korišćenje Radio Vatikana za emitovanja papskog neodobravanja rasnih ubistava i antisemitizma razbjesnilo je naciste.[27]

Musolini je svrgnut u julu 1943, a Nijemci su okupirali Italiju i započeli hvatanje Jevreja. Hiljade italijanskih Jevreja i mali broj protestanata umrlo je u koncentracionim logorima Nacističke Njemačke.[21]

Antisemitizam[uredi | uredi izvor]

Sve do Musolinijevog saveza sa Adolfom Hitlerom, on je poricao bilo kakav antisemitizam unutar fašističke stranke. Početkom dvadesetih godina, Musolini je napisao članak u kojem je naveo da fašizam nikada ne bi uzdigao „jevrejsko pitanje” i da „Italija ne poznaje antisemitizam i vjerujemo da ga nikada neće spoznati”, a zatim je nastavio, „nadajmo se da će italijanski Jevreji nastaviti da budu dovoljno razumni da ne izazovu antisemitizam u jedinoj zemlji u kojoj ga nikada nije bilo”.[28] Tokom razgovora sa Emilom Ludvigom, Musolini je opisao antisemitizam kao „njemački porok” i izjavio: „U Italiji nije bilo ’jevrejskog pitanja’ i nije ga moglo biti u zemlji sa zdravim sistemom vlasti”.[29] Musolini je u nekoliko navrata pozitivno govorio o Jevrejima i cionističkom pokretu.[30] Musolini je u početku odbacio nacistički rasizam, posebno ideju o višoj rasi, kao „nametljivu besmislicu, glupu i idiotsku”.[31]

Po pitanju antisemitizma, fašisti su bili podijeljeni oko toga šta činiti, naročito sa usponom Hitlera u Njemačkoj. Određeni broj Jevreja bio je član Fašističke stranke, a Musolini je potvrđivao da je on lično cionista,[32] ali da bi se smirio Hitlerov, antisemitizam unutar Fašističke stranke je stalno rastao. Musolinijeva prva pisana osudu Jevreja nastala je 1936. i u njoj tvrdi da je antisemitizam nastao samo zato što su Jevreji postali previše dominantni na položajima moći države i tvrdio je da su Jevreji „okrutno” pleme koje je nastojalo da „potpuno protjera” hrišćane iz javnog života.[33] Fašista Paolo Orano je 1937. kritikovao cionistički pokret kao dio britanske spoljne politike koja je imala za cilj da obezbjedi britansku kontrolu nad Palestinom bez poštovanja hrišćanskih i islamskog prisustvo na tom području. Kada su u pitanju italijanski Jevreji, Orano je rekao da oni „ne bi trebalo da se bave ničim više osim svojom religijom” i da se ne hvale kako su rodoljubivi Italijani.[34]

Nobelovci fizičari Enriko Fermi (lijevo) i Emilio Segre (desno) bili su među Italijanima koji su emigrirali nakon što je fašistički režim primijenio antisemitsko zakonodavstvo.

Glavni izvor trvenja između Nacističke Njemačke i Fašističke Italije bio je italijanski stav prema Jevrejima. U svojim ranim godinama kao fašistički vođa, dok je Musolini gajio rasne stereotipe o Jevrejima, nije imao čvrst stav prema Jevrejima i njegovi zvanični stavovi su oscilirali i mijenjali se kako bi ispunili političke zahtjeve različitih frakcija fašističkog pokreta.[35] Od 117 prvobitnih članova Italijanskih fascija borbe osnovane 23. marta 1919, petoro su bili Jevreji.[36] Od ranih godina pokreta, postojao je mali broj istaknutih otvoreno antisemitskih fašista, kao što je Roberto Farinači.[37] Bilo je i istaknutih fašista koji su potpuno odbacili antisemitizam, kao što je Italo Balbo, koji je živio u Ferari, koja je imala značajnu jevrejsku zajednicu koja je bila široko prihvaćena i koja je pretrpjela nekoliko antisemitskih incidenata.[38] Musolini u početku nije imao antisemitske izjave u svojim političkim stavovima. Međutim, kao odgovor na njegovo zapažanje prisustva velikoj broja Jevreja među boljševicima i tvrdnje (koje su kasnije potvrđene kao istinite) da su boljševici i Njemačka (kada se Italija borila u Prvom svjetskom ratu) politički povezani, Musolini je dao antisemitske izjave koje su uključivale boljševičko-njemački savez kao „nesveti savez između Hindenburga i sinagoge”. Musolini je povjerovao u glasine da je vođa boljševika Vladimir Lenjin jevrejskog porijekla.[39] Musolini je napao jevrejskog bakara Đuzepea Teplica iz Italijanske komercijalne banke. U članku Il Popolo d'Italia u junu 1919, Musolini je napisao izrazito antisemitsku analizu situacije u Evropi koja je uključivala boljševizam nakon Oktobarske revolucije, Ruskog građanskog rata i rata u Mađarskoj. U junu 1919. Musolini je napisao u Il Popolo d'Italia:[40]

Ako Petrograd još ne padne, ako (general) Denjikin ne krene napred, onda su to odredili veliki jevrejski bankari Londona i Njujorka. Ovi bankari su vezani krvim vezama sa onim Jevrejima koji se u Moskvi, kao i u Budimpešti, osvećuju arijskoj rasi koja ih toliko vjekova osudila na raseljavanje. U Rusiji su 80% rukovodilaca Sovjeta bili Jevreji, u Budimpešti 17 od 22 narodna komesara bili su Jevreji. Možda je boljševizam osveta judaizma protiv hrišćanstva?? Svakako vrijedi razmisliti. Sasvim je moguće da će se boljševizam utopiti u krvi pogroma katastrofalnih razmjera. Svjetske finansije su u rukama Jevreja. Ko god da posjeduje sefove naroda, kontroliše njihove političke sisteme. Iza marioneta (sklapanja mira) u Parizu stoje Rotšildi, Varburzi, Šifi, Gugenhajmi, koji su iste krvi kao oni koji osvajaju Petrograd i Budimpeštu. Rasa ne izdaje rasu… Boljševizam je odbrana međunarodne plutokratije. To je osnovna istina stvari. Međunarodna plutokratija kojom dominiraju i kontrolišu Jevreji ima najveći interes da sav ruski život ubrza svoj proces raspadanja do tačke paroksizma. Rusija koja je paralizovana, dezorganizovana, izgladnjela, biće mjesto gdje će sutra buržoazija, ili proleteri, proslaviti svoju spektakularnu gozbu izobilja.

Ova Musolinijeva izjava o jevrejsko-boljševičkoj i plutokratskoj vezi i zavjeri naišla je na protivljenje u fašističkom pokretu, što je ishodovala time da je Musolinijev odgovor na protivljenje među pristalicama bio napuštanje i promjena stava ubrzo nakon 1919. godine. Preokrenuvši svoj stav zbog protivljenja, Musolini više nije izražavao svoju prethodnu tvrdnju da je boljševizam jevrejski, nego je upozorio da će — zbog velikog broja Jevreja u boljševičkom pokretu — porast boljševizma u Rusiji dovesti do žestokog talasa antisemitizam u Rusiji. On je tada tvrdio da je „antisemitizam stran italijanskom narodu”, ali je upozorio cioniste da paze da ne raspiruju antisemitizam u „jedinoj zemlji u kojoj ga nije bilo”.[39] Jedan od jevrejskih finansijskih pristalica fašističkog pokreta bio je Teplic, koga je Musolini ranije optužio da je izdajnik tokom Prvog svjetskog rata. Rano su postojali istaknuti jevrejski italijanski fašisti kao što je Aldo Finci,[41] koji je rođen u mješovitom braku jevrejskih i hrišćanskih Italijana i kršten je kao katolik.[42] Još jedan istaknutih jevrejski italijanski fašista bio je Etore Ovaca, koji je bio glasni italijanski nacionalista i protivnik cionizma u Italiji.[43] U Maršu fašista na Rim 1922. učestvovalo je 230 italijanskih Jevreja.[36] Musolini je austrijskom ambasadoru 1932. iznio svoj lični stav o Jevrejima kada je raspravljao o Hitlerovom antisemitizmu, rekavši: „Ne volim Jevreje, ali oni svugdje imaju veliki uticaj. Bolje ih je ostaviti na miru. Hitlerov antisemitizam mu je već donio više neprijatelja nego što je potrebno”.[39]

Na Fašističkoj konferenciji u Montreu 1934. kojom je predsjedavao italijanski Akcioni komitet Univerziteta u Rimu koji je nastojao da osnuje Fašističku internacionalu, o pitanju antisemitizma raspravljalo se među raznim fašističkim strankama, neke su bile naklonjenije tom pitanju, a druge ne. Usvojena su dva konačna kompromisa, stvarajući zvaničan stav Fašističke internacionale:[44]

Jevrejsko pitanje se ne može pretvoriti u univerzalnu kampanju mržnje protiv Jevreja… S obzirom na to da su na mnogim mjestima određene grupe Jevreja instalirane u osvojenim zemljama, vršeći na otvoren i okultan način uticaj štetan po materijalne i moralne interese zemlje koja ih hrani, čineći neku vrstu države u države, profitirajući od svih beneficija i odbijajući sve dužnosti, s obzirom na to da su dali i da su skloni da daju, elemente pogodne za međunarodnu revoluciju koja bi bila destruktivna po ideju rodoljublja i hrišćanske civilizacije, Konferencija osuđuje podlo djelovanje svih elemenata i spremna je da se bori protiv njih.

Italijanski fašizam je usvojio antisemitizam kasnih tridesetih godina i Musolini se lično vratio pozivanju na antisemitske izjave kao što je činio ranije. Fašistički režim je koristio antisemitsku propagandu tokom Španskog građanskog rata od 1937. do 1938. koji je naglašavao da Italija podržava španske nacionalističke snage protiv „Jevrejske internacionale”.[45] Usvajanje zvanične antisemitske rasne doktrine naišlo je na protivljenje među fašistima, uključujući Balba, koji su smatrali da antisemitizam nema nikakve veze sa fašizmom i čvrsto se protivio antisemitskim zakonima.[38]

Pod pritiskom Njemačke, Musolini je 1938. primorao režim da usvoji politiku antisemitizma, koja je bila krajnje nepopularna u Italiji i samo Fašističkoj stranci. Kao ishod zakona, fašistički režim je izgubio svoju direktorku propagande, Margeritu Sarfati, koja je bila Jevrejka i Musolinijeva ljubavnica. Manjina visokorangiranih fašista bila je zadovoljna antisemitskom politikom poput Farinačija, koji je tvrdio da su Jevreji spletkama preuzeli kontrolu nad ključnim pozicijama finansija, biznisa i škola, kao i da su Jevreji simpatizovali Etiopiju tokom rata sa Italijom i da su se saosjećali sa republikancima tokom Španskog građanskog rata.[46] Farinači je 1938. postao ministar za kulturu i usvojio je rasne zakone osmišljene tako da spriječe rasno miješanje, što je uključivalo i antisemitizam. Do primirja sa saveznicima u septembru 1943, italijanski Jevreji su bili zaštićeni od deportacije u njemačke logore smrti. Sa primirjem, Nacistička Njemačka je preuzela kontrolu nad sjeverom Italije i započela likvidaciju jevrejske zajednice pod njemačkom kontrolom. Ubrzo nakon ulaska Italije u rat, osnovani su brojni logori za zatvaranje neprijateljskih stranaca i Italijana za koje se sumnjalo da su neprijateljski nastrojeni prema režimu. Za razliku od brutalnosti logora koje su vodili nacisti, italijanski logori su dozvoljavali porodicama da žive zajedno i postojao je širok program socijalne zaštite i kulturnih djelatnosti.[47]

Antisemitizam je bio nepopularan širom Italije, uključujući i unutar same Fašističke stranke. Jednom kada je jedan fašistički naučnik protestvovao Musoliniju zbog tretmana prema njegovim jevrejskim prijateljima, Musolini je navodno rekao: „U potpunosti se slažem s vama. Ne vjerujem ni malo u glupu antisemitsku teoriju. Svoju politiku vodim isključivo iz političkih razloga”.[48]

Obrazovanje[uredi | uredi izvor]

Musolinijev propagandni poster.

Fašistička vlada je podržavala strogu obrazovnu politiku u Italiji s ciljem da se eliminiše nepismenost, što je u to vrijeme predstavljalo ozbiljan problem u Italiji, kao i da se poboljša odanost Italijana državi. Da bi smanjila napuštanje škole, vlada je promijenila minimalnu dob za napuštanje škole sa dvanaest na četrnaest godina i striktno sprovodila pohađanje nastave. Prvi ministar obrazovanja fašističke vlade od 1922. do 1924. Đovani Đentile preporučio je da se obrazovna politika fokusira na indoktrinaciju učenika u fašizam i da se mladi obrazuje na način da poštuju i budu poslušni autoritetu. Obrazovna politika je 1929. napravila veliki korak ka potpunom preuzimanju programa indoktrinacije. Te godine je fašistička vlada preuzela kontrolu nad izdavanjem svih udžbenika, svi nastavnici srednjih škola morali su da polože zakletvu na odanost fašizmu, a djeca su učena da fašizmu dugu podjednaku odanost, kao i Bogu. Svi univerzitetski profesori su 1933. morali da budu članovi Nacionalne fašističke stranke. Od tridesetih do četrdesetih godina, italijansko obrazovanje se fokusiralo na istoriju Italije, prikazujući Italiju kao silu civilizacije tokom rimskom doba, prikazuju ponovno rođenje italijanskog nacionalizma i borbu za italijansku nezavisnost i jedinstvo tokom ujedinjenja. Krajem tridesetih, fašistička vlada je kopirala obrazovni sistem Nacističke Njemačke po pitanju fizičke spremnosti i započela program koji je zahtijevao od Italijana fizičko zdravlje.[49]

Fašistička vlada je preko Kraljevske akademije Italije nagrađivala i promovisala intelektualnu nadarenost. Akademija je osnovana 1926. radi promocije i koordinacije intelektualne djelatnosti u Italiji.[50]

Socijalna zaštita[uredi | uredi izvor]

Veliki uspjeh u socijalnoj politici u Fašističkoj Italiji bilo je stvaranje Nacionalnog programa poslije posla 1925. godine. Program je bio najveća državna rekreativna organizacija za odrasle. Bio je tako popularan da su do tridesetih godina svi gradovi u Italiji imali klupsko domove, a program je bio odgovoran za uspostavljanje i održavanje 11.000 sportskih terena, preko 6400 biblioteka, 800 bioskopa, 1200 pozorišta i preko 2000 orkestara.[51] Članstvo je bilo dobrovoljno i nepolitičko. Tridesetih godina prošlog vijeka, pod upravom Akila Staračea, program je postao prvenstveno rekreativan, koncentrišući se na sport i druge izlete. Procjenjuje se da je do 1936. program okupio 80% plaćenih radnika.[52] Skoro 40% industrijske radne snage je regrutovano unutar programa do 1939. i sportske djelatnosti su se pokazale popularnim kod velikog broja radnika. Program je imao najveće članstvo među svim masovnim fašističkim organizacijama u Italiji.[53] Ogroman uspjeha programa u Fašističkoj Italiji podstakao je Nacističku Njemačku da stvori sopstvenu verziju programa, Snaga kroz radost, koja je bila čak uspješnija od italijanskog programa.[54]

Druga organizacija Nacionalni program Balila, bila je veoma popularna i omogućavala je mladim ljudima pristup klubovima, plesovima, sportskim objektima, radiju, koncertima, predstavama, cirkusima i šetnjama na otvorenom uz manju nadoknadu ili besplatno. Sponzorisala je turnire i sportske svečanosti.[55]

Između 1928. i 1930. vlada je uvela penzije, bolovanje i plaćene praznike. Vlada je 1933. ustanovila naknade za nezaposlene.[56] Krajem tridesetih godina, 13 miliona Italijana je bilo uključeno u državnu shemu zdravstvenog osiguranja, a do 1939. rashodi za socijalno osiguranje su čini 21% državne potrošnje.[57] Četrdesetočasovna radna nedjelja je uvedena 1935. i očekivalo se da radnici subote popodne provode u sportskim, paravojnim i političkim djelatnostima.[58] Ta subota je postala poznata kao Fašistička subota i bila je namijenjena uglavnom mladima; izuzeci su odobreni u posebnim slučajevima, ali ne i za one mlađe od 21 godine. Ova shema nije uspjela, jer je većina Italijana radnije subotu provodila odmarajući.[59]

Vojne i policijske snage[uredi | uredi izvor]

Musolini u Milanu 1930. godine.

Radi bezbjednosti režima, Musolini je zagovarao potpunu državnu vlast i uspostavio je Dobrovoljačku miliciju za nacionalnu bezbjednost (ital. Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale) 1923, koja bila poznatija kao „crnokošuljaši” zbog boje uniformi Kraljevske armije. Većina crnokošuljaša bila je dio Italijanskih fascija borbe. Tajna policija Organizacija za praćenje i borbu protiv antifašizma osnovana je 1927. godine. Na čelu tajne policije bio je Arturo Bokini, a služila je za obračun sa protivnicima režima i lično Musolinija (bilo je nekoliko pokušaja antentata na Musolinija u ranim godinama vlasti). Iako je bila odgovorna za mnogo manje smrtnih slučajeva od njemačkog Šucštafela i sovjetskog NKVD-a, ipak je bila veoma djelotvorna u terorisanju političkih protivnika. Jedna od najozloglašenijih metoda mučenja bilo je fizičko prisiljavanje antifašista da progutaju ricinusovo ulje, što bi izazvalo tešku dijareju i dehidrataciju, ostavljajući žrtvu u fizički oslabljenom stanju koja je povremeno ishodovalo smrću.[60][61][62][63]

Za borbu protiv organizovanog kriminala, posebno protiv Koza Nostre na Siciliji i ’Ndrangeta u Kalabriji, fašistički režim je 1925. dodijelio posebna ovlašćenja Čezaru Moriju, prefektu Palerma.[64] Ova ovlašćenja su mu omogućila da krivično goni Mafiju, primoravajući mnoge mafijoze da pobjegnu u inostranstvo (većina u Sjedinjene Države) ili da rizikuju pritvor.[65] Međutim, Mori je otpušten kada je počeo da istražuje mafijaške veze unutar fašističkog režima i smijenjen je položaja 1929, kada je fašistički režim saopštio da je prijetnja od mafije uklonjena. Morijeva djelatnost je oslabila Mafiju, ali je nije uništila. Od 1929. do 1943. fašistički režim je potpuno napustio svoje ranije agresivne mjere protiv Mafije, a mafiozi su ostali relativno neometani.[66]

Žene[uredi | uredi izvor]

Fašistu su posebnu pažnju posvetili ulozi žena, od onih u elitnom društvo do radnica u fabrikama[67] i seoskim domaćinstvima.[68] Fašističke vođe su nastojale da „spasu” žene od emancipacije, čak i dok su najavljivale dolazak „nove Italijanke” (ital. nuova italiana).[69] Politika je otkrila dubok jaz između savremenosti i tradicionalnog patrijarhalnog autoriteta, jer su se katolički, fašistički i komercijalni modeli ponašanja međusobno takmičili u oblikovanju percepcije žena o njihovim ulogama i njihovom društvu u cjelini. Fašisti su slavili nasilnu „virilističku” politiku i preuveličavali njen mačizam, istovremeno oporezujući muškarce u celibatu da plaćaju programe socijalne zaštite. Italijanska invazija Etiopije 1935. i rezultujuće sankcije Društva naroda oblikovale su zadatke dodijeljene ženama unutar Fašističke stranke. Imperija i ženski doprinosi tome postali su ključna tema fašističke propagande. Žene u stranci su bile mobilisane za imperijalni cilj i kao proizvođači i kao potrošači, dajući im novu važnost u naciji. Grupe fašističkih žena proširile su svoje uloge tako da pokriju nove zadatke kao što su vođenje kurseva obuke o tome kako se boriti protiv otpada u kućnim poslovima. Mlade Italijanke pripremale su se za ulogu u italijanskom „mjestu pod Suncem” kroz posebne kurseve stvorene da ih obuče za budućnost kao kolonijalne supruge.[70]

Vlada je nastojala da postigne „alimentarni suverenitet”, odnosno potpunu samodovoljnost u pogledu zaliha hrane. Njena nova politika bila je veoma kontroverzna među ljdima koji su obraćali ozbiljnu pažnju na hranu. Cilj je bio da se smanji uvoz, podrži domaća poljoprivreda i podstakne stroga ishrana zasnovana na hljebu, palenti, tjestenini, svježim proizvodima i vinu. Fašističke ženske grupe obučavale su žene u „autarkičnom kulinarstvu” da zaobiđu stvari koje se više ne uvoze. Cijena hrane su porasle tridesetih, a potrošnja mliječnih proizvoda i mesa je bila obeshrabrena, dok se sve veći broj Italijana okrenuo crnom tržištu. Politika je pokazala da fašisti vide hranu — i ponašanje ljudi uopšteno — kao strateške resurse kojima se može manipulisati bez obzira na tradiciju i ukus.[71]

Privreda[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Privreda Fašističke Italije
Musolini drži govor u fabrici Fiat Lingotto u Torinu, 1932. godine.

Musolini i Fašistička stranka su obećali Italijanima novi ekonomski sistem poznat kao korporatizam (ili tripartizam), tj. stvaranje profesionalnih korporacija. Sindikalne i proslodavačke organizacije koje pripadaju istoj profesiji ili grani organizovane su u profesionalne korporacije. Doktrinu Fašizma koja je objavljen 1935. pod Musolinijevim imenom, većim dijelom je napisao Đovani Đentile. U njoj je opisana uloga države u privredi pod korporativizmom. Do tada, fašizam je vio bio privučen podrškom tržišnih snaga koje su bile preovlađujuće nad državnom intervencijom.[72]

Fašisti su tvrdili da će ovaj sistem biti egalitaran i tradicionalan u isto vrijeme. Ekonomska politika korporativizma brzo je posustala; ljevičarskim elementima fašističkog manifesta suprotstavili su se industrijalcima i zemljoposjednicima koji su podržavali Stranku, jer se obavezala da će braniti Italiju od socijalizma, a korporativnom politikom preovladala je industrija. U početku, ekonomsko zakonodavstvo je uglavom favorizovalo bogate industrijske i agrarne klase dozvoljavajući privatizaciju, liberalizacija zakona o renti, smanjenje poreza i administrativnu reformu; međutim, ekonomska politika se drastičko promijenila nakon Mateotijeve krize, kada je Musolini počeo da se zalaže za totalitarnu državu. Sindikalni zakoni su usvojeni 1926, poznati kao Rokovi zakoni, kojim je privreda organizovana u dvanaest zasebnih sindikata poslodavaca i zaposlenika.[73] Sindikati su uglavnom bili pod kontrolom države i uglavnom su korišćeni za suzbijanje opozicije i nadgrađivanje političke lojalnosti. Iako fašistički sindikati nisu mogli zaštiti radnike od svih ekonomskih posljedica, bili su odgovorni za postupanje sa beneficijama socijalnog osiguranja, zahtjevima za otpremnine, a ponekad su mogli pregovarati o ugovorima koji su koristili radnicima.[74]

Nakon što je Velika kriza pogodila svjetsku privredu 1929, fašistički režim je slijedio druge nacije u donošenju protekcionističkih tarifa i pokušao da odredi pravac privrede. Tokom tridesetih godina, vlada je povećala proizvodnju pšenice i učinila Italiju samodovoljnom, okončavajući uvoz pšenice iz Kanade i Sjedinjenih Država. Međutim, povećanje proizvodnje pšenice smanjio je proizvodnju povrća i voća.[75] Uprkos poboljšanju proizvodnje pšenice, situacija za same seljake se nije poboljšala, pošto je 0,5% italijanskog stanovništva (običnog bogatog) posjedovalo 42% cjelokupnog poljoprivrednog zemljišta u Italiji i prihod seljaka se nije povećao, dok su porezi rasli.[76] Kriza je izazvala porast nezaposlenosti sa 300.000 na 1 miliona 1933. godine. To je izazvalo i pad realnog dohotka od 10% i pad izvoza. Italija je prošla bolje od većine zapadnih zemalja tokom Krize: njene socijalne službe su smanjile uticaj Krize. Industrijski rast od 1913. do 1938. bio je čak i veći nego u Njemačkoj za isti vremenski period. Samo su Ujedinjeno Kraljevstvo i skandinavske zemlje imale veći industrijski rast tokom istog perioda.[77]

Pokazalo se da je kolonijalna ekspanzija Italije na Etiopiju 1936. imala negativan uticaj na italijansku privredu. Budžet kolonije Italijanska istočna Afrika u fiskalnoj godini 1936—1937. zahtijevao je od Italije 19,136 milijardi lira, koje bi se koristile za stvaranje neophodne infrastrukture za koloniju. Cjelokupan prihod Italije te godine iznosio je samo 18,581 milijardu lira.[78]

Tehnologija i modernizacija[uredi | uredi izvor]

Italija je 1933. napravila višestruka tehnološka dostignuća. Fašistička vlada je potrošila velike sume novca za tehnološke projekte, kao što je izgradnja prekookeanskog broda Rex, koji je 1933. oborio rekord prelaska preko Atlantskog okeana od četiri dana,[79] finansirala je razvoj hidroaviona Macchi M.C.72, koji je postao najbrži hidroavion na svijetu 1933. i zadržao titulu do 1934. godine.[80] Član fašističke vlade Italo Balbo, koji je takođe bio i pilot, napravio je 1933. prekookeanski let letećim brodem do Čikaga na Svjetsku izložbu poznatu kao Vijek napretka.[81]

Spoljna politika[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Italijanski imperijalizam pod fašizmom, Italo-jemenski sporazum i Italo-etiopski sporazum 1928.
Italijanska imperija 1940. godine.

Stiven Li uočava tri glavne teme u Musolinijevoj spoljnoj politici. Prvi je bio nastavak spoljnopolitičkih ciljeva prethodnog liberalnog režima. Liberalna Italija se udružila sa Njemačkom i Austrijom i imala je velike ambicije na Balkanu i Sjevernoj Africi. Bila je teško poražena u Etiopiji 1896, kada je postojala jaka potražnja za tom teritorijom. Drugi je bio duboko razočarenje nakon teških gubitaka u Prvom svjetskom ratu. U očima mnogih Italijana mali teritorijalni dobici od Austrougarske nisu bili dovoljni da nadoknade strašne troškove rata, pogotovo što su zemlje, poput Poljske i Jugoslavije, koje su po njemu mnogo manje doprinijele savezničkoj pobjedi, dobile mnogo više. Treća je bila Musolinijevo obećanje da će obnoviti ponos i slavu starog Rimskog carstva.[82]

Musolini je nastojao da ponovo uspostavi Rimsko carstvo i vjerovao da će Italija biti najmoćnija sredozemna zemlja poslije Prvog svjetskog rata.[83] Izjavio je da će „20. vijek biti vijek italijanske moći” i stvorio jednu od najmoćnijih mornarica kako bi kontrolisao Sredozemno more.[84] U propagandi, fašistička vlada je koristila starorimski izraz Mare Nostrum (srp. Наше море) za Sredozemno more.[85] Među ciljevima fašističkog režima bilo je sticanje teritorija koje su se istorijski smatrale italijanskim u Francuskoj (npr. Nica) i Jugoslaviji (npr. Dalmacija i Istra), proširenje sfere uticaja Italije na Balkanu (npr. Grčka) i sticanje većeg broja kolonija u Africi. Invazija Libije (1923—1932), invazija Etiopije (1935–36), invazija Albanije (1939), invazija Francuske (1940), invazija Grčke (1940–41) i invazija Jugoslavije (1941) sprovedene su radi širenja italijanskog nacionalnog prostora. Prema Patriku Bernhardu, fašistički italijanski imperijalizam, naročito u Africi, služio je kao model za poznatiji ekspanzionizam Nacističke Njemačke u istočnoj Evropi.[86]

Afrika[uredi | uredi izvor]

Parada libijski kolonijalnih trupa u Italijanskoj Kirenajci 1932. godine.

Kolonijalni napori u Africi počeli dvadesetih godina, pošto je građanski rat zahvatio itlaijansku sjevernu Afriku, jer je arapsko stanovništvo odbilo da prihvati italijansku kolonijalnu vlast. Musolini je poslao maršala Rodolfa Gracijanija da predvodi kaznenu kampanju pacifikacije protiv arapskih nacionalista. Omar el Muhtar je predvodio arapski pokret otpora. Nakon upitnog primirja 3. januara 1928, fašistička politika u Libiji je postala brutalnija. Postavljena je ograda od bodljikave žice od Sredozemnog mora do oaze Džagbub, kako bi se prekinule linije kritične za otpor. Ubrzo nakon toga, kolonijalna administracija je započela masovnu deportaciju stanovnika El Džabala el Ahdara, kako bi uskratila pobunjenicima podršku mjesnog stanovništva. Prisilna migracija više od 100.000 ljudi završila je u koncentracionim logorima u Suluku i El Agejli, gdje su desetine hiljada umrle u lošim uslovima. Procjenjuje se da je najmanje 80.000 Libijaca umrlo, da li u borbama ili od posljedica glad i bolesti, uključujući i do polovine stanovništva Kirenajke. Nakon zarobljavanja El Muhtara 15. septembra 1931. i njegovog pogubljenja u Bengaziju, otpor je utihnuo. Ograniče otpor italijanskoj okupaciji iskristalisao se oko šeika Idrisa, emira Kirenajke.[87]

Musolinijev portret u italijanskoj istočnoj Africi.

Sa britanskom vladom su vođeni pregovori o proširenju granica kolonijalne Libije. Prvi pregovori su počeli 1925. radi određivanja granica između Libije i Egipta, koji je bio pod britanskom kontrolom. Ishod pregovora bio je da je Italija stekla ranije neodređeni teritoriju. Italijanska vlada je 1934. još jednom zatražila proširenje teritorije Libije od Sudana, koji je bio pod britanskom kontrolom. Ujedinjeno Kraljevstvo je prepustilo Italiji dio teritorije Sudana, koji je pripao Libiji.[88]

Musolini je vjerovao da je 1935. bila prava godina za italijansku invaziju Etiopije, kako bi od nje napravila svoju koloniju. Kao ishod, izbio je Drugi italijansko-etiopski rat. Invazija je krenula iz italijanskih kolonija Eritreje i Somalilenda. Tokom rata Italija je počinila brojne zločine nad Etiopljanima, uključujući upotrebi aviona za bacanje otrovnog gasa na etiopske vojnike. Etiopija se predala 1936, čime je Italija dovršila neuspješno kolonijlano osvajanje osamdesetih 19. vijeka. Kralj Vitorio Emanuele III je ubrzo proglašen za cara Etiopije. Međunarodne posljedice za agresivnu Italiju dovele su do njene izolacije u Društvu naroda. Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo su brzo izgubile povjerenje u Musolinija. Jedina država koja je podržala agresu Italije, bila je Njemačka. Nakon osude u Društvu naroda, Veliko vijeće fašizma je 11. decembra 1937. donijelo odluku o italijanskom napuštanju Društva naroda, a Musolini je osudio Društvo naroda kao puki „teturavi hram”.[89]

Rasni zakoni[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Italijanski rasni zakoni i Manifest rase
Naslovna strana italijanskih novina Corriere della Sera od 11. novembra 1938: „Zakoni o odbrani rase koji je odobrio Savjet ministara”.

Fašistička Italija je 1938. donijela Manifest rase, kojim je Jevrejima oduzeto italijansko državljanstvo i zabranjen im je bilo kakav profesionalan položaj. Rasnim zakonima je proglašeno da su Italijani arijske rase i zabranjuju se polni odnosi i brakovi između Italijana i Jevreja ili Afrikanaca.[90] Konačna odluka o rasnim zakonima donijeta je na sjednici Velikog vijeća fašizma u noći između 6. i 7. oktobra 1938. u Palati Venecija u Rimu. Nisu svi italijanski fašisti podržali diskriminaciju: dok su se pronjemački i antijevrejski nastrojeni Roberto Farinači i Đovani Preciozi zalagali za zakone, Italo Balbo se snažno protivio. Balbo je smatrao da antisemitizam nema nikakve veze sa fašizmom i odlučno se protivio antisemitskim zakonima.[38] Fašistički režim je izjavio da će promovisati masovna italijanska naselja u kolonijama koja će, prema italijanskoj vladi, „stvoriti u srcu afričkog kontinenta moćno i homogeno jezgro bijelaca, dovoljno jako da privuče to stanovništvo u našu ekonomsku orbitu i našu rimsku i fašističku civilizaciju”.[91]

Fašistička vlasti u kolonijama se razlikovala od regiona do regiona. Vladavina u italijanskoj istočnoj Africi, koja je obuhvatala Etiopiju, Eritreju i Somalilend, bila je oštra prema starosjedelačkim narodima, jer je fašistička politika nastojala uništiti domaću kulturu. U februaru 1937. Rodolfo Gracijani je naredio italijanskim vojnicima da opljačkaju starosjedelačka naselja u Adis Abebi, što je dovelo do smrti stotina Etiopljana, a njihove kuće su spaljene do temelja.[92] Nakon okupacije Etiopije, fašistička vlada je podržala rasnu segregaciju, kako bi smanjila broj mješovitih potomaka u italijanskim kolonijama, za koje su tvrdili da će „zagaditi” italijansku rasu. Bračni i polni odnosi između Italijana i Afrikanaca u njegovim kolonijama proglašeni su krivičnim djelom kada je fašistički režim primjenio dekret-zakon br. 880 od 19. aprila 1937. kojim su Italijani uhvaćeni u takvim vezama bili osuđeni na kaznu od jedne do pet godina zatvora. Zakon nije određivao nikakve kazne starosjedelačkom stanovništvu, jer je fašistička vlada tvrdila da su samo Italijani krivi, za narušavanje prestiža svoje rase.[93] Uprkos rasističkom jeziku koji se koristio u nekoj propagandi, fašistički režim je prihvatio regrutovanje starosjedelaca Afrikanaca koji su željeli da se pridruže italijanskim kolonijalnim snagama, a u propagandi su prikazani domaći afrički kolonijalni regruti.[94]

Fašistička Italija je prihvatila Manifest rasnih naučnika koji je prigrlio biološki rasizam i proglasio Italiju zemljom naseljenom ljudima arijskog porijekla, da Jevreji ne pripadaju italijanskoj rasi i da je potrebno napraviti razliku između Evropljana i Jevreja, Afrikanaca i drugih neevropljana.[95] Manifest je podstakao Italijane da se javno i politički otvoreno izjašnjavaju kao rasisti.[96] Fašistička Italija je često objavljivala materijal koji je prikazivao karikature Jevreja i Afrikanaca.[97]

U italijanskoj Libiji, Musolini je umanjio značaj rasistički politike dok je pokušavao da zaradi povjerenje tamošnjih arapskih vođa. Individualna sloboda, nepovrjedivost doma i imovine, pravo na stupanje u vojnu ili civilnu administraciju i pravo da slobodno ostvare karijeru ili zaposljenje bili su za zagarantovani Libijcima do decembra 1934. godine.[93] U poznatom putovanju u Libiju 1937, stvoren je propagandni događaj kada je Musolini 18. marta pozirao sa arapskim velikašima koji su mu dali počasni „Mač islama” (koji je zapravo izrađen u Firenci), što je trebalo da simbolizuje Musolinija kao zaštitnika tamošnjih Arapa muslimana.[98] Zakoni kojima je muslimanima dozvoljeno da se pridruže Nacionalnoj fašističkoj stranci usvojeni su 1939, a naročito Muslimanskom udruženje liktora za islamsku Libiju, a reforme iz 1939. dozvoljavale su stvaranje libijskih vojnih jedinica unutar italijanske vojske.[99]

Balkan[uredi | uredi izvor]

Italijanski vojnici su 1923. zauzeli grčko ostrvo Krf, kao dio plana fašista da na kraju zauzmu Grčku. Krf je kasnije vraćen Grčkoj i rat je izbjegnut. Italija je 1925. primorala Albaniju da postane faktički protektorat, što je Italiji omogućilo da se suprotstavi grčkom suverenitetu. Krf je bio važan za italijanski imperijalizam i nacionalizam, zbog pripadnosti Mletačkoj republici koja je za sobom ostavila značajne italijanske kulturne spomenike i uticaj, iako je tamošnje grčke stanovništvo (naročito mlađe) snažno protestvovalo protiv italijanske okupacije.

Odnosi sa Francuskom su bili mješoviti: fašistički režim je dosljedno imao namjeru da na kraju vodi rat protiv Francuske,[100] kako bi zauzeo dijelove Francuske naseljene Italijanima, ali sa Hitlerovim usponom fašisti su odmah postali zabrinutiji po pitanju nezavisnosti Austrije i potencijalnu njemačku prijetnju Italiji, ukoliko zahtijevala Tirol, naseljen njemačkom govornom zajednicom. Zbog zabrinutosti za njemački ekspanzionizam, Italija se pridružila Frontu Streza zajedno sa Fracuskom i Britanijom protiv Njemačke, koji je postojao od 1935. do 1936. godine.

Fašistički režim je imao negativne odnose sa Jugoslavijom, jer je dugo želio imploziju Jugoslavije kako bi se teritorijalno proširio na njen račun i ujedno stekao veću moć. Italija se bavila špijunažom u Jugoslaviji, pošto su jugoslovenske vlasti u više navrata otkrivale špijunske krugove u italijanskoj ambasadi u Jugoslaviji, kao npr. 1930. godine.[100] Fašistička vlada je 1929. prihvatila hrvatskog ultranacionalistu Ante Pavelića kao političkog azilanta iz Jugoslavije. Fašisti su Paveliću pružili finansijsku pomoć i poligon u Italiji za razvoj i obuku njegove novoobrazovane hrvatske fašističke milicije i terorističke grupe — ustaše. Ova organizacija je kasnije uspostavila Nezavisnu Državu Hrvatsku i tokom Drugog svjetskog rata sprovela genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima.[101]

Nakon njemačke okupacije Čehoslovačke, Musolini je svoju pažnju usmjerio ka Albaniji. Italija je izvršila invaziju na Albaniju 7. aprila 1939. i nakon kratkog pohoda, zemlja je okupirana, pretvorena u protektorat, a njen parlament je krunisao Vitorija Emanuela III za kralja Albanije. Istorijsko opravdanje za aneksiju bilo je zasnovano u osvajanju oblasti Albanije u ranoj istoriji Starog Rima, čak i prije nego što su sjevernu Italiju zauzele rimske snage. Međutim, u vrijeme aneksije Albanci su imali slabe veze sa Italijom. Albanija je bila tijesno vezana za Italiju i prije invazije. Italija je izgradila snažan uticaj na Albaniju kroz Tiranske sporazume, koji su Italiji dali ustupke nad albanskom privredom i vojskom. Okupaciju nije podržao kralj Emanuele III, koji se plašio će okupacija dovesti do još veće izolacije Italije nego od one zbog rata protiv Etiopije.[102]

Španija[uredi | uredi izvor]

Fašistički režim je u Španiji izvršio svoju najznačajniju predratnu vojnu intervenciju 1936. godine. Španska Republika je podijeljena u građanskom ratu između anktiklerikalnih republikanaca predvođenih Manuelom Azanjom i klerikalnih nacionalista predvođenih Franciskom Frankom pod fašističkom pokretom Falange. Italija je poslala avione, oružje i oko 60.000 vojnika u pomoć španskim nacionalistima. Rat je doprinjeo obuci italijanske vojske za rat i poboljšanju odnosa sa Katoličkom crkvom. Bio je to uspijeh koji je Italiji obezbjedio pomorski pristup u i iz Sredozemnog mora u Atlantski okean i njenu sposobnost da sprovodi svoju politiku Mare Nostrum bez straha od protivljenja Španije. Drugi veliki strani doprinos građanskom ratu dala je Njemačka. Ovo je bio prvi put da su se italijanske i njemačke snage borile zajedno od Francusko-pruskog rata 1870-ih. Tokom tridesetih godina 20. vijeka, Italija je izgradila mnogo velike bojne i druge ratne brodove kako bi učvrstila italijansko držanje na Sredozemnom moru.

Njemačka[uredi | uredi izvor]

Fašistička Italija je bila najveći saveznik Nacističke Njemačke tokom većeg dijela postojanja režima.

Kada je Nacistička partija došla na vlast u Njemačkoj 1933, Musolini i fašistički režim su u javnosti pokazali odobravanje Hitlerovog režima, pri čemu je Musolini rekao: „Hitlerova pobjeda je naša pobjeda”. Fašistički režim je takođe govorio o stvaranju sa novim njemačkim režimom.[103] Lično, Musolini i italijanski fašisti su pokazali neodobravanje nacističke vlade, a Musolini nije odobravao Hitlera uprkos ideološkim sličnostima. Fašisti nisu vjerovali Hitlerovim pangermanskim idejama, koje su vidjeli kao prijetnju italijanskim teritorijama koje su ranije bile dio Habzburške monarhije. Iako drugi nacisti nisu odobravali Musolinija i Fašističku Italiju, Hitler je dugo idolizirao Musolinijevu govorničku i vizuelnu ličnost i usvojio veći dio simbolike fašista u Nacističku partiju, kao što su rimski pozdrav ravnom rukom, dramatično govorništvo, upotreba uniformisanih paravojnih formacija za političko nasilje i korišćenje masovnih skupova za demonstraciju moći pokreta. Hitler je 1922. pokušao da zatraži od Musolinija uputstva kako da organizuje sopstvenu verziju „Marša na Rim” (koji je nastao kao neuspjeli Pivnički puč 1923). Musolini nije odgovorio na Hitlerove zahtjeve, jer nije bio mnogo zainteresovan za Hitlerov pokret i smatrao je Hitlera pomalo ludim. Musolini je pokušao pročitati Hitlerovu Moju borbu kako bi saznao šta je nacistički pokret, ali se odmah razočarao, uz obrazloženje da je „dosadna knjiga koju nikada nisam mogao da pročitam” i primjetio da su Hitlerova uvjerenja bila „malo više od uobičajenih klišea”.[100] Musolini je poput Hitlera vjerovao u kulturnu i moralnu nadmoć bijelaca nad obojenim narodima.[93] Hitler i nacisti su nastavili da pokušavaju da privole Musolinija svom cilju i na kraju je Musolini dao finansijsku pomoć Nacističkoj partiji i dozvolio nacističkim paravojnim formacijama obuku u Italiji u uvjerenju da uprkos razlikama, nacistička vlada u Njemačkoj mogla koristiti Italiji.[100]

Adolf Hitler i Musolini vrše smotru trupa tokom Hitlerove posjete Veneciji, jun 1934. godine.

Nakon izolacije Italije 1936, vlada nije imala drugog izbora osim saradnje sa Njemačkom na povratku stabilne pregovaračke pozicije u međunarodnim poslovima i nevoljno je odustala od podrške austrijskoj nezavisnosti. U septembru 1937. Musolini je posjetio Njemačku, kako bi izgradio bliže veze sa njemačkim kolegom.[104] Musolini je 28. oktobra 1937. objavio podršku Italije Njemačkoj da povrati svoje kolonije izgubljene u Prvom svjetskom ratu, s izjavom: „Veliki narod kao što je njemački narod mora da povrati mjesto koje mu pripada, a koje je nekada imao pod suncem Afrike”.[89]

Savez sa Njemačkom[uredi | uredi izvor]

Musolini vrši smotru trupa u Rumu, 19. decembar 1934. godine.

Kako se rat približavao, fašistički režim je pojačao agresivnu medijsku kampanju protiv Francuske tvrdeći da Italijani pate u Francuskoj.[105] To je bilo važno za savez, jer su oba režima imala pretenzije na Francusku — Njemačka na Alzas—Lorenu, a Italija na Korziku, Nicu i Savoju. U maju 1939. organizovan je formalni savez. Savez je bio poznat kao Čelični pakt, a njim je Italija obavezana da se bori uz Njemačku, ako izbije rat protiv Njemačke. Musolini se osjećao obaveznim da potpiše pakt, uprkos svojoj zabrinutosti da Italija neće moći da vodi rat u bliskoj budućnosti. Ova obaveza je proizašla iz njegovih obećanja Italijanima da će izgraditi imperiju za njih i iz njegove lične želje da ne dozvoli Hitleru da postane dominantan lider u Evropi. Musolini je odbio sporazum Ribentrop—Molotov, kojim su se Njemačka i Sovjetski Savez složile da podijele Poljsku na njemačku i sovjetsku zonu radi predstojeće invazije. Fašistička vlada je ovo vidjela kao izdaju Antikominternskog pakta, ali je odlučila da zvanično ćuti.[106]

Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vojna istorija Italije tokom Drugog svjetskog rata
Italijanska imperija (crveno) prije Drugog svjetskog rata. Ružičaste oblast su anektirane/okupirane u različitim periodima između 1940. i 1943. (koncesija u Tjencinu u Kini nije prikazana).

Italijanski vojni i logistički resursi bili su rastegnuti uspješnim vojnim intervencijama u Španiji,[107] Libiji i Albaniji i nisu bili spremni za duži sukob. Ipak, Musolini je krenuo u rat da bi unaprijedio imperijalne ambicije fašističkog režima.

Italija se uključila u rat kao jedna od sila Osovine 1940, stupajući u borbu kada je već bilo očigledno da će Njemačka poraziti Francusku. Italijanska invazija Francuske je kratko trajala, jer se Treća republika ubrzo predala. Italija je bila spremna da se bori protiv Britanske imperije u Africi i na Bliskom istoku, poznato kao „paralelni rat”, očekujući propast britanskih snaga na evropskom ratištu. italijani su bombardovali Palestinu, napali Egipat i okupirali Somalilend s početnim uspjehom. Italijanska vojna mašinerija pokazala je slabost tokom Grčko-italijanskog rata 1940, u kojem je italijanska vojska ostvarila zanemariv napredak. Njemačka pomoć tokom invazije Grčke će na kraju izbaviti Italiju, a njene veće ambicije su djelimično ispunjene krajem 1942. kada je svoj uticaj proširila na cijelo Sredozemlje. Veći dio Grčke je okupirala Italija; Italijani su upravljali francuskim teritorijama — Korzika i Tunis — nakon pada Višijevske Francuske i uspostavlja njemačkih okupacionih vlasti; marionetska Nezavisna Država Hrvatska je uspostavljena nakon osovinske invazije Jugoslavije 1941. godine. Italija je anektirala Albaniju, Ljubljansku pokrajinu, primorsku Dalmaciju i Crnu Goru. Italijansko-njemačke snage su uspješno gušile pobune na području okupirane Jugoslavije, a okupirale su i dio Egipta u napadu na El Alamejn poslije pobjede kod Gazale.

Italijanski partizani u Milanu tokom građanskog rata, april 1945. godine.

Međutim, italijanska osvajanja su uvijek bila veoma sporna, kako zbog raznih pobuna (najviše grčkog otpora i jugoslovenskih partizana), tako i zbog savezničkih vojnih snaga, koje su vodile bitku na Sredozemlju sve vrijeme i mimo učešća Italije. Dejstva Njemačke i Japana 1941. dovela su do stupanja Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Američkih Država u rat, čime je upropašten italijanski plan da primora Britaniju na mirovno rješenje.[108] Na kraju, Italijanska imperija je propala nakon katastrofalnih poraza u istočnoevropskim i sjevernoafričkim pohodima. U julu 1943, nakon savezničke invazije na Siciliju, kralj Vitorio Emanuele III je naredio hapšenje Musolinija, što je dovelo do građanskog rata. Italijanska vojska izvan Apeninskog poluostrva se raspala, a teritorije koje je Italija okupirala i anektirala su potpale pod njemačku kontrolu. Italija je kapitulirala pred saveznicima 3. septembra 1943. godine.

Sjevernu polovinu zemlje okupirali su Nijemci uz saradnju italijanskih fašista i ta teritorija je postala Italijanska Socijalna Republika, kolaboracionistička marionetska država koja je regrutovala više od pola miliona vojnika za sile Osovine. Jug je zvanični kontrolisala monarhistička strana, koja se za savezničke ciljeve borila kao Italijanska saveznička vojska (na vrhuncu brojala više od 50.000 pripadnika), kao i oko 350.000[109] pripadnika pokreta otpora (uglavnom bivši pripadnici kraljevske vojske) različitih političkih ideolgija, koje su djelovale širom Italije. Italijanski partizani su pogubili Benita Musolinija 28. aprila 1945, dva dana prije samoubistva Adolfa Hitlera.

Antifašizam[uredi | uredi izvor]

Zastava Narodnih arditida, sjekira koja presjeca fasciju. Narodni arditidi su bili militantna antifašistička grupa osnovana 1921. godine.

U Italiji je Musolinijev fašistički režim koristio izraz antifašista da opiše svoje protivnike. Musolinijeva tajna policija bila je zvanično poznata kao Organizacija za praćenje i borbu protiv antifašizma. Tokom dvadesetih godina 20. vijeka u Kraljevini Italiji, antifašisti, od kojih su bili iz radničkog pokreta, borili su se protiv nasilnih crnokošuljaša i protiv uspona na Benita Musolinija. Nakon što je Italijanska socijalistička partija 3. avgusta 1921. potpisala pakt sa Musolinijem i njegovim Fascijama borbe,[110] sindikati su usvojili legalističku i pacifističku strategiju, članovi radničkog pokreta koji se nisu slagali sa ovom strategijom obrazovali su Narodne arditide.[111]

Italijanska generalna konfederacija rada i Socijalistička partija odbili su zvanično da priznaju antifašističku miliciju i zadržali su nenasilnu, legalističku strategiju, dok je Komunistička partija Italije naredila svojim članovima da napuste organizaciju. Komunistička partija je organizovala neke militantne grupe, ali su njihova dejstva bila relativno mala.[111] Italijanski anarhista Severino di Đovani, koji je izgnan u Argentinu nakon Marša na Rim 1922, organizovao je nekoliko bombaških napada na italijanske fašiste.[112] Italijanski liberalni antifašista Benedeto Kroče napisao je svoj Manifest antifašističkih intelektualaca, koji je objavljen 1925. godine.[113] Drugi poznati italijanski liberalni antifašisti u to vrijeme bili su Pjero Gobeti i Kerlo Roseli.[114]

Značka člana Italijanske antifašističke koncentracije 1931. godine.

Italijanska antifašistička koncentracija bila je italijanska koalicija antifašističkih grupa koja je postojala od 1927. do 1934. godine. Antifašistička koncentracija bila je savez nekomunističkih antifašističkih snaga (republikanskih, socijalističkih i nacionalističkih) koji su pokušali da promovišu i koordinišu dejstvo iseljenika u borbi protiv fašizma u Italiji; objavili su propagandni list La Libertà.[115]

Zastava Pravde i slobode, antifašistički pokret aktivan od 1929. do 1945. godine.

Pravda i sloboda je bio italijanski antifašistički pokret otpora, koji je djelova od 1929. do 1945. godine. Pokret su zajedno osnovali Karlo Roseli,[116] Feručo Pari, koji je kasnije postao predsjednik vlade Italije, i Sandro Pertini, koji je postao predsjednik Italije.[117] Članovi pokreta imali su različita politička uvjerenja, efektivnu opoziciju fašizmu, u poređenju sa starijim italijanskim antifašističkim strankama. Pravda i sloboda je takođe učinila međunarodnu zajednicu svjesnom realnosti fašizma u Italiji, zahvaljujući radu Gaetana Salveminija.

Mnogi italijanski antifašisti su učestvovali u Španskom građanskom ratu s nadom da će dati primjer oružanog otpora Frankovoj diktaturi protiv Musolinijevog režima; otuda njihov moto „Danas u Španiji, sutra u Italiji”.[118]

Između 1920. i 1943, bilo je aktivno nekoliko antifašističkih pokreta među Slovencima i Hrvatima na teritorijama koje je anektirala Italija poslije Prvog svjetskog rata, poznatih kao Julijska krajina.[119] Najuticajnija je bila militantna pobunjenička organizacija TIGR, koja je izvršila brojne sabotaže, kao i napade na predstavnike Fašističke stranke i vojske.[120] Veći dio podzemne strukture organizacije otkrila je i demontirala OVRA 1940. i 1941,[121] a nakon juna 1941. većina njenih bivših aktivista pridružila se slovenačkim partizanima.

Tokom Drugog svjetskog rata, mnogi pripadnici italijanskog otpora napustili su svoje domove i otišli u planine, boreći se protiv italijanskih fašista i njemačkih nacista tokom Italijanskog građanskog rata. Mnogi gradovi u Italiji, uključujući Torino, Napulj i Milano, oslobođeni su antifašističkim ustancima.[122]

Istoriografija[uredi | uredi izvor]

Većina istoriografskih kontroverzi se usredsređuje na oštro suprotstavljena tumačenja fašizma i Musolinijevog režima.[123] Ljevičarski pisci iz dvadesetih godina, sljedeći vođstvo komunističog teoretičara Antonija Gramšija, naglašavali su da je fašizam oblik kapitalizma. Fašistički režim je kontrolisao pisanje i nastavu istorije preko centralne Giunta Centrale per gli Studi Storici i kontrolu pristupa arhivama i sponzorisao je istoričare i naučnike koji su tome bili naklonjeni, kao što su filozof Đovani Đentile i istoričari Đoakino Volpe i Frančesko Salata.[124] Sponzorisala je veliku Izložbu Fašističke revolucije u oktobru 1932, koja je predstavljala svoju omiljenu modernističku umjetnost i tvrdila da je izrazila duh rimske slave.[125]

Nakon rata, većina istoriografije bila je intenzivno neprijateljska prema Benitu Musoliniju, naglašavajući temu fašizma i totalitarizma.[126] Izuzetak je bio istoričar Renco de Feliče, čija je Musolinijeva biografija sačinjena od četiri toma i 6000 stranica (1965—1997), ostaje najiscrpniji pregled javnih i privatnih dokumenata o italijanskom fašizmu i služi kao osnovni izvor za sve naučnike. Feliče je tvrdio da je Musolini bio revolucionarni modernizator u unutrašnjim pitanjima, ali pragmatičar u spoljnoj politici koji je nastavio realpolitiku liberalne Italije (1861—1922).[127] Devedesetih godina počinje kulturni zaokret studijama koje su ispitivale pitanje narodne recepcije i prihvatanja fašizma koristeći perspektive „estetizacije politike” i „sakralizacije politike”.[128] Do 21. vijeka, stari „antifašistički” poslijeratni konsenzus bio na udaru grupe revizionističkih naučnika koji su dali povoljniju i više nacionalističku procjenu Musolinijeve uloge, kako u zemlji, tako i u inostranstvu. Kontroverze bijesne jer ne postoji konsenzus među naučnicima koji koriste suprotstavljena tumačenja zasnovana na revizionističkim, antifašističkim, internacionalističkim ili kulturalističkim modelima istorije.[129]

Napomena[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v „U periodu nakon potpisivanja Lateranskog sporazuma 1929, kojim je katolicizam proglašen za italijansku državnu religiju u kontekstu sveobuhvatnog regulisanja odnosa Vatikana i italijanske vlade, katolička kulturna podrška Musoliniju je konsolidovana.”[15]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Payne 1996, str. 212.
  2. ^ Mussolini 1935, str. 14.
  3. ^ Pauley 2003, str. 107.
  4. ^ Gentile 2003, str. 87.
  5. ^ Gentile 2003, str. 81.
  6. ^ Gentile 2003, str. 146.
  7. ^ Pauley 2003, str. 108.
  8. ^ Caprotti 2005.
  9. ^ Pauley 2003, str. 109.
  10. ^ Gori 1999.
  11. ^ Caldwell 1991.
  12. ^ „Italien, 24. Mai 1929 : Faschistische Einheitsliste”. www.sudd.ch (na jeziku: nemački). 24. 5. 1929. Pristupljeno 23. 7. 2023. 
  13. ^ Smith 1997, str. 40-43.
  14. ^ Pollard 1985, str. 53.
  15. ^ Feinstein 2003, str. 19.
  16. ^ Latourette 1962, str. 32–35, 153, 156, 371.
  17. ^ Duffy 2014, str. 340.
  18. ^ a b Kertzer 2014, str. 196–198.
  19. ^ Pollard 2005, str. 49.
  20. ^ Pollard 2005, str. 61.
  21. ^ a b „Italy”. encyclopedia.ushmm.org (na jeziku: engleski). Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 24. 7. 2023. 
  22. ^ a b Pollard 2005, str. 109–111.
  23. ^ a b Zanini 2015.
  24. ^ Kleinlerer 1942.
  25. ^ Gilbert 2004, str. 307–308.
  26. ^ Gilbert 2004, str. 466.
  27. ^ Gilbert 2004, str. 308, 311.
  28. ^ Zimmerman 2005, str. 62.
  29. ^ Hibbert 1975, str. 99.
  30. ^ Zimmerman 2005, str. 160.
  31. ^ Hibbert 1975, str. 98.
  32. ^ Alessandri 2020.
  33. ^ Sarti 1974, str. 199.
  34. ^ Sarti 1974, str. 200.
  35. ^ Lindemann 1997, str. 466–467.
  36. ^ a b Brustein 2003, str. 327.
  37. ^ Neville 2004, str. 117.
  38. ^ a b v Segre 1990, str. 346.
  39. ^ a b v Lindemann 1997, str. 466.
  40. ^ Feinstein 2003, str. 201.
  41. ^ Feinstein 2003, str. 202.
  42. ^ Sarfatti 2006, str. 202.
  43. ^ Steinberg 1990, str. 220.
  44. ^ „INTERNATIONAL: Pax Romanizing”. Time. 31. 12. 1934. Pristupljeno 26. 7. 2023. 
  45. ^ Feinstein 2003, str. 304.
  46. ^ Sarti 1974, str. 198.
  47. ^ Victor, Edward (2003). „Italy”. www.edwardvictor.com. Museum of Tolerance On Line Learning Center. Pristupljeno 26. 7. 2023. 
  48. ^ Hibbert 1975, str. 110.
  49. ^ Pauley 2003, str. 117.
  50. ^ Cannistraro 1982, str. 474.
  51. ^ Pauley 2003, str. 113.
  52. ^ Grazia 1981.
  53. ^ Kallis 2003, str. 391–395.
  54. ^ Pauley 2003, str. 113–114.
  55. ^ Macdonald 1998, str. 27–28.
  56. ^ Farrell 2004, str. 234.
  57. ^ Farrell 2004, str. 234–235.
  58. ^ Koon 1985, str. 112; Farrell 2004, str. 235.
  59. ^ Koon 1985, str. 112.
  60. ^ Bosworth 2002.
  61. ^ „Italy - Fascism, Mussolini, Unification | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 31. 7. 2023. 
  62. ^ „ITALY: Benito's Birthday”. Time. 6. 8. 1923. Pristupljeno 31. 7. 2023. 
  63. ^ Adams, Cecil (22. 4. 1994). „Did Mussolini use castor oil as an instrument of torture?”. The Straight Dope (na jeziku: engleski). Pristupljeno 31. 7. 2023. 
  64. ^ Truzzolillo 2011.
  65. ^ „Foreign News: Mafia Trial”. Time. 24. 10. 1927. Pristupljeno 31. 7. 2023. 
  66. ^ La Sorte, Mike (jun 2005). „HAIL CESARE! The Life and Times of Cesare Mori, the Scourge of the Mafia”. AmericanMafia.com. Pristupljeno 31. 7. 2023. 
  67. ^ Willson 1993.
  68. ^ Willson 2002.
  69. ^ Grazia 1992.
  70. ^ Willson 2007.
  71. ^ Helstosky 2004.
  72. ^ Mussolini 1935, str. 135–136.
  73. ^ Sarti 1974.
  74. ^ Pauley 2003, str. 85.
  75. ^ Pauley 2003, str. 86.
  76. ^ Pauley 2003, str. 87.
  77. ^ Pauley 2003, str. 88.
  78. ^ Cannistraro 1982, str. 5.
  79. ^ „A Comprehensive Guide to Crafting an Essay on Ocean Liners”. www.greatoceanliners.net. Pristupljeno 2. 8. 2023. 
  80. ^ „Today in Aviation History -Macchi Castoldi M.C. 72, The World's Fastest Piston-Powered Seaplane”. Vintage Aviation News. 23. 10. 2014. Pristupljeno 2. 8. 2023. 
  81. ^ LaMorte, Chris (2. 10. 2017). „Century of Progress Homes Tour at Indiana Dunes takes visitors back to the future”. Chicago Tribune. Pristupljeno 2. 8. 2023. 
  82. ^ Lee 2008, str. 157–158.
  83. ^ Rhodes 1976, str. 70.
  84. ^ Fleming 2001.
  85. ^ Lowe 2002, str. 34.
  86. ^ Bernhard 2013; Bernhard 2015; Bernhard 2017.
  87. ^ Lawson & Bertucci 1996, str. 971.
  88. ^ „International Boundary Study No. 10 – October 16, 1961 Libya – Sudan Boundary” (PDF) (na jeziku: engleski). The Geographer Office of the Geographer Bureau of Intelligence and Research. 16. 10. 1961. Pristupljeno 3. 8. 2023. 
  89. ^ a b Gilbert 1989, str. 137.
  90. ^ Rodogno 2006, str. 65.
  91. ^ Sarti 1974, str. 189.
  92. ^ Sarti 1974, str. 191.
  93. ^ a b v Sarti 1974, str. 190.
  94. ^ „[image]”. www.germaniainternational.com. ; „[image]”. www.germaniainternational.com. 
  95. ^ Zimmerman 2005, str. 119–120.
  96. ^ Livingston 2014, str. 17.
  97. ^ Livingston 2014, str. 67.
  98. ^ Sarti 1974, str. 194.
  99. ^ Sarti 1974, str. 196.
  100. ^ a b v g Smith 1983, str. 172.
  101. ^ Glenny 1999, str. 431.
  102. ^ Smith 1997, str. 398–399.
  103. ^ Smith 1983, str. 181.
  104. ^ Baxa 2007.
  105. ^ Smith 1997, str. 397.
  106. ^ Smith 1997, str. 401.
  107. ^ Esparza, José Javier (5. 7. 2018). „¿Era Franco fascista?, por José Javier Esparza”. F.N. Francisco Franco (na jeziku: španski). Pristupljeno 9. 8. 2023. 
  108. ^ Knox 1986, str. 122–123.
  109. ^ Oliva 1994.
  110. ^ Delzell 1971, str. 26.
  111. ^ a b Sonnessa 2003.
  112. ^ „Anarchist Century”. anarchist_century.tripod.com. Pristupljeno 12. 8. 2023. 
  113. ^ Ward 1996.
  114. ^ Martin 2006.
  115. ^ Scala 1988, str. 6–8; Pugliese 2004, str. 10; Tollardo 2016, str. 152.
  116. ^ Wilkinson 1981, str. 224.
  117. ^ Pugliese 1999, str. 51.
  118. ^ „«Oggi in Spagna, domani in Italia»”. www.collettiva.it (na jeziku: italijanski). 7. 5. 2023. Pristupljeno 12. 8. 2023. 
  119. ^ Kacin-Wohinz 1977; Kacin-Wohinz & Pirjevec 1998.
  120. ^ Kacin-Wohinz 1990; Cencič 1997.
  121. ^ Vremec 1989.
  122. ^ Tompkins 1999.
  123. ^ Bosworth 1998; Bosworth & Dogliani 1999.
  124. ^ Storia della Storiografia 2010.
  125. ^ Bosworth 2010.
  126. ^ Preston 1985.
  127. ^ Burgwyn 1999.
  128. ^ Kim 2009.
  129. ^ Cardoza 2005.

Literatura[uredi | uredi izvor]

časopisi


Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Фашистичка_Италија_(1922—1943)&oldid=27034549”